Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet

7-rasm. Jamiyat boyligining A.Smitning metodologik talqini¹⁸
Shu bilan birga, Rikardoning ish haqining mehnat unumdorligining o'zgarishiga bevosita bog'liqligi yo'qligi haqidagi tezislari haqiqatga zid ko'rinadi. Ma'lumki, to'lov stavkasida ishchi qancha ko'p mahsulot ishlab chiqarsa, uning ish haqi shunchalik yuqori bo'ladi. Rikardoning bu dissertatsiyani himoya qilishining sababi shundaki, u iqtisodiy hodisalarning ma'lum bir bog'liqligini aniqlashga intilgan va shuning uchun unchalik ahamiyatli bo'lmagan sabab-oqibat munosabatlaridan boshlagan. Darhaqiqat, Rikardoning bu tezisi quyidagi ikkita asosga asoslanadi. Birinchidan, Rikardo ish haqi «mehnat»ni tovar sifatida ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan mehnat sarfi bilan tartibga solinishidan kelib chiqdi (aslida tovar sifatida ish kuchi). Shuning uchun ham u bevosita mehnat unumdorligiga bog'liq emas. Ikkinchidan, buni ko'rish mumkin
Bizga ma'lumki, Smit o'zining mehnat qiymati nazariyasiga zid edi. U mehnat, ish vaqti bilan qiymatning ta'rifi faqat kapital va ish haqi bo'lmagan "jamiyatning ibtidoiy holatiga" tegishli deb hisoblagan. Zamonaviy jamiyatda esa qiymat aslida tovar ishlab chiqarish va sotishdan olingan ish haqi, foyda va renta shaklidagi daromadlar yig'indisi bilan belgilanadi. Rikardoning qattiq mantiqiy aqli uchun bunday nomuvofiqlik qabul qilinishi mumkin emas edi. Smitning asosiy printsiplarga bo'sh munosabatda bo'lishi unga mos kelmadi. Qiymat qonuni kabi asosiy qonun jamiyat taraqqiyoti bilan to'liq o'zgarishi mumkin emas. Yo'q, dedi Rikardo, qiymatni ish vaqti bilan belgilash mutlaq universal qonundir.¹⁹
Rikardoning qadriyatning ilmiy asoslanmagan nazariyasini tanqid qilishi uning o‘z ilmiy konsepsiyasini ishlab chiqish yo‘lini ochib berdi.
Rikardo mehnat nazariyasiga kiritgan yangi narsa, asosan, tarixiy vaziyatning sezilarli o'zgarishi - rivojlanishning mashina bosqichida ishlab chiqarish kapitalizmidan kapitalizmga o'tish bilan bog'liq.
Rikardo tovar qiymatining kattaligini uni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat xarajatlari bilan aniqlab, qiymatning mehnat unumdorligi darajasiga umumiy bog'liqligini aniqladi. U shunday deb yozgan edi: «Agar tovarlarning ayirboshlash qiymati ularda mujassamlangan mehnat miqdori bilan belgilansa, bu miqdorning har qanday o'sishi mehnat sarflanadigan tovar qiymatini oshirishi kerak va har qanday pasayish uni pasaytiradi».
Rikardoning xizmati shundaki, u o'zining qiymat ta'rifini shu barcha murakkablashtiruvchi holatlardan o'ta oldi va ular tovar qiymati ularni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan belgilanishini umuman inkor etmaydi, degan xulosaga keldi.
Bu savolning ahamiyati shundaki, u tovar qiymatini shakllantirish jarayonining mohiyati bilan chambarchas bog'liqdir. E'tibor bering, oddiy mehnatni har doim ham malakasiz mehnat bilan aniqlab bo'lmaydi. Oddiy mehnat - bu murakkabroq va unchalik murakkab bo'lmagan mehnat kamayadigan tovarlarning qiymatini belgilovchi hukmron mehnat turi. Aynan oddiy mehnat murakkablik darajasidagi mehnat sifatida tovar qiymatini belgilaganligi sababli, unga murakkabroq va unchalik murakkab bo'lmagan mehnatni kamaytirish mumkin va zarur bo'ladi.

Bozor qiymati





Xarajatlarning ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelishi

ijtimoiy zarur. tovar massasida aks ettirilgan xarajatlar

Mahsulotga talab

Mahsulot taklifi

Bozor narxi