Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilida o„rganiladigan 
ko„rsatkichlar tizimi 
t
/r 
Ko„rsatkichlar 
Ko„rsatkich 
larning 
aniqlanishi 
Belgilar izohi 
1 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
rejasining 
bajarilishi (Rb) 
Rb=Mxx/Mxr Mxx- haqiqatda ishlab chiqarilgan 
mahsulot hajmi
Mxr-rejada 
ishlab 
chiqarilishi 
belgilangan mahsulot hajmi
2 
Mahsulot 
nomenklaturasi 
va 
assortimenti 
rejasining bajarilishi 
(Rbn) 
Rbn=Mxn/M
xr 
Mxn-nomenklatura va assortimentga 
qabul qilingan mahsulot hajmi 
3 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish maromiyligi 
koeffitsiyenti(Mrb) 
Rbm=Mxm/
Mxr 
Mxm-maromiylik hisobiga ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmi 
4 
Ayrim 
tur 
mahsulotlarning jami 
mahsulotdagi 
salmog‗i(Mxs) 
Mxs=Mat/Mx Mat-ayrim tur mahsulotlar hajmi 
5 
Mahsulot 
tarkibida 
oliy sifat mahsulot 
salmog‗i(Mxo) 
Mxo=Mxo/M
x 
Mxo-oliy 
kategoriyadagi 
mahsulotlar hajmi 
6 
Mahsulot 
hajmida 
innvoatsion mahsulot 
hajmi(Mxi) 
Mxi=Mi/Mx Mi-innovatsion mahsulotlar hajmi 
7 
Mahsulot 
hajmiga 
mehnat 
omillari 
ta‘siri(MXm) 
MXm=Is*Ik*
Is*Mus 
Is-ishchilarning o‗rtacha ro‗yxat soni 
Ik-bir ishchi tomonidan ishlangan 
ish kunlari 
Is-ish kuni davomiyligi 
Mus-bir soatlik mehnat unumi 
8 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmiga 
moddiy 
resurslar 
ta‘siri(MXmr) 
MXmr=MR*
MRq 
MR-moddiy resurslar qiymati 
MRq-moddiy resurslar qaytimi 
9 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmiga 
mehnat 
vositalari 
ta‘siri(MXa) 
MXa=Avq * 
Avo‗ 
Avq–asosiy vositalarning o‗rtacha 
yillik qiymati 
Avo‗-Asosiy vositalarning qaytimi 
1
0 
Sotish 
rejasining 
bajarilishi (Srb) 
SRb=SMx/S
Mr 
SMx-Haqiqiatda sotilgan mahsulot 
hajmi SMr-rejada belgilangan sotish 
hajmi 

---

173 
1
1 
Shartnoma 
majburiyatlarini 
hisobga olgan holda 
sotish 
rejasining 
bajarilishi (SRsh) 
SRsh=SMsh/
SMx 
SMsh-shartnoma 
majburiyatlarini 
hisobga 
olgan holda 
haqiqatda 
yetkazib berilgan mahsulot hajmi 
Smx-yetkazib 
berilishi 
rejalashtirilgan 
mahsulot 
hajmi 
yetkazib erilishi 
1
2 
Sortlilik koeffitsiyenti 
(Ks) 
Ks=MX/Mxb Mxb-oliy kategoriya bahosida qayta 
hisoblangan mahsulot hajmi 
1
3 
O‗rtacha sotish bahosi 
(SBo‗) 
SBo‗=MXq/
MXm 
MXq-Haqiqatda sotilgan mahsulot 
qiymati 
MXm-Haqiqatda sotilgan mahsulot 
miqdori 
1
4 
Sotish hajmiga ta‘sir 
etuvchi 
omillar 
(Smo‗) 
SMo‗=TMqb
+TMi-TMqo 
TMqb-tayyor mahsulot davr boshiga 
qoldig‗i 
TMi-Joriy davrda ishlab chiqarilgan 
tayyor mahsulot hajmi 
TMqo-Tayyor mahsulotning davr 
oxiriga qoldig‗i 
5.2. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, xarajat va foyda aloqadorligini 
tahlili (CVP tahlil) 
Tushum = doimiy xarajatlar + o‗zgaruvchan xarajatlar + foyda 
Tushum = doimiy xarajatlar + bir birlikka o‗zgaruvchan xarajatlar * 
mahsulot miqdori + foyda. 
CVP tahlil- xarajat, tushum va foyda aloqadorligini tahlilidir. 
CVP tahlilning asosiy vazifalari: 
- xarajatlarni to‗liq qoplash imkonini beruvchi sotish hajmini –zararsizlik 
nuqtasini aniqlash; 
- mahsulot ishlab chiqarish hajmining zararsizlik hajmini aniqlash; 
- zarur bo‗lgan foyda miqdoriga ega bo‗lish yuzasidan sotish hajmini 
aniqlash; 
- korxonaning raqobatdoshligini ta‘minlovchi sotish hajmini baholash; 
- rejalashtirilgan darajadagi talab va daromadni ta‘minlashga imkon 
beradigan mahsulotlar narxini belgilash; 
- eng samarali ishlab chiqarish texnologiyalarini tanlash;

