l.2. AMIR TEMUR SHAXSI, TEMURIYLAR DAVRI IBRAT MAKTABI
SIFATIDA.
Davrga ta'sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan
ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar
tarbiyasida bu davr o'z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda,
xalqimizning
milliy
g'ururini
shakllantirishda
xizmat
qilmoqda.
Har bir davrning moddiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etuvchi o'z omillari
bo'ladi. Temuriylar davri ma'naviyatining yuksalishiga ta'sir etgan omillar- IX-XII
asrlarda Markaziy Osiyoda ro'y bergan o'zgarishlar, buyuk Uyg'onish davri (Sharq
Renessansi) kashfiyotlari, ilm-fan sohasidagi katta o'zgarishlar, buyuk allomalar
Ibn Sino, Forobiy, Farg'oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va
boshqalarning
asarlari,
keyingi
asrlardagi
voqealardir
.
Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin
Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak
e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,-
degan
buyuk
hikmat
Amir
Temur
dunyoqarashiga
mos
edi.
Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va
qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik
o'rnatilishini
tarixiy
zaruratga
aylantirgan
edi.
Avvalo, shuni aytish joizki, Chig'atoy avlodidan bo'lgan Tarmashirinxon
(l326-l334) o'ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin
chig'atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka
barham berishga kuchi yetmadi. Chig'atoy ulusi l0 ga yaqin mustaqil bekliklarga
bo'linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o'zini hokim deb e'lon qildi.
Xo'jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e'lon qildi.
Birbirlari
bilan
talonchilik
urushlari
boshlanib
ketdi.
Mo'g'uliston xoni Tug'luq Temurxon (l336—l405) bu parokandalikdan
foydalanib, l360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib
kirdi. Sayram mo'g'ulga qarshilik ko'rsatmay taslim bo'ldi. Sirdaryoning o'ng va
so'l
tomonlari
ham
shu
zaylda
egallandi.
O'zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki
mo'g'ul qo'shinlariga qo'shildi. Lekin xalqqa qiyin bo'ldi. Mo'g'ullar l369-yilgacha
Movarounnahrda xo'jayinlik qilishdi. Urushlar, to'qnashuvlar hammaning tinkasini
quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo'lida jonini tikkan yolg'iz Amir Temur
bo'ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o'z
faoliyatida ma'lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi.
Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk
- 10 -
egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham
mulkdorlar hukmron bo'lgan daylat edi.
Amir Temur ko'p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida
vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni
obod qilishda zo'r tashabbus va jonbozlik ko'rsatdi. Masalan, Samarqand va
Banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron
etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib
qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda
hunarmandchilik
va
savdo-sotiqni
rivojlantirib
bo'lmas
edi.
Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va
obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, l37l -l372-yillarda poytaxt
Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal'a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida
bo'lgan devorini tiklatdi. O'shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi
(Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So'zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan
saroy - Ko'ksaroy va Bo'stonsaroy bunyod etildi, shahar ko'chalari ya bozorlari
obod qilindi.
Shohi Zindada O'ljoy Turkon og'o, Tug'luq Tegin, Qutlug' Turkon og'o,
Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag'bati bilan
Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o'tgan
shoh
ko'cha,
Ruhobod
maqbaralari
ham
qurildi.
Sohibqiron Amir Temur o'z hayoti dayomida ko'plab shaharlar, masjid-u
madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish
inshootlari, rayon yo'llar, ko'priklar barpo ettirdi. Ularning, ba'zilarini o'g'illari,
nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da'vat etdi.
Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi.
Bunga uning o'zi xohish bildirmadi.
Amir Temur davrida Samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo'g'ullar
hukmronligi davrida, ya'ni keyingi l40 yil davomida biron-bir katta bino
qurilmagan edi.
Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma'naviyatiga beqiyos hissa qo'shgan
buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (l404), Oqsaroy qasri
(l380-l404),
Dorus-saodat
maqbarasi
(l380)
oliy
imoratlardir.
Amir Temur davrida bog' yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog'lar
xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi
O'.Alimov ta'kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida l2 ta bog'-saroy barpo
ettirgan. Bular Bog'i Naqshijahon, Bog'i Behisht, Bog'i Shohrux, Bog'i Dilkusho,
Bog'i Shamol, Bog'i Davlatobod, Bog'i Bo'ldi, Bog'i Maydon, Bog'i Baland, Bog'i
- 11 -
Chinor, Bog'i Jahonnamo, Bog'i Navbog'laridir. Bulardan tashqari mamlakatning
boshqa joylarida ham ko'plab bog'lar yaratilgan.
Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma'naviyati bilan
odamlardan ajralib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta'sir o'tkazadigan
hamda o'ziga bo'ysundiradigan buyuk shaxs edi. Angliyalik tadqiqotchi Xilda
Xukxemning fikricha, Amir Temur O'rta Osiyo o'tmish taraqqiyotida to'plangan
siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o'zida mujassamlantirgan va bu madaniy
merosning davomchisi bo'lgan shaxsdir.
Amir Temurning avlodlaridan ko'pchiligi shunday obodonchilik ishlarini
davom ettirdilar. Mirzo Ulug'bek qurdirgan madrasalar, Husayn Boyqaro davrida
Alisher Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ishlari, Boburiylar davridagi noyob
qurilishlar
bunga
misol
bo'la
oladi.
