Toshkent moliya instituti o. Masharipnv Sh. Ilxomov

Nomoddiy aktivlar audit obyektlari

Ko‘rsatkichlar nomi	Schyot- lar raqami	Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko‘rsatkichlar
		1-shald	4-shakl
		Salr raqami	Satr raqami
Nomoddiy aklivlar: Boshlang'ich qiymati	0400	020
Amortizatsiya summasi	0500	021	■
Qoldiq qiymali (satr. 020-021)		022
Nomoddiy aklivlami sotib olish va sotish			070

Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborot- larning mohiyati bayon qilinishi lozim:

• 
  nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari to‘g‘risidagi (ayrim guruhlari bo'yicha);
  
• 
  qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) no- moddiy aktivlar to'g'risidagi;
  
• 
  amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari to‘g‘risidagi.
  

2. 
   Nomoddiy aktivlar harakati bilan bo g‘liq muomalalar auditi
   

Tekshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog'liq muomalalar buxgalteriya hisobiga doir me'yoriy hujjatlar va soJiqqa tortishga doir qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinganligi aniqlanadi.
Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubi ularning olinish manbalariga bog‘liq.
Agar nomoddiy aktivlar pul o‘tkazish yo'li bilan sotib olinsa yoki subyektning o‘zida yaratilsa. 21-son BHMS⁴ ga muvofiq, 0830 - «Nomoddiy aktivlami sotib olish» schyoti qo‘llaniladi. Nomoddiy aktivlar inventar qiymatiga qo‘shiladigan xarajatlar tarkibi, ulaming mazkur obyektni yaratishga aloqadorligi tekshiriladi.
Nomoddiy aktivlaming hisobdan chiqarilishi bilan bog'liq muomalalami hisobda aks ettirish uslubini tekshirish yoppasiga amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
21-sonli BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarish bilan bog‘liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan qat'iy nazar (sotilishi, tekinga berilishi, yaroqsizligi va h.k) 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqimi» schyo- tida aks ettiriladi Aniqlangan moliyaviy natija, agar zarar ko‘rilsa:

• 
  Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar»,
  
• 
  Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqimi».
  

Agar foyda olinsa:

• 
  Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqimi»,
  
• 
  Kredit 9320 - «Boshqa aktivlaming chiqimidan olingan foyda» buxgalteriya o‘tkazmalari bilan aks ettiriladi
  

Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish. O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa tegishli me'yoriy hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktiv- laming aynm turlari qo‘shimcha qiymat solig'i (QQS) dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e'tibor berishi zarur.
Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo'yicha QQS summasi quyidagi hollarda budjetga o‘tkaziladi.

• 
  sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol yetkazib beruvchilarga to'langanida;
  
• 
  nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida;
  
• 
  nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatil- ganida.
  

Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko‘isatilgan bo'lmasa, u holda hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko'rsatilmaydi.
Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiy- matiga 0410-0490 schyotlar kredit va 9220 - «Boshqa aktivlam- ing chiqimi» schyoti debetlanadi Hisoblangan eskirish summa- siga esa 0510-0590 schyotlar debet va 9220 schyot kreditlanadi. Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlami jamlash)» schyotiga o‘tkaziladi. Mahsulot (ish. xizmat) lar tan- narxi, foyda, budjet bilan hisob-kitob ko‘rsatkichlari, shuning- dek, xususiylashtirilayotgan davlat subyektlari mulklarini baho- iashning asoslanganligi ko'p jihatdan nomoddiy aktivlaming mavjudligi va baholanishi, ular eskirishlari to‘g‘risidagi ma'lumotlaming haqqoniyligiga bog'liq.
Shunga ко‘га, nomoddiy aktivlami hisobda ro‘yxatga olish- ning texnik jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. No- moddiy aktivlar o‘z nomiga ko‘ra moddiy negizga ega bo'lma- ganligi uchun subyektda u yoki bu obyektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi tez-tez vujudga keladi.
Buxgalteriya hisobining umumiy prinsiplariga ко‘га har qan- day nomoddiy aktiv kinmi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday dastlabki hujjatlashtirish o'zining mazmuni va tavsifiga ko'ra, asosiy vositalami qabul qilish- topshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga o'xshash bo'lishi lozim. Hujjatlarda obyektlarning batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati. foydalanishga topshirilgan vaqti, eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi. nomoddiy aktiv foydala- nadigan bo‘linma va boshqa ma'lumotlar ko'rsatilishi lozim.
Nomoddiy aktivlami kirim qilishda dastlabki hujjatlar hilan hirga ularni identiiikatsiyalovchi (aynan o'xshatuvchi) hujjatlar ham boflishi zarur Bunday hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o'zlarini yoki ulardan foydalanishni tavsiflovchi hujiatlar. shun- ingdek. suhyektmng u yoki bu mulkiy huquqini tasdiqlovchi hu- jjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda. buxgalteriya hisobda aks ettiriladigan nomoddiy aktivlaming istalgan obyekti obyektiv shaklda mavjud bo'lishi lozim.
Sanoal namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish pat- cntlar. guvohnomalar biian tasdiqlanadi. Subyekt tomonidan har qanday mualliflik huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlanni sotuvchilar jismoniy yoki yuridik shaxsJar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to'laqonli sharlnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin.
Subyekt «nou-xau» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun un- ing og'zaki (matnh) yoki tasviriy tavsifiga ega bo'lishi lozim. Subyekt raqobat sharoitida sanoat va intellektual mulklarni mu- hofaza qilish uchun chora-tadbirlarni ko'rishi lozim. Bu no- moddiy aktivlar obyektlarning har biri uchun konkrel xodim- lami javobgariikka tortish va ko'rilgan zarami to'Iiq qopiash uchun imkon yaratadi. Subyektlar nomoddiy aktivlami har xil yo‘llar bilan sotib oladilar va shunga ko'ra ulaming kirimi ham hisobda turiicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar subyekt ustav kapitaliga ishtirokchilarin- ing hissasi sifatida qo'shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga yaqinlashgan va subyekt aksiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va aksiyadoriar tomomdan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi.
«Mahsulot (ish. xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish. xizmat) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy nalijalami shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalami takomillashtirish va yangi- lanni yaralish, shurungdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruk- torlik ishlarini o‘tkazish bilan bog'liq mahsulollar sifatini yax- shilash. xomashyo va materialllaming yangi turlarini yaralish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash xarajatlari 9420-«Ma’muriy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. Agar subyekl qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk (patentlar, guvotmomalar) yaratsa, ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda, ularni mulk sifatida hisobga olib bo'lmaydi, chunki ularni yaratish bilan bog'liq xarajatlar kapitallashmaydi.

3.