Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Foyda, tushum va aktiv hajmining o„sishidagi muvofiqlik 
Foydaning o‗sishi 
Tushumning o‗sishi 
Aktivning o‗sishi 
% 
F1/F0*100 
ST1/ST0*100 
A1/A2*100 
100 
O‗sishning muvofiqligi 
F1/F0*100>ST1/ST0*100>A1/A2*100>100 yoki 
100Realizatsiya hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va foyda ko‗rsatkichlari uzviy 
bog‗liqlikga ega. Realizatsiya hajmi orqali yalpi daromad, yalpi tushum 
ko‗rsatkichiga ega bo‗linadi. Uning ishlab chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash 
asosida foyda, natija ko‗rsatkichiga chiqiladi. Buni matematik ifodada quyidagicha 
tasvirlash mumkin. 
 
F(D)=MSST-SMIChT(TSOQ) 
 
(3.1) 
Bunda: 
F(D)-foyda (daromad); 

---

176 
MSST-mahsulot sotishdan sof tushum; 
SMIChT (TSOQ)-mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (sotib olingan 
tovarlar qiymati). 
Buxgalteriya hisobida mahsulot chiqishi, xarajat va natija aloqadorligini 
quyidagi bog‗lanishda hisobga olish tartibi ham belgilanadi. 
Sotish hajmi - Xarajatlar=Natija 
Natijaviy 
ko‗rsatkich 
demakki, 
sotish hajmiga 
yoki 
tovaroborot 
ko‗rsatkichiga hamda, ishlab chiqarish xarajatlari yoki tovarlarni sotib olish 
qiymatiga bog‗liq deb qaraladi. Uning birlik ifodasini esa quyidagicha tasvirlash 
mumkin: 
N=D*B-D*T 
(3.2) 
N=D* (B-T) 
(3.3) 
Bunda: 
N-foyda; 
B-mahsulot birligini bahosi (so‗m); 
D-mahsulot birligi (dona); 
T-mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxi (so‗m). 
Yuqoridagi bog‗lanishdan natijaviy ko‗rsatkichni mahsulotning miqdori, 
bahosi va birlik tannarxiga bog‗liq ekanligi kelib chiqadi. Uning ifodasi bevosita 
natijaviy ko‗rsatkichni omilli tahlil etish imkonini ham beradi. Demak, natija 
o‗zgarishiga hisob-kitob qilinadigan quyidagi omillar ta‘sir etishini izohlash 
mumkin: 
- ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligini o‗zgarishi; 
- mahsulotlar birlik bahosining o‗zgarishi; 
- mahsulotlar birlik tannarxining o‗zgarishi. 
Marjinal foyda kontributsiyasiga nisbatan oladigan bo‗lsak ishlab chiqarish 
xarajatlarini o‗zgaruvchan, o‗zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi, bog‗lanishni 
yanada murakkablashtiradi. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarining o‗zgarishida 
mahsulot (ish, xizmat)lar hajmini o‗zgarishi asos qilib olingan. Amaldagi tartib 
bo‗yicha shartli o‗zgaruvchan xarajatlar tarkibdan chiqarilgan. Ya‘ni ishlab 

---

177 
chiqarish xarajatlari shartli o‗zgaruvchan va doimiy (o‗zgarmas) xarajatlarga 
tarkiblanadi. 
5.4-jadval