Amir Temur o'z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan.
Movarounnahrdan boshqa barcha o'lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo'lib, o'g'il,
nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukmdorga o 'xshardi.
Ularning o'z devonlari, xazinasi va qo'shini bo'lgan. Lekin ular ulusning
muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni
mahalda Amir Temur ularning yonida o'zining ishonchli odamlarini tutardi.
Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo'natib
turishlari shart edi va zarur bo'lib qolsa, otasi yoniga qo'shin bilan borib, xizmat
qilishga majbur edi.
Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda
songa emas, sifatga e'tibor berdi.
Davlat siyosatini belgilashda va uni amalda hayotga tatbiq etishda
naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi.
Sohibqiron bu g'oyani takomillashtirib, «Kuch- adolatdadir» degan mashhur
hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani kashf
etdi. Davlat ishiga iymonli, diyonatli kishilami o'tqazdi. Davlatni boshqarishni 4
omilga bog'liq deb bildi: l. Saltanat. 2. Xazina. 3. Qo'shin (sipoh masalasida). 4.
Raiyat (qora xalq). Saltanatni yuritishda vazirlar masalasiga e'tibor qaratildi. Vazir
4 sifatga ega bo'lishi shart bo’gan. Bular: l) asllik va toza nasllik; 2) aql- u
farosatlilik; 3) raiyat va sipoh ahvolidan boxabarlik; 4) sabr-toqatlilik va
tinchliksevarlik. Amir Temur tuzgan markaziy davlat tizimini bor-yo'g'i 7 vazir
boshqargan: l) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -Bosh vazir); 2) sipoh vaziri
(sipohning ta'minoti va uning umumiy ahvoli); 3) moliya ishlari vaziri (egasiz
davlatga qarashli yer-suv va mulk; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir (kirim l6
chiqim masalasida); 5) adliya ishlari vaziri bo'lib qozilar devonga rahbarlik qilgan;
- 12 -
6) devoni mushrifga rahbarlik (voqea-hodisalardan xabardorlik); 7) xorijiy
mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik. Amir Temur saltanatni
boshqarishda kengash, mashvarat va maslahatga alohida e'tibor bergan. Kengash
bu yaqin, ishonchli odamlar bilan muhim davlat ishlari yuzasidan qilinadigan
maslahat, yig'ilish. Mashvarat esa mashoyix, ulamo, fuzalo, vuzaro va boshqa
arkoni davlatni to'plab qilinadigan yig'ilish. «Garchi ishning qanday yakunlanishi
taqdir pardasi ortida yashirin bo'lsa-da, - deydi u, -aqli raso va hushyor kishilardan
kengash-u tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozim». «Davlat ishlarining 9 ulushini, -
deydi u, - kengash, tadbir va mashvarat bilan, qolgan bir ulushini qilich bilan hal
qildim».
Amir Temur el-yurtni o'z tasarrufiga olish va itoatda tutish uchun l2 tuzuk
tuzdi:
l) Podshohlar bir so'zlik bo'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir
ishini bilib qilishi lozim.
2) Har bir ishda adolatpesha bo'lishi, atrofida ham shunday kishilarni tutishi zarur .
3) Ne ishniki qilar bo'lsa, o'zi hukm chiqarsin.
4)
Biror
ishga
azmu
qaror
qilar
ekan,
qarorida
qattiq
tursin.
5) Oning amr-u farmoni hamma uchun vojib bo'lsin.
6) Podshohlik ishlarini biron boshqa kimsaga ishonib berib qo'ymasin.
7) Ne ish qilmoqchi bo'lsa, boshqalar bilan kengashsin, lekin maslahatning
foydalisini olsin.
8) Saltanat, raiyat va Sipoh ishlarida yaxshi-yomon gaplar eshitsa, haqiqat qilib,
shoshmasdan, mulohaza bilan hukm chiqarsin.
9) Sipoh va raiyat oldida o'zini haybatli va jiddiy tutsinki, hech kim bo 'yin tovlash
va gap qaytarishga jur'at etolmasin.
l0) Raiyat, xazina, lashkar va saltanat podshohning hukmi ostidadir, u buni doimo
esda tutmog'i lozim.
ll) Saltanatni idora qilishda boshqani o'ziga sherik qilmaslik kerak.
l2) Ahli kengashdan ogoh va hushyor bo'lmog'i olzim, chunki ko 'pincha ayb
axtaradilar va uni tashqariga tashiydilar .
Amir Temur tuzgan bu davlat barcha ijtimoiy tabaqalarga suyangan va
qonun asosida boshqariladigan yangi bir davlat edi. «Saltanatim binosini, -deb
yozadi Amir Temur, - dini islom, to'ra va tuzuk (qonun-qoida) asosida
- 13 -
mustahkamladim. Saltanatimni boshqarishda uchragan har qanday ishni tuzukka
binoan qildim».
Temurdan keyingi uning izdoshlari ham boshqaruv san'atiga amal qilib,
uni takomillashtirishdi. Ayniqsa, Mirzo Ulug'bek davrida bu narsa yaqqol
ko'rindi.
