Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti "moliya" kafedrasi
birjalari - 16 - 2-rasm
Yüklə 469,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qimmatli qog’ozlar bozori Fond (birja) bozori Birjadan tashqari bozori
|
birjalari
- 16 - 2-rasm Qimmatli qog’ozlar bozorining tarkibiy tuzilmasi 3 Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, fond(birja) bozoridan tashqari qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozori mavjud. Ushbu bozorda depozit sertifikatlari, veksellar, depozit jamg’arma sertifikatlari olib sotiladi. Biz bitiruv malkaviy ishi ishimiz Respublikamizdagi fond bozorini “Toshkent” Respublika fond birjasi rivojlanish bosqichi asosida yoritamiz. Xalqaro amaliyotda ochiq huquqiy fond birjalari o’z faoliyatini davlat tashkiloti maqomida olib boradilar va ular doimiy ravishda davlatning vakolatli organlari tomonida nazorat etib boriladi. Bunday birjalar faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlarda davlatning vakolatli organlari qimmatli qog’ozlar bilan savdo sotiq qilish tartibini ishlab chiqishda ishtirok etadi, bu bu tartibning amalga oshirilishini muvofiqlashtiradi., hamda nazorat qilib boradi., fond birjasi faoliyat ko’rsatish uchun birja maklerlarini tayinlaydi, ularni ishdan chetlaydi va boshqalar. Fond birjalarining bunday shakllari Germaniyadagi Frankfurt fond birjasi (Frankfurter Wertpapier bourse),Nemis muddatli shartnomalar birjasi(Deutshe termin borse ) va Frantsiyadagi Parij fond birjasi (Paris Bourse) shakllangan va o’z faoliyatini olib bormoqdalar. Aralash mulkchilikdagi fond birjalari aktsiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil etiladi, lekin ustav kapitalining 50% dan kam bo’lmagan ulushi davlatga 3 Tadqiqotni olib borish davomida turli ilmiy adabiyotlar asosida aks ettirildi. Qimmatli qog’ozlar bozori Fond (birja) bozori Birjadan tashqari bozori - 17 - tegishli bo’ladi, qolgan qismi esa yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’ladi. Fond birjalarining bunday shakllari Shveytsariyadagi Tsyurix fond birjasi(Zuzich Stock Exchange), Italiyadagi Milan fond birjasi(Borsa Valori di Milano), Avstiriyadagi, Shveytsiyadagi fond birjalari shakllangan va ular o’z faoliyatini olib bormoqdalar. Fond birjalari iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o’tayotgan mustaqil davlatlarda ham alohida ahamiyatga ega. Mamlakatimiz fond bozori O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng 90 yillar boshlarida yuzaga chiqdi. Mamlakatimizda fond bozorini shakllantirish va uning faoliyatini tashkil etish uchun kerakli bo’lgan bilim va tajribalarning yo’qligi sababli davlat ishtirokchilarini fond bozorini rivojlantirishning xalqaro tajribasini chuqur o’rgangan holda va xo’jalik yuritishning yuzaga kelgan ichki o’ziga xos amaliyotning umumlashtirgan holda olib borishni talab etdi. Bunda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (Jahon banki), Uvropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, O’ttizlik guruxi( O’zlarining qimmatli qog’ozlar bozorlarini tashkil etishni boshlayotgan barcha mamlakatlarga yagona bo’lgan yondashuvlvr qva qoidalarni tavsiya etuvchi xalqaro tashkilot) kabi turli yirik xalqaro tashkilotlarning tavsiyalari inobatga olindi. Mazkur tavsiyalarning mamlakatlar o’zlarining fond bozorlari tizimini yaratishda yo’l qo’ygan xatolarini takrorlamaslik imkonini beradi. Ushbu tamoyilning bosqichma bosqich va izchil hayotga tatbiq etilishi sezilarli natijalarga erishish imkonini berdi. Mamlakatimizda 1991 yilning bahor oylarida O’zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan mamlakatning eng yangi tarixida birinchi toshkent O’zbekiston Respublikasi tovar xom ashyo birjasi tashkil etildi. Shu yilning yoz oylarida birja savdolarining shiidat bilan o’sishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning ishtirokchilari tarkibini kengaytirilish zaruratini keltirib chiqardi.1991 yilning avgustida O’zbekiston tovar xom ashyo birjasi ma’suliyati cheklangan jamiyat Toshkent Respublika universal tovar fond birjasi(qisqartirilgan nomi Toshkent fond birjasi)ga aylantirildi va uning - 18 - tarkibida qimmatli qog’ozlar borining dastlabki tashkiloti fond bo’limi ochildi. Ushbu fond bo’limi zimmasiga qimmatlt qog’ozlarning uyuo’gan Respublika bozorini tashkil etish(fond boyliklari bilan birja savdolarini tashkil qilish), birjaning ustav sarmoyasini shakllantirish maqsadida joylashtirish vazifalari yuklatildi. 