Toshkent moliya instituti o. Masharipnv Sh. Ilxomov

Asosiy vositalarni harakati bilan bo g‘liq muomalalar auditi

Dastawal, auditor moddiy javobgar shaxslami va ular bilan tuzilgan to'liq moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi shartnomalar mavjudligini aniqlashi zarur Agar shartnomalar bo‘lmasa, u holda auditor ulami tuzishni tavsiya qilishi lozim.
Amaldagi tartibga ko'ra asosiy vositalaming analitik hisobi ulaming tasnifiy guruhlari va inventar obyektlari bo'yicha. shun- ingdek, obyektlaming moddiy javobgar shaxslarda turish joyi (bo‘linmalar, brigadalar, sexlar, uchastkalar va h.k.) bo'yicha yuritiladi.
Subyektga kelib tushgan asosiy vositalami tekshirishda har bir obyekt bo‘yicha alohida tuzilgan qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-I shakl) ning rasmiylashtirilishiga e'tibor qaratish zarur Bunda dalolatnomadagi obyektning tavsili, tur- gan joyi, sotib olingan manbai, chiqarilgan yoki ko'rilgan yili, ishga tushirilgan vaqti, obyektning sinov natijalari, uning texnik talablarga muvofiqligi va boshqa ma’lumotlar tekshiriladi.
Ayrim hollarda bir turdagi va narxi bir xil xojalik inventtar- lari, asboblar, stanoklar olinganda asosiy vositalarni qabul qilish- topshirish umumiy dalolatnomasi tuzilishi mumkin. Bunda ushbu dalolatnoma ma'lumotlari, unga ilova qilingan pasportlar, ishlatish tartibi, yo'riqnomalar ham tekshirilishi zarur.
Hisobga qahul qilingan har bir asosiy vosita obyekdga in- ventar raqam berilgan bo‘lishi lozim. Masalan, 001 dan 099 gacha inventar raqamlar binolarga, 100 dan 199 gacha inshoot- larga, 200 dan 299 gacha bo'lgan raqamlar uzatish qurilmalariga beriladi va hokazo. Berilgan inventar raqami asosiy vositalar obyektiga metall jeton bilan hiriktirib, uchmaydigan ho'yoq bi- lan yozib yoki boshqa usullarda belgilab qo'yilishi lozim. Bu belgilar obyekt foydalanishda bo‘lgan jami davr ichida saqlanib, buxgalteriya hisobining barcha tegishli dastlabki hujjatlarida va hisob registrlarida ko'rsatiladi. Obyekt hisobdan chiqarilganidan so'ng, uning inventar raqami yangi kirim qilingan asosiy vosita- larga bcrilmaydi.
Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (ilova qilingan hujiatlar bilan birga) buxgalteriyaga o‘z vaqtida topshirilgan bo'lishi lozim. Subyekt buxgalteriyasida asosiy vosi- talarning analitik hisobi, ularning har bir turi bo'yicha ochiladi- gan AV-6 shakldagi inventar kartochkalar yuritiladi. Bu kar- tochkada obyekt haqidagi harcha ma'lumotlar (dastlabki yoki tiklanish qiymati. amortizatsiya ajratmalari me'yori. kirim qilin- gan paytdagi eskirish darajasi) qayd etilgan bo'lishi kerak.
So'ngra inventar kartochkalar ma'lumotlanning asosiy vosi- talarni hisobga olish bo'yicha inventar kartochkalar ro'yxati (AV-7 shakl) ga asosiy vosilalaming tasnifiy guruhlari bo'yicha o‘tkazilganligi tekshiriladi.
Ro'yxatga olingan kartochkalar asosiy vositalar kartotekasida tarmoqning tasnifiy guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo'yicha guruhlangan bo'lishi kerak. Ishlatilmayotgan asosiy vositalaming inventar kartochkalari alo- hida guruhlangan bo‘lishi kerak.
Asosiy vositalar hisobdan chiqarilgamda dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari tegishli inventar kartochkalarda qayd qili- nadi, so'ngra bu kartochkalar kartotekadan olib qo‘yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati quyidagi xo- jalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

• 
  sotilganda;
  
• 
  foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan chiqarilganda;
  
• 
  boshqa subyekt va shaxslarga beg'araz berilganida;
  
• 
  boshqa subyektlaming ustav kapitalini shakllantirish uchun ulush sifatida qo‘shilganida;
  
• 
  kamomad yoki yo'qotish aniqlanganda va.h.k.
  

Audit jarayonida qayta baholash natijasida narxlar oshgan yoki kamaygan summalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi ham tekshiriladi. Qayta baholanib oshgan summa 0100 - «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» ning debeti va 8510 — «Mulklami qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schyotining kreditiga yoziladi.
Qayta baholangan asosiy vositalar obyektlari bo‘yicha tikian- ish qiymati inventar kartochkaning rekonstruksiyalash, modemi- zatsiyalash bo'limida qayd etilgan bo‘lishi lozim. Shu bilan birga, qayta baholangan eskirish summasi ham inventar kar- tochkaning tegishli bo‘limida aks ettirilgan ho‘lishi kerak. Har hir moddiy javobgar shaxs asosiy vositalar obyektlarining analitik hisobini AV-9 shakldagi vedomostda yuritishi кегак. Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan belgilangan shaklda va ikki nusxada to‘la moddiy javohgarluk to‘g‘pisida shartnomalar tuzilganligi, shartnomalaming bir nusxasi moddiy javobgar shax- slaming hujjatlar to'plamida, ikkinchi nusxasi esa shu xodim- larning o'zlarida saqlanayotganligi tanlab tekshirilishi lozim.Bulardan tashqari, auditor barcha moddiy javobgar shax- slar asosiy vositalami o‘z javobgarligiga olganligini tasdiqlab, in- ventarizatsiya vedomostlarida imzo qo‘yganliklari hamda asosiy vositalaming keyingi kirimlari esa ulaming dastlabki hujjatlard- agi imzolari bilan tasdiqlanganini tekshiradi.