Movarounnahrning qadimiy iqtisodiy, madaniy shuhratini tiklash yillarida
uning ma'naviy salohiyati yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to'laligicha
namoyon bo'ldi. Shuning uchun ham mamlakat ijtimoiy hayotining barcha
tomonlari,
davlat
idora
tizimi,
iqtisodiy,
moliyaviy,
dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan, me'morchilik, harbiy masalalar, xalqaro
aloqalar, islom dini, shariat va boshqa sohalar maqsadga muvofiq rivojlandi.
Amir Temur davlatni boshqarishda, uning ichki va tashqi siyosatini belgilashda,
xalq ommasi, mansabdor shaxslar, olim-u fuzalolar, islom rahnamolariga
munosabatda Allohga, iymonga, tafakkurga, kitobga va eng so'nggi chora
sifatidagina qilichga asoslanib ish yuritdi, hukm chiqardi. Demak, Amir Temur
buyuk davlat arbobi va yuksak ma'naviyatga ega bo'lgan dono hukmdor bo'lib,
ham siyosiy, ham ma'naviy jihatdan juda katta tarixiy ahamiyatga egadir. Zero:
l. Amir Temur XIV asrdayoq mamlakat va mintaqalararo munosabatlarni
chuqurlashtirib, yagona iqtisodiy makonga birlashtirishga harakat qildi.
Integratsiyani ishlab chiqib, Buyuk Ipak yo'li o'tgan .mamlakatlar o'rtasida
madaniyatlar muloqotini boshlab berdi.
2. Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvni tashkil etishda o'ziga xos maktab
yaratdi, adolatli jamiyat qaror toptirishda qonun ustuvorligiga rioya qildi.
3. Amir Temur davlatchilik tamoyillarini rivojlantirdi, uni aql -idrok salohiyatiga
tayanib, taktik va strategik asosda shakllantirdi; l8
4.
Amir
Temur
saltanati
ma
'naviyat
va
oliy
darajadagi
madaniyatga yo'g'rilgan saltanat edi.«Temur tuzuklari».
Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan XIV-XV asrlarda yozilgan
bo'lib, dastlab turk tilida chop etilgan. l783-yilda ingliz tilida nashr qilingan.
Birinchi
marta
o'zbek
tiliga
l967-yilda
forschadan
tarjima
qilingan.
«Temur tuzuklari»da Amir Temur, Movarounnahrning l342-l405-yillar
orasidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mamlakatlar va xalqlar bilan bo'lgan
o'zaro munosabatlar haqida hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir Temurning
asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli
feodal davlatning siyosiy va axloqiy tamoyillari Jfodalangan. «Temur tuzuklari»
podshohlarning turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini belgilovchi risoladir.
Asar 2 qismdan iborat.
- 14 -
Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste'dodli davlat
arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar
kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning Movarounnahrda
Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish va
markazlashgan davlat tuzish, qo'shni yurt va mamlakatlarni, masalan, Eron hamda
Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin O'rda hukmdori To'xtamishxon (l376-
l395), butun Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya sultoni Boyazid
Yildirim (l389-l402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarboyjon,
Gruziya va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga
atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora
qilishda
kimlargtayanish,
boshliqlarni
saylash,
sipohiylarning
maoshi,
mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va boshliqlarning burch va
vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldidagi alohida
xizmatlarini
taqdirlash
tartibi
va
boshqalar
xususida
gap
boradi.
Amir Temur davlatni boshqarishda o'zidan avval o'tgan hukmdorlardan farq
qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda l yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining l
barcha tabaqalariga suyandi. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, davlat asosini l2
ijtimoiy
toifa
tashkil
qiladi:
l) sayyidlar (payg'ambar avlodlari), ulamo, mashoyix, fozil kishilar;
2)ishbilarmon, donishmand kishilar;
3) xudojo'y, darvesh, qalandarlar;
4) no'yonlaramirlar, ya'ni harbiy kishilar, mingboshilar;
5) sipoh va raiyat;
6) maxsus ishonchli kishilar;
7) vazirlar va sarkotiblar;
8) hakimlar va tabiblar, munajjimlar vamuhandislar;
9) tafsir va hadis olimlari;
l0) ahli hunar va san'atchilar, hunarmand, kosiblar;
ll) so'fiylar;
l2)
tojir
(savdogar)
va
sayyohlar
xorij
bilan
savdo-sotiq.
Uning taqdirini 3 narsa: podshoh, xazina va askar hal qiladi. Qo'shin, asosan, o'n,
yuz, ming va tumanga bo'lingan, o'n kishilik harbiy bo'linma tepasida turgan
- 15 -
bosviq- o'nboshi, shuningdek... yuzboshi, mingboshi, tuman boshlig'i, no'yon deb
atalgan. Asarda ularning haqhuquqlari, oylik maoshi ham aniq ko'rsatilgan.
Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab
ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar
matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir
shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik
allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular
farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix,
oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim.
Ular
bilan
qimmatli
fikrlashdim»,-
deb
yozadi.