---

174 
- optimal ishlab chiqarish rejasini qabul qilishni amalga oshirish.
CVP tahlilida taxminlar: 
- xarajatlarning o‗zgaruvchan va o‗zgarmas tarkibga bo‗linishi;
- doimiy xarajatlar mahsulot hajmiga bog‗liq bo‗lmagan holda ma‘lum 
darajaga qadar o‗zgarishsiz qolishi; 
- o‗zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishiga mos 
ravishda, proporsiallikda o‗zgarib borishi; 
- sotilgan mahsulotlar va ishlab chiqarish resurslarining doimiy narx birligi;
- mahsulot assortimentining doimiyligi; 
- ishlab chiqarish va sotish hajmining tengligi;
- korxona faoliyat samaradorligi o‗zgarishsiz qolishi taxmin qilinadi.
CVP tahlilning asosiy elementlari: 
- kritik hajm; 
- qoplash koeffitsiyenti; 
- xavfsizlik normasi; 
- sotish tarkibi; 
- xarajatlar tarkibi; 
- operatsion richag; 
- moliyaviy richag samarasi. 
CVP tahlilning axborot manbalari: 
- buxgalteriya hisobi va hisoboti; 
- boshqaruv hisobi va hisoboti; 
- statistika hisobi va hisoboti ma‘lumotlari; 
- hisobdan tashqari ma‘lumotlar. 
Iqtisodiy aktivlar harakatida foydani shakllantirishning eng muhim omili bu 
ishlab chiqarish xarajatlari va ular tufayli erishilgan iqtisodiy samarani (mahsulot 
chiqishi) tijorat faoliyatidan pul va pul ekvivalentlari shaklida tushumlarning 
ortishi shaklida (sotish jarayoni) aktivlarning ko‗payishi hisoblanadi. Bundan, 
foyda va unga daxldor bo‗lgan daromadlar va xarajatlar bog‗liqligi kelib chiqadi.

---

175 
Foydaning to‗planishi korxonaning qaysi sohaga mansubligiga bog‗liq. Agar 
u ishlab chiqarish korxonasi bo‗lsa foydaning asosiy manbai ishlab chiqarilgan va 
sotilgan mahsulot hisoblanadi. Agar u xizmat ko‗rsatishga daxldor korxona 
bo‗lsa‚ foydaning asosiy qismi xizmat ko‗rsatish evaziga olingan tushumdan 
tashkil topadi va h.k. Shu tufayli tahlil jarayonida qaysi soha o‗rganilayotgan 
bo‗lsa uning faoliyatidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. 
Biznesni harakatga keltiruvchi kuch faoliyatning (egaistik ko‗rinishdagi 
harakatlar) yakunida erishiladigan foyda hisoblanadi. Shu sababli, foyda mulk 
shaklidan qat‘i nazar barcha korxonalarning faoliyatini baholashning yagona 
ko‗rsatkichi sifatida qaraladi. Shuningdek, foyda bu – maqsadli harakatning 
rag‗bati hamdir. Tijorat faoliyati va uning davomiyligi ko‗pincha ushbu unsurning 
hajmiga, to‗g‗ri taqsimotiga va ishlatilishiga bog‗liq. Foyda o‗z-o‗zidan iqtisodiy 
aktivlarni oldingi harakatlarining mutanosibligidan kelib chiqadi.
5.3-jadval