3. 
   Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari anditi
   

0‘zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Unga ko‘ra, «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo‘lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluv- chining) topshirig'iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyek- tini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchim li- zingga oluvchiga o'n ikki oydan orliq muddatga beradi. Bunga lizing shartnomasi quyidagi shartlaming biriga javob berishi kerak:

1. 
   lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga oluvchining mulki bo‘lib o‘tsa;
   
2. 
   lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining 80 % dan ortiq bo'lsa yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq qiymati uning bosh- lang‘ich qiymatining 20 % dan kam bo‘lsa;
   

v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing obyektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini to'lab sotib olish huquqiga ega bo‘lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos bo'ladi;
g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to'lovlarining umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan ortiq bo'lsa»¹.
Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-1 shakldagi dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo‘lishi lozim.
Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo'lgan to'lovni (qo‘shitgan qiymat solig‘i bilan hirga) operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadi- gan joriy to'lovlar», 4820 - «qisqa muddatli ijara bo‘yicha oli- nadigan to'lovlar», Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan daromadlar») kiritadi
Ijaraga oiingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatlari lizing oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shart- nomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi.
Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini amqlashi lozim. 6-son BHMS ga muvofiq, lizing subyekti bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   lizingga beruvchi lizing shartnomasi ho'yicha lizingga oluvchiga kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs;
   
2. 
   lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi bo‘yicha lizing ohyektini olayotgan shaxs;
   

v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs.
Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan taqdirda. aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish ko'rishga yo‘l qo'yilmaydi.
Lizingga beruvchi lizing obyektini bo'lgusi foydalanuvchidan keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib ol- gan hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo‘lishga yo'l qo‘yiladi.Auditor yuqorida ko‘rsatilgan masalalami tek- shirib, o'matilgan talablar va qoidalaming buzilish hollarini o'zining ish hujjatlarida aks ettirishi lozim.
Ko‘pchiiik xojalik subyektlari avtomohillarni sotib olganidan ko'ra foydaliroq bo'lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta'mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanish- ishi lozim.
Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra ijara to‘lovlari ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo'shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to'lovi summasidan daromad solig'i undiriladi (Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to'lovi summasidan budjetdan tashqari fondlarga to‘lovlar hisoblanmaydi.
Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo'lgan jismoniy shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to‘lovi summasidan daromad solig‘i ushlanmaydi. Subyekt bunday to‘lovlaming bar- cha turlari bo'yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim
Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun lizing shartnomalarini tuzish, muomalalami buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo'I qo‘yiladigan xato- laming aksariyati me’yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo‘llanmalar yetishmasligi bilan bog‘liq.
Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish, auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o'tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi.
Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog‘liq barcha tavakkalchiliklar lizingga oluvchiga o‘tkaziladi. Lizingga oluvchining buxgalteriya hisobida lizing ak- tiv va majburiyat sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to'lovlarining diskontlangan qiymati bo'yicha, agar u past bo'lsa, tan olinishi kerak.
Audit jarayonida auditor lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymat to‘g‘ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to‘Iovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda disk- ontlaydigan omil bo'lib, lizing shartnomasida ko‘zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash imkoniyati bo‘lsa, aks hollarda lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo'yicha o‘sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga beruvchi lizing to‘lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi. unda lizingga beru- vchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo‘yicha majburiyatlar va ulaming lizing muddati davomida taqsimlanishi ko'rsatiladi.
Auditor lizing bo‘yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar bo‘yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanma- gan majburiyatlar qoldig'iga doimiy foiz stavkasini o'matish maqsadida lizing to‘lovlari jadvalida aks ettirilganligiga ahamiyat berishi кегак. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgi- langan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog'liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga qo'shilganligini ham aniqlash lozim.
Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (obodon- lashtirish. qo‘shimcha qurish. qo'shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruksiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini ko'paytiruvchi kapital qo'yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar liz- ing obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan ho'lsa, shartnomaning amal qilish muddati tugagandan so‘ng yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga oluvchi ana shu maqsad yo'lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini ta- lab qilish huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo'lsa.
Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo'yicha amortizatsiya ajratmasi to'g'ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing obyektlari bo'yicha amortizatsiyani hisoblash O'zhekiston Rcspublikasi Moliya vazirligining 2003-yil 9-oktabrdagi 114-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi.
Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing obyektiga mulkiy egafik qilish huquqini olishga is- honchi bo'lmasa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligi- dan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati davomida yoki fiz- ing obyektining xizmat qilish muddatida to'liq amortizatsiya qil- ishi mumkin. Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta ba- holash lizingga oluvchi tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish lozim.
Lizing shartnomasi to‘xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing shartnomasiga muvofiq uning to'xtatilgan sanadagi obyek- tining qoplanmagan qiymati summasi bo'yicha amalga oshiri- laganligi tekshiriladi. Lizing obyektining chiqih ketishidan moli- yaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing obyekti qiymatining ko'paygan summasi, ya'ni oldingi baholash- lardagi qiymat pasayishi summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan ko'rilgan daromad tarkibiga qo'shiladi va hir vaqtning o‘zida 8510 - «Mulkni qayta baholash bo'yicha tuzatishlar» schyoti bo'yicha rezerv kapitalini kamayti- radi.
Lizingga heruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifa- tida lizing muddati boshlanishidagi lizing ohyektining joriy qiy- mati yoki minimal lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymati bo‘yicha. agar u past bo'lsa, tan olinishi kerak.

7.