Garchi Turon zaminida olimlar, muhandislar, ustalar yetarli bo'lsa-da,
Amir Temur Hindiston, Iroq va Erondan ham olim-u fuzalolarni Samarqandga olib
kelgan. Amir Temur qaysi mamlakatni egallasa, uning noyob o'ljasi shu
o'lkaning rassomlari, mohir ustalari hisoblangan. U o'sha yerlik olimu
ulamolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta, bu tadbirlar juda yaxshi natijalarga
olib kelgan. Xilda Xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga kelgan yurtda
falsafa, tibbiyot, matematika, astronomiya, geografiya, tarix, adabiyot sohalarida
0lamshumul asarlar yaratildi. Bu asarlar keyinchalik Yevropa Uyg'onish 2l
davriga turtki bo'ldi va Yevropa ,fanining uzoq asrlar davomidagi taraqqiyotiga
asos bo'lib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni Temuriylar Renessansi davri deb
atash mumkin». Temur davridagi ilm-fanga g'amxo'rlik Ulug'bek davriga kelib
o'z mevasini berdi va Samarqandni dunyoga mashhur qildi. O'n yettinchi asrga
kelib Angliya qirolligining birinchi astronomi Ulug'bekning «Zijijadidi
Ko'ragoniy» asaridan foydalangan.
Temuriylar davri ma'naviyatining buyuk namoyandasi, shubhasiz, Alisher
Navoiydir. Navoiy maktabi noyob hodisa bo'lib, hozirgacha dunyoni l0l q0ldirib
kelmoqda. Albatta, buyuk insonlar komillik cho'qqisiga osonlikcha erishganlari
yo'q. Ular turli qiyin bosqichlardan o'tganlar. O'tmishda ma'naviy kamolotga
intilgan shogirdlar (muridlar) o'zlarini tamomila ustoz (murshid) ixtiyoriga
topshirganlar. Shogird faqatgina ixlos va sadoqat ila komil ustoz tarbiyasida
yetuklikka erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabihlik va razolatga yetaklovchi
shayton vasvasalaridan saqlanishi mumkinligi haqida «Turkiston mulkining
shayxul mashoyixi» (Alisher Navoiy) bo'lgan Ahmad Yassaviy quyidagi hikmatni
bejiz
ijod
qilmagan:
Piri mug'on xizmatida yugurib yurdim,
- 16 -
Xizmat qilib, ko 'zim yummay hozir turdim.
Madad qildi, Azozilni kovlab surdim,
Andin so'ngra qanot qoqib uchdim mano.
Talabalikning dastlabki davrida ustoz talabada mavjud g'ururni sindirishga
harakat qilgan. Shogirddagi mag'rurlik illatini bartaraf etmoq maqsadida ustoz
eng past, kishilar xazar qiladigan ishlarni bajarishni ham shogirdlariga buyurgan.
Jumladan, ulug' mutafakkir Jaloliddin Rumiy ustozlari ila masjid va madrasa
hojatxonalarini poklashgan. Abu Rayhon Beruniy kutubxonadagi kitoblardan
foydalanmoq uchun masjid hovlisini har kuni supurib-sidirgan. So'fi Olloyor
tavbasining ijobati uchun kishilarning tahoratiga xizmat qilgan. Bu xil allomalar
ustozlar tomonidan buyurilgan ishni bajarmasliklari mumkin emas edi. Aynan shu
xil riyozatlar chekilgani tufayli g'ururi singan, xudbinlik urug'i qurigan va
oqibatda nafsiy illatlardan forig' bo'lib, komillikka intiluvchi inson qolgan. Yuzaki
qaraganda, murshid shogirdiga jabr qilgandek tuyuladi. Lekin bu «jabr» muridni
tarbiyalash va chiniqtirish uchun juda zarur ekan. Shu sabab «Ota mehridan -ustoz
jabri afzal» , degan purma'no maqol yaratilgan. Bunga monand Amir Temur: «Piri
komil shayx Bahouddin Naqshbandiyning: «Kam yegin, kam uxla, kam gapir» ,
degan pand- u nasihatlariga amal qildim. Arkoni davlatga, barcha mulozimlarga
ham aytar so'zim shu bo'ldi: «kam yenglar -ocharchilik ko'rmaysizlar, boybadavlat
yashaysizlar,
kam
uxlanglar
-mukammallikka
erishasizlar,
kam
gapiringlar dono bo'lasizlar.
Amir Temur XIV asrda buyuk Temuriylar davlatiga asos soldi. l,5 mln. kv.
km. hududda- O'rta Osiyo, Qozog'iston, Shimoliy Kaspiy, Shimolda Ural, G'arbda
Sibir, Kustanay soyliklari, Sharqda Markaziy Qozog'iston va Tyanshan janubiy
etaklari, Pomir tog'liklari, Kopetdog' oldi hududlarida o'z imperiyasini tuzdi. 27 ta
podshohlikni egalladi
Amir Temur Xitoy chegaralaridan boshlab to Sharqiy Rum va Misr
yerlarigacha bo'lgan hududlarni islom bayrog'i ostida yagona davlatga birlashtirdi.
Sohibqiron tomonidan barpo etilgan markazlashgan mustahkam davlat qariyb l,5
asr o'z kuchini ko'rsatdi. Bu esa uning adolat va shariat asosida qurilgani,
ustozlari, pirlari Tayobodiy, Sayyid Mir Kulol, Sayyid Barakalar o'gitlariga amal
qilgani bilan izohlanadi.
