Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Mx * Bx – Mx * Bo„ = Mx * (Bx - Bo„) 
3. Marjinal foyda o‗zgarishiga mahsulot birligiga o‗zgaruvchan xarajatlar 
sarfi o‗zgarishini ta‘siri quyidagi bog‗lanishda topiladi; 
Mx * O„x – Mx * O„o„ = Mx * ( O„x - O„o„ ) 
Uchta omil yig‗indisi jamlangan holda marjinal va sof foyda o‗zgarishiga 
omillar ta‘sirini hisob-kitob qilib chiqish mumkin. 
Korxona foydasini oshirish yo‗llariga: sotish hajmini oshirish (tovarlarni 
kreditga sotish, sotishdan keyingi kafolatlangan xizmat ko‗rsatishlar, to‗lovlarda 
turli chegirmalardan foydalanish), narxlarni oshirish, sifatni yaxshilash orqali, 
talabgor bozorlarni izlab topish, yetkazib berish muddatlarini qisqartirish), 
mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish (korxona ishlab chiqarish 
quvvatlaridan to‗liq foydalanishni yo‗lga qo‗yish, mehnat unumdorligini oshirish, 
ishlab chiqarish zaxiralaridan tejamli foydalanish, sifatsiz va brak mahsulotlarga 
yo‗l qo‗ymaslik) orqali erishish mumkin. 

---

380 
11.6. Mahsulot sotishdan ko„rilgan yalpi foyda va unga ta‟sir etuvchi 
omillar tahlili 
 
Mahsulot sotishdan ko‗rilgan yalpi foyda
 
quyidagi operatsiya va hodisalar 
natijasida hosil bo‗ladigan daromadni hisobga olishda qo‗llanilishi kerak: 
(a) tovarlarni sotish; 
(b) xizmatlarni ko‗rsatish; 
(v) boshqa tomonlar xo‗jalik yurituvchi subyektning foizlar, royalti va 
dividendlar ko‗rinishidagi daromadlarni keltiradigan aktivlardan foydalanishi. 
Tovarlarga xo‗jalik yurituvchi subyekti tomonidan sotish maqsadida ishlab 
chiqarilgan tovarlar hamda qayta sotish uchun xarid qilingan tovarlar, masalan 
chakana savdo bilan shug‗ullanadigan sotuvchi tomonidan xarid qilingan tovarlar 
yoki qayta sotish maqsadida saqlanayotgan yer va boshqa mulklar kiradi.
Xizmat ko‗rsatish odatda xo‗jalik yurituvchi subyektni shartnomada belgilab 
qo‗yilgan topshiriqni kelishilgan davr davomida bajarishini o‗z ichiga oladi. 
Xizmatlar bir yoki bir necha davrlar davomida ko‗rsatilgan hollarda ular tegishli 
davrlar bo‗yicha hisobga olinadi. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektning aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi 
natijasida quyidagi ko‗rinishdagi daromadlar yuzaga keladi: 
(a) foizlar – xo‗jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo‗lgan pul mablag‗lari 
yoki ularning ekvivalentlaridan yoki xo‗jalik yurituvchi subyektiga to‗lanishi kerak 
bo‗lgan summalardan foydalanilgani uchun olinadigan haq; 
(b) royalti – xo‗jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo‗lgan uzoq muddatli 
aktivlar, masalan patentlar, savdo belgilari, avtorlik huquqlari va dasturiy 
ta‘minotlardan foydalanilgani uchun olinadigan haq;
(v) dividendlar – ulushli investitsiyalarning egalariga ularning ayrim turdagi 
kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda foydaning taqsimlanishi. 
Daromadlar xo‗jalik yurituvchi subyektining faqat o‗zi uchun olingan yoki 
olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushumini qamrab oladi. Uchinchi tomon 
nomidan undirib olingan summalar, masalan sotishga soliqlar, tovarlar va 

---

381 
xizmatlardan olinadigan soliqlar, qo‗shilgan qiymat solig‗i, xo‗jalik yurituvchi 
subyektga kelib tushadigan iqtisodiy naf bo‗lib xizmat qilmaydi va kapitalning 
ko‗payishiga olib kelmaydi. Shu bois, ular daromaddan chiqarib tashlanadi. 
Shunga o‗xshash, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi tushumi 
buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin xo‗jalik 
yurituvchi subyektining kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan 
undirilgan summalar daromad bo‗lib hisoblanmaydi. Aksincha, daromad bo‗lib 
vositachilik haqi hisoblanadi. 
Milliy hisobchilikda asosiy faoliyatdan olingan daromadlarning muhim 
qatori sifatida sotishdan sof tushum tarkiblanadi. 
Sotishdan sof tushum jami tushumdan sotishga soliqlar (egri soliqlarni) 
chegirish asosida topiladi.
Sotishdan yalpi foyda sotishdan sof tushumdan sotilgan mahsulot (ish va 
xizmat)larning tannarxini chegirish orqali topiladi. 
Operatsiya natijasida hosil bo‗ladigan daromad summasi odatda xo‗jalik 
yurituvchi subyekt bilan xaridor yoki aktivdan foydalanuvchilar o‗rtasidagi 
kelishuvlar asosida aniqlanadi. U olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy 
qiymati bo‗yicha baholanadi, bunda xo‗jalik yurituvchi subyekt tomonidan ruxsat 
etilgan har qanday savdo chegirmalari yoki ulgurji savdo chegirmalari hisobga 
olinadi. 
Tovarlarni (mahsulotlarni) sotilgan qatorga kiritish va tushumlarni daromad 
sifatida tan olishni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida quyidagi 
normalari belgilanadi: 
(a) tovarlarga egalik qilish bilan bog‗liq bo‗lgan ahamiyatli risklar va 
mukofotlar xaridorga o‗tkazilganda; 
(b) xo‗jalik yurituvchi subyekt sotilgan tovarlarni endilikda egalik huquqiga 
xos bo‗lgan darajada boshqara olmaganida va ularni samarali darajada nazorat qila 
olmaganida; 
(v) daromadning summasini ishonchli darajada baholash mumkin bo‗lganda; 

---

382 
(g) operatsiyalar bilan bog‗liq bo‗lgan iqtisodiy nafning olinishi ehtimoli 
mavjud bo‗lganida;
(d) operatsiya bo‗yicha amalga oshirilgan yoki amalga oshiriladigan 
xarajatlar ishonchli darajada baholana olganda. 
Mulkka egalik qilish huquqi bilan bog‗liq ahamiyatli risklar va mukofotlar 
xo‗jalik yurituvchi subyekti tomonidan xaridorga o‗tkazilishi paytini aniqlash 
uchun operatsiyaning jihatlarini o‗rganish talab etiladi. Aksariyat hollarda, egalik 
huquqi bilan bog‗liq risklar va mukofotlarning o‗tkazilishi xaridorga yuridik egalik 
qilish huquqi yoki tasarruf qilish huquqining o‗tishi paytiga to‗g‗ri keladi. 
11.12-jadval