1992 yilning yanvar oyida toshkent birjasining Fond bo’limi O’zbekiston Respublikasida birinchi bo’lib qimmatli qog’ozlar bilan muntazam savdolarni o’tkazishga kirishdi. 1992 yilda Toshkent birjasini fond bo’limining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar bo’yicha aylanmasi 26.0 mln rublni tashkil qildi. Bu ko’rsatkich Rossiya federatsiyasining dongdor fond birjalarining xuddi shunday ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadigan darajada edi. Fond bozorining mamlakat miqyosida dastlabki yirik muassasa bo’lgan fond bo’limi nafaqat dastlabki emitentlar va sarmoyadoralarning balki O’zbekiston Respublikasining moliya vazirligining ham e’tiborini tortdi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi o’sha vaqt endigina fond bozoriga nisbatan munosabatlarni belgilay boshlab, uni tartibga solib turishga urinib ko’rdi. O’zbekiston Respublikasi fond bozorining malakali ishtirokchilarini shakllantirish bo’yicha katta ishlar amalga oshirila boshladi. Bu olib olib borilgan maqsadli ishlar natijasida mamlakatimizda milliy fond bozorining malakali ishtirokchilari toifasi shakllantirildi va ular hozirda fond bozorida faoliyat ko’rsatib kelishmoqda. O’zbekiston Respublikasida qimmatli qog’ozlar bilan savdo savdo hajmlarining muntazam ravishda o’sib borishi natijasida mamlakatimizda 1993 yil 2 sentyabrda “Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunning 17 moddasida ilk bor fond birjasi tushunchasiga ta’rif berildi. Unga asosan “Fond birjasi qimmatli qog’ozlar bilan bir maroida muomalada bo’lishning zarur shart sharoitini ta’minlash, ularning bozor bahosini (qimmatli qog’ozlar talab va taklifi o’rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni) belgilash va ularga doir ma’lumotlarni keragicha tarqatish, qimmatli qog’ozlar qatnashchilarining kasb mahoratini yuqori darajada saqlab - 19 - borish faoliyatining alohida soxasi bo’lgan tashkilotdir”. Fond birjasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga, birja ustaviga hamda qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq xizmatlarni amalga oshirishning ichki qoidalariga amal qiladi. Mamlakatimizda ushbu qonunni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 8 aprelda “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulkchilikning himoya etishni ta’minlash va qimmatli qog’ozlar bozori infratuzilmasini rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Ushbu qonunchilik hujjatlariga asosan uning negizida, uning nomini, avvalgi rasmiy belgisini bir o’rkachli tuya(matonatlilik va chidamlilik ramzi) fond birjalari faoliyati ko’rsatishining mumtoz tamoyillariga asoslangan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga amal qilish an’analarini saqlab qolgan yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi “Toshkent” Respublika fond birjasi tashkil etildi. O’z faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab “Toshkent” Respublika fond birjasi tarmoq dasturiy mahsulotlarni yaratishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb etish bilan birga savdolarning elektron birja tizimini barpo qilish, shuningdek, aktsiyalashtirish va aktsiyalarni xarid qilish tashviq qilish bo’yicha faol ishlarni boshlab yubordi. Barcha fond birjalarida bo’lganligi kabi “Toshkent” Respublika fond birjasida ham birja savdolarida ishtirok etish uchun faqat O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining qimmatlt qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi maxsus litsenziyaga bo’lgan birja a’zolariga ruxsut etildi. Faoliyatining dastlabki yilida “Toshkent” Respublika fond birjasi o’z qo’li ostiga 250 nafar a’zolarini birlashtirdi, ularning deyarli to’rtdan bir qismini xususiy shaslar tashkil etdi. Birja a’zoligiga kirish shartlari brokerlik joylarining sotib olinishi va muntazam a’zolik badallarining to’lanilishini nazarda tutdi. Qimmatliqog’ozlar bilan savdo qilishning amaldagi tizimining tegishlicha ishlashini ta’minlaydi, uning faoliyat ko’rsatishini nazorat qiladi, takomillashuvi - 20 - ustida ish olib boradi. Birja savdo tizimlarining rivojlanishini birjani faoliyat ko’rsatishining boshlang’ich bosqichidan (u vaqtda savdolar bitta binoda "ovoz orqali" o’tkazildi (1994-1995 y.y.)), oraliq bosqichidan (unda savdolar "ovoz orqali", lekin se-lektor aloqasi orqali birjaning viloyatlardagi mintaqaviy bo’linmalarini qo’shish bilan (1995— 1996 y.y.)) boshlab va to hozirgi bosqichgacha (unda savdolarning elektron tizimi mavjud bo’lib, uning faoliyat ko’rsatishi zamonaviy asbob-uskuna va aloqa vositalari, shu jumladan, yo’ldosh aloqasi bilan jihozlangan yagona savdo majmuasini ta’minlaydi) kuzatish mumkin. Hozirgi paytda “Toshkent” Respublika fond birjasi mamlakatimiz moliya tizimining tez rivojlanayotgan tuzilmalaridan biri bo’lib, sarmoya bozorining fond ulushi o’zgarishlariga katta ta’sir ko’rsatdi. Shuni ta’kidlash lozimki, “Toshkent” Respublika fond birjasining faol pozitsiyasi sababli qisqa muddatda rivojlangan qimmatli qog’ozlar savdo tizimining tashkiliy texnik, huquqiy va iqtisodiy asoslari yaratildi. Hozirda birja O’zbekiston Respublikasining barcha hududlarida o’z filiallariga ega. Xalqaro amaliyotda xorijiy mamlakatlarning yirik birjalari faoliyatini rivojlantirishda yagona xalqaro savdo tizimiga ulanish alohida ahamiyat kasb etmoqda. “Toshkent” Respublika fond birjasida ham jahon qimmatli qog’ozlar bozoriga integratsiya yo’nalishida faoliyat amalga oshirilmoqda. 1995 yilda xalqaro tashkilotning qarorgoxi Istambul shahrida joylashgan Uvroosiyo federatsiyasiga (FEAS) qo’shildi. 1999 yilning sentyabr oyida Frankfurt fond birjasi bilan o’zaro hamkorlik va ma’lumotlar ayirboshlash yuzasidvn shartnoma imzolandi. 2004 yilning 23 iyulida “Toshkent” Respublika fond birjasi va london fond birjasi o’rtasida o’zaro hamkorlik to’g’risida shartnoma imzolandi. Bundan tashqari hozirgi vaqtda “Toshkent” Respublika fond birjasi va quvayt avtomatlashtirilgan savdo tizimi (Kuwait Automated Trading System) departamenti Bilan o’zaro hamkorlik qilish yuzasidan muzokaralar olib borildi. Toshkent" Respublika fond birjasi ochiq aktsiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilganligi tufayli uni boshqarish organlarining tarkibi o’ziga xos - 21 - xususiyatga ega. Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi boshqaruvning oliy organi hisoblanadi, bu faqat investitsiya muassasalari bo’lishi mumkin. Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishlari oralig’idagi davrda birjani boshqarish bilan Kuzatuvchi kengash shug’ullanadi. Kengashning a’zolari Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi tomonidan saylanadi. Birjaning joriy faoliyatini boshqarishni birja a’zolaridan tarkib topgan Boshqaruv amalga oshiradi, unga Rais boshchilik qiladi. Boshqaruv faoliyatini tekshiruvchi organ Taftish komissiyasi bo’lib, uning xulosalarisiz Aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi Boshqaruvning yillik hisobotini tasdiqlash xuquqiga ega emas. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda fond bozorining dvigateli hisoblangan m tashkil etilgan va o’z faoliyatini olib bormoqda. Biz “Toshkent” Respublika fond birjasining tuzilishi, faoliyati va savdo aylanmalarini tahlil etishga harakat qilamiz. Mamlakatimizda fond birjasini shakllanishi va uni rivojlantirish bosqichlarini yoritib berishga harakat qilamiz. Yüklə 469,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|