Temuriylar mamlakatni 3 asrga yaqin boshqardilar. Amir Temurning tarixiy
xizmati shundaki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Yevropa davlatlari tarixda
birinchi marta yagona jug'rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Umuman,
- 17 -
Amir Temurning jahon madaniyati siyosiy va ma'naviy hayotida tutgan o'rni va
tarixiy ahamiyati quyidagilardan iborat:
Birinchidan, Amir Temur XIV asrdayoq mamlakatlararo va mintaqalararo
munosabatlarni chuqurlashtirish asosida insoniyat taraqqiyotini jadallashtirish
zaruriyat ekanligini ko'rsatib berdi
Ikkinchidan, u mamlakatning kuchayib ketgan feodal tarqoqligiga barham
berib, el-yurtni o'z tug'i ostiga birlashtirdi, markazlashgan yirik feodal davlatga
asos soldi. Bu bilan ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat
rivojiga mustahkam zamin yaratdi
Uchinchidan, Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvini tashkil etishda
o'ziga xos maktab yaratdi. Hammaning qonun oldida tengligi va qonun
ustuvorligini
ta'min
etishi
uning
buyuk
xizmatidir
.
To'rtinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarga mustamlakachilik
zulmidan ozod bo'lishda yordam berdi. Masalan, o'sha davrning eng qudratli
podshohlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni tor-mor qilib (l402), Bolqon
yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarni turklarning istibdodidan qutqardi.
Beshinchidan, Turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va
madaniyat rivojlangan ilg'or mamlakatga aylantirdi. O'z umrining ko'p qismini
Amir Temur hayotini o'rganishga bag'ishlagan pokistonlik tadqiqotchi Ahmad
Doniy: «Hozirgi zamon tarixi Amir Temurning buyuk shaxsiga yetarli e'tibor
bermadi. U Osiyoda turk islom yuksalishiga asos soldi. Tarix uning ilmi amali
bilan tenglashadigan boshqa bir muqobil hodisani bilmaydi»,- deb yozadi.
Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab
ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar
matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini
ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir
shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik
allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular
farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix,
oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim.
Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi.
Yangi zamonning boshqa ko‘pgina tarixchilari kabi Gibbon, SHlosser, Veber
ham (manbalardagi ma’lumotlarga ergashib) Amir Temur zamonidagi harbiy
yurishlar
shiddatli
bo‘lganini
qayd
etdilar.
- 18 -
XIX asrning birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz sharqshunosi
M.SHarmua Amir Temurning l39l yildagi To‘xtamishga qarshi yurishini batafsil
yorituvchi katta asar tayyorlab, nashr qildi. SHarmua o‘sha paytda Nizomiddin
SHomiyning Fransiyada hali ma’lum bo‘lmagan kitobidan tashqari, shu masalaga
oid bir qancha manbalarga tayandi. SHarmua bu asarlarni fransuz tiliga tarjima
qildi. SHarmuaning kitobi l39l yilgi yurish tarixini o‘rganish uchun hozir ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Ko‘pgina rus tarixchi olimlari, shu jumladan T.M.Granovskiy (l8l3—l855)
ham Amir Temur shaxsiga qiziqdilar.
Granovskiy «jahon tarixining buyuk arboblari»dan biri bo‘lgan Amir Temur
«Horib-charchash nimaligini bilmaydigan faoliyat sohibi» ekanini to‘g‘ri ta’kidlab
o‘tdi, biroq ayni vaqtda Amir Temurning «muayyan va aniq idrok etilgan siyosiy
maqsadi bo‘lmagan edi», degan noto‘g‘ri fikrga bordi, bu fikr Sohibqiron tarjimai
holining haqiqiy voqealariga mos kelmas edi.
Taniqli rus tarixchisi S.M.Solovev (l820 — l879) ham Amir Temur shaxsiga
e’tibor bilan qaradi. Uning ta’kidlashicha, Amir Temurning harbiy qo‘shinlari o‘jar
va betayin To‘xtamishga qarshi kurashda «Rossiya hududlariga kirib, Eletsni
ishg‘ol qildi». Solovev XIV asr o‘rtalarida tarix sahnasida paydo bo‘lgan Amir
Temur «l37l yilda Kaspiy dengizidan Manjuriyagacha bo‘lgan erlarni qo‘lga
olganligi»dan iborat unutilmas voqeani ta’kidlab o‘tadi. Uning tan olishicha, Amir
Temur tomonidan tor-mor etilgan Oltin O‘rda uzoq vaqtgacha Moskva knyazligiga
xavf sola olmadi.
M.I.Ivaninning o‘z zamonasi uchun juda mufassal, lekin endilikda eskirib
qolgan asarini ham tilga olish joiz. U Amir Temur sarkaryalik san’ati asoslarini
manbalar va qo‘llanmalar asosida mufassal bayon etishni maqsad qilib olgan edi.
Akademik V.V.Bartold2 ilmiy merosida Amir Temur va o‘sha zamon haqidagi
ma’lumotlar juda ko‘p. Bu ma’lumotlar uyg‘unlikda kattagina bilim xazinasini
tashkil etadi.
Amir Temur haqidagi adabiyotda uning shaxsiga xos qiziquvchanlik, olimlarga,
adabiyot va san’at arboblariga homiylik, shatranj o‘yiniga qiziqish, tashqi va ichki
siyosat masalalaridan xabardorlik kabi fazilatlar tez-tez ta’kidlab o‘tiladi.
Sohibqironning bu muhim jihatlari V.V.Bartold tomonidan lo‘nda, aniq va ifodali
tarzda aks ettirilgan.
«Temur, — deb yozgan edi V. V. Bartold, —- o‘z ona (turkiy) tilidan tashqari
fors tilida ham so‘zlashar, olimlar bilan suhbatlashishni, ayniqsa tarixiy asarlarni
- 19 -
o‘qitib tinglashni yaxshi ko‘rar edi; o‘zining tarix sohasidagi bilimlari bilan
musulmon tarixchilarining eng buyugi bo‘lmish Ibn Xaldunni hayratga soldi; Amir
Temur o‘z jangchilarining ruhini ko‘tarish uchun tarixdagi shavkatli va afsonaviy
qaxramonlar haqidagi rivoyatlardan foydalanardi... Temur harbiy kuchlar tashkil
etilishining barcha ikir-chikirlarini shaxsan surishtirib turar, dushmanlarning kuchi
va ular o‘lkasining ahvoli haqida batafsil ma’lumot olar edi. Amir Temur- ning
shaxsan ishtirokida bunyod etilgan imoratlar noyob badiiy did bilan bino qilingani
sezilib turibdi...»
Olimning yana bir xulosasi dikkatga molikdir: Amir Temur musulmon
ruxoniylariga nisbatan «avvalo siyosiy mulohaza bilan ish tutar edi. Amir Temur
dindorlarga sirtdan izzat-ikrom ko‘rsatar, diniy mol-mulkni boshqarishga
aralashmas... o‘z fuqarolari din aqidalariga rioya etishlari haqida g‘amxo‘rlik qilar
edi... Ammo xarbiy kurilish va aholining turmushi faqat qonunlar bilan belgilanar
edi».
Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini,
Movarounnahr aholisining farog‘ati uchun shunday bo‘lishi zarur ekanini va
birbiriga dushman bo‘lgan mayda hukmdorlar mavjudligi sharoitida bunga erishib
bo‘lmaydi,
deb
hisoblaganini
ham
Bartold
ta’kidlab
o‘tadi.
Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini Bartold bir necha bor ta’kidlab
o‘tdi. U go‘zal bog‘lar bilan kurshalgan muhtasham binolar bunyod etdi, shahar va
qishloqlarni qayta tikladi, ariq va zo- vurlar qazdirdi va ularni tuzattirdi; rasmiy
tarixdagi (SHarafuddin Ali YAzdiy asaridagi) iboraga ko‘ra, u biron-bir ekin ekish
mumkin bo‘lgan erlarning bo‘sh yotishiga yo‘l qo‘ymas edi. Matnning ruhiga
qaraganda, bu o‘rinda Bartold ayni Movarounnahr erlarini nazarda tutgan bo‘lsa
kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda Bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan
Movarounnahrdagina emas, Xurosonda ham, Mug‘on dashti va Kobul havzasi kabi
olis joylar- da ham ulkan sug‘orish inshootlari qurdirganini» ta’kidlab o‘tadi
(SHarafuddin Ali YAzdiy va G‘iyosiddin Alining asarlarida ham shu fikr
uchraydi.
Amir Temur barpo etgan saltanat uning vorislari davrida unchalik uzoq davom
etmaganligi xususida fikr yuritilganda V.V.Bartoldning sezgirlik bilan qilgan
kuzatuvi diqqatga sazovordir. V.V.Bartold SHarq turmushi faqat sulolalar
tarzigagina bog‘liq, degan fikrni eskirib qolgan va noto‘g‘ri deb hisoblaydi va
«SHarqda ham, G‘arbda ham vayrongarchiliklarga ancha murakkab bahonalar
sabab
bo‘lganligi
allaqachon
aniqlangan»,
degan
fikrni
bildiradi.
Turkistondagi davlatchilik tarixi yuzasidan V.V.Bartold tuzgan va shu
vaqtgacha e’lon qilinmay qolgan matnning Amir Temurga bag‘ishlangan uchinchi
qismi alohida ahamiyatga molikdir. Unda l370 yilgi qurultoy, Temurning olib
- 20 -
borgan urushlari va ularning ahamiyati; mamlakat iqtisodiy salohiyati, madaniyati
va san’atining rivojlanishi, savdo-sotiq, aloqa yo‘llari va sug‘orish inshootlari
xaqidagi g‘amxo‘rlik, mamlakatni idora qilish sohasida Amir Temur tomonidan
rivojlantirilgan boshqaruv usullari; davlat hokimiyati tuzilmasida aks ettirilgan
ijtimoiy shart-sharoitlar; ruxoniylar va savdogarlarning roli (dehqon qatlamlari)
kabi masalalar qamrab olingan.
Amir Temurda va uning g‘oyalarida bu ruhning ta’siri sezilmay qolmadi».
O‘tgan asrning 60-yillari oxirida I.M.Mo‘minovning O‘rta Osiyo tarixida
Amir Temurning roli va o‘rni haqidagi risolasi nashr etilishi jamoatchilikning
bu mavzuga qiziqishini yanada avj oldirib yubordil. Ayni paytda ushbu asar
shafqatsiz tanqidga uchradi. I.M.Mo‘minovning tadqiqotchilik ruhi bilan
sug‘orilgan risolasi, umuman olganda, ilmiy-ommabop tarzda yozilgan edi, uning
matni asosan Amir Temur va uning zamonini o‘rganishga oid ma’lum manbalar
doirasidan chiqmasdi.
SHu bilan birga muallif Amir Temurning Markaziy Osiyo tarixida mayda
feodal tuzilmalar o‘rnida markazlashgan davlat barpo etishdagi xizmatlarini
haqqoniy yoritishga intilgan edi.Unda Amir Temurning Markaziy Osiyoda katta
davlat barpo etgan siyosiy arbob, binokorlikni rivojlantirgan va madaniyatni
qadrlagan
inson
sifatidagi
xizmatlari
o‘z
ifodasini
topgan.
Asarning ayni shu jihati tanqidchilarning e’tiborini tortdi. I.M.Mo‘minov
risolasi
«zararli»
asarlar
jumlasiga
kirib
qoldi.
P.N.Fedoseev,
A.N.YAkovlev
va
boshqa
mansabdor
shaxslarning
I.M.Mo‘minov risolasiga qarshi shu ruhdagi maqolalari gazeta va jurnallar
saxifalarida
paydo
bo‘ldi.
«Istoriya
SSSR»
jurnalida
tarixchi
M.A.Abduraimovning risola xususidagi qoralovchi maqolasi e’lon qilindi.
Moskvalik tarixchilar bu voqea yuzasidan Amir Temur haqida kattagina maqola
e’lon qildilar. Bu maqola Kavkazorti, Eron va Rossiyadagi feodalizm muammolari
bo‘yicha mutaxassis A.P.Novoselsev nomi bilan chop etildi. «Voprosm istorii»
jurnalining tahririyati bu maqolani «Temurni ideallashtirishga qarshi» rukni ostida
e’lon qilish orqali uning yo‘nalishi ni oldindan oshkora belgilab qo‘ygan edi.
Bu maqolada Amir Temurga iste’dodli sarkarda, mohir tashkilotchi va diplomat
sifatida munosib baho berish bilan birga muallif Bartold, ayniqsa, YAkubovskiy
bilan bahslashib, ular madaniyat tarixiga va madaniy aloqalarga katta ahamiyat
berganlar va shu tarika Temur shaxsini ideal- lashtirishga yo‘l qo‘yganlar,
Yakubovskiy esa, «Temur — yaxshi tadbirkor hukmdor edi» degan haddan
tashqari yuqori baho bergan, deb hisoblaydi. Maqolada I.M.Mo‘minov
- 21 -
Yakubovskiyga ergashib, «Temurni ideallashtirishni nihoyasiga etkazdi», degan
xulosa chiqarildi.
I.M.Mo‘minov risolasini keskin qoralaganlar orasida tarixchi M.G‘.Vahobov
ham bor edi. Uning so‘zlariga karaganda, u «Temur haqidagi kitobcha bosilib
chiqishi bilanoq l969 yil martida uni «Marksizmga zid va zararli» asar deb atagan.
Mening vazifam marksizm-leninizm nazariyasining sofligi uchun kurashdan,
Temur shaxsini ideallashtirishni fosh qilishdan» iborat bo‘ldi, — deb yozdi u,—
Temur shaxsini ideallashtirish esa «yoshlarning ongini zaharlaydi» va «ommani
kommunistik
ruxda
tarbiyalashga
katta
ziyon
etkazadi».
Tarixchilarning l973 yil martida Moskvada chaqirilgan butunittifoq kengashi
I.M.Mo‘minovning Amir Temur haqidagi risolasi bilan bog‘liq bo‘lgan
mashmashaning yakunlovchi bosqichi bo‘ldi. Kabul qilingan karorda shunday
deyilgan edi: «Boshqa asarlarda Leninning tarixiy jarayon konsepsiyasini yangicha
talqin etishga urinishlar va o‘tmishni ideallashtirish, ayrim voqealarga va Temur
kabi shaxslarga baho berishda sinfiy pozitsiyalardan chekinishga yo‘l qo‘yilganligi
qoralansin»
So‘nggi yillarda e’lon qilingan asarlardan «Tamerlan» nomli kitobni ko‘rsatib
o‘tish lozim. Unda Amir Temur haqidagi manba va asarlar bayon etilgan, uning
haqidagi turli ma’lumotlar o‘ziga xos jamlab berilgan. SHunday asarga ehtiyoj
borligi shak-shubxasiz. Biroq, kitobga yaqindan nazar tashlanganda, uning
shoshma- shosharlik va hafsalasizlik bilan tayyor- langanligi ma’lum bo‘ladi. Bu
kabi qator kitoblarda eng muhim manbalardan misol keltirilmaydi, materiallar
bayonida shajara tamoyiliga rioya etilmaydi, manba matnlarini e’lon qilgan
tarjimonlarning nomlari tilga olinmaydi.
SHuningdek, ko‘plab evropaliklarning bevosita shohidligi asosida bitilgan.
Amir Temurga taalluqli bo‘lgan asarlarning yuzaga kelishini Amir Temur davlati
Kastiliya va Fransiyaning o‘zaro manfaatdorligi bilan izoxlash mumkin. Bu asarlar
marshal Busikoning (l366—l42l) xotiralari, Smirna yaqinida Sohibqirondan
mag‘lub bo‘lgan Quddusi shariflik Avliyo Ioann ordeni a’zolarining guvohliklari,
Sulton Boyazid I tomonidan l396 yilda Nikopol yaqinidagi jangda asir olingan va
Amir Temur tomonidan l402 yilda Anqaradagi jangda zafar qozonilgach,
ozodetilgan evropalik askarlarning hikoyalaridir. Ular orasida I. SHildbergerning
(l380—l440) hikoyasi mashhur bo‘lib, uning kitobining birinchi nashri l460 yilda
Augsburgda chop etilgan. Bu kitob XV asrda to‘rt marta, XVI asrda olti mar- ta
qayta nashr qilingan. XIX asrda nemis, rus va ingliz tillarida ikki martadan nashr
qilingan.
Furno Markaziy Osiyo orqali G‘arb tomon turli davrlarda va turli shaxslar
tomonidan amalga oshirilgan yurishlar, ko‘pincha asossiz ravishda hamda
- 22 -
Markaziy Osiyo xududi va uning ortidagi hududlarni bilmaslik oqibatida, Amir
Temur
nomi
bilan
bog‘lab
kelinganini
taassuf
bilan
ta’kidlaydi.
Mishel Monten, XVI asrdagi boshqa mualliflar singari, o‘zining «Tajribalar»
kitobida Amir Temur haqida eslab o‘tadi. Bu kitob l57l yildan l592 yilgacha
bo‘lgan davr ichida, ya’ni Sohibqiron vafotidan so‘ng l70 yid o‘tgach, Fransiyada
Markaziy Osiyo to‘g‘risida hech narsa ma’lum bo‘lmagan vaqtda yozilgandi.
Montenga qadar Jan Boden (l530 — l596) o‘z tadqiqotlarida Boyazidni asir
olgan Amir Temur haqida maqtab yozgandi. Gilom Postel (l520—l58l) ham
Usmonli turklar saltanati to‘g‘risidagi asarida «Buyuk turk — Boyazidni asir olgan
Temurlang»ga ko‘pgina sahifalarni bag‘ishlagan.
XV asrdan boshlab G‘arbiy evropalik olimlar va siyosiy-diniy arboblarning
SHarqqa bag‘ishlangan kitoblarida Amir Temur tarixi oldingi o‘ringa chiqadi.
Masalan, Italiyada katta tarixiy va she’riy asarni meros qilib qoldirgan papa Piy
I (papalik yillari l458—l464) Amir Temurga butun bir bobni bag‘ishlagan, bir
necha
sahifada-
Skifiya,
Sug‘diyona
va
Baqtriyani
tavsiflagan.
Paolo Djiovio (l483 — l552), Petro Perondinoning (vafoti l553) asarlarida
ham Amir Temur bosh qahramon sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin Amir Temur
haqidagi eng dastlabki tadqiqot Florensiya kansleri va tarixshunosi Pogjio
Brachchi oliniga (l380—l459) taalluqli bo‘lib, so‘ng Prato, Piy II (l405 — l464),
Kambini, Batista Fregazo (l454 — l504) asarlarida davom ettirilgandi.
Fransuz tilida Amir Temur haqida ma’lumotlar Teodoro Spandujinonning
«Buyuk Turk shajarasi» asarida yuzaga keladi. Bu asar l5l9 yilda Parijda chop
etilgan. SHveysariyalik islohotchi Pero Vire Amir Temur obrazini l56l yilda
nashr qilingan asarlaridan birida kiritgan. Sohibqiron obrazini, shuningdek,
Orteliyning asarida va Uyg‘onish davri boshqa asarlarida ham uchratish mumkinl.
Binobarin, Amir Temur XV —XVI asrlarda Evropada siyosiy doiralarda
(katolik cherkovi va o‘sha davrdagi eng qudratli mustabidlar orasida) mashhur
bo‘lgan, u haqsa Piy II, l5l3 yilda papa Lev X va papa Klement VII saroyiga
kelgan Djo- vio, l575 yilda ispan qiroli Filipp II ning xaritakashi bo‘lgan geograf
Orteliy,
Karlning
muarrixi
Pedro
Meksiyalar
yozishgan2.
Bu asarlarda Amir Temur ayni vaqtda voqealar va davrlardan tashqari turuvchi
ham
mifik,
ham
real
shaxs
sifatida
talqin
qilingan.
Furno Amir Temur mavzui G‘arbiy Evropada Klavixo va Jenkinsonlarning
safarnomalari e’lon qilinmasidan, shuningdek Ibn Arabshoh, SHarafuddin Ali
Yazdiy singari tarixchilarning asarlari tarjima qilinmasidan oldin tarixiy va adabiy
mavzu sifatida mavjud bo‘lgan, degan xulosaga keladi. Bu davrni u l500 — l580
yillar deb belgilaydi
- 23 -
Dostları ilə paylaş: |