Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

List of References:
1. Coupland, N., & Jaworski, A. (Eds.). The New Sociolinguistics Reader. Palgrave Macmillan. 2014.
2. Herring, S. C. Discourse in Web 2.0: Familiar, Reconfigured, and Emergent. In Handbook of Discourse Analysis (pp. 
549-567). John Wiley & Sons. 2013.
3. Thurlow, C., Lengel, L., & Tomic, A. Computer-Mediated Communication: Social Interaction and the Internet. Sage 
Publications. 2004.
4. Tagg, C., & Evans, M. Language and Media: An Introduction. Routledge. 2018.
5. Danet, B., & Herring, S. C. Introduction: Multilingual Internet. Journal of Computer-Mediated Communication, (2007). 
471-476.
6. Crystal, D. Language and the Internet. Cambridge University Press. 2006.
7. Crystal, D. Internet Linguistics: A Student Guide. Routledge. 2011.

---

94
e-mail: [e-mail]
2023-yil 7-son
Kichik tadqiqot
Dilbar Niyazova,
Qarshi davlat universiteti dotsenti
MATN IDROKIDA ASSOTSIATIV TAFAKKURNING O‘RNI
Ma’lumki, fanda assotsiatsiya (lotincha associatio – birlashtirish; qo‘shish) ga tafakkur jarayonida psixika 
elementlari o‘rtasida sodir bo‘luvchi aloqa sifatida qaraladi.[1;38] Bu shunday aloqa turi hisoblanadiki, bir 
elementning yuzaga kelishi xotirada u bilan bog‘liq boshqa bir element obrazining paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Boshqacha aytganda, assotsiatsiya alohida olingan predmet, voqea-hodisa, faktlar aloqasining inson xotirasida 
aks etishi va saqlanishidir.[2;39]
Assotsiatsiya turli tushunchalarni umumlashtirishning eng qulay vositalaridan biri bo‘lib, unga kundalik 
hayotdan ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Masalan, qor so‘zi bizning tasavvurimizda oq rang, qish, sovuq kabi 
tushunchalarni paydo qilsa, kuz so‘zi xotiramizda xazon, yomg‘ir, paxta terimi kabi tushunchalarni jonlantiradi.
Psixologiyaga doir adabiyotlarda assotsiativ tafakkurning quyidagi to‘rt turi farqlanadi:
1) joylashish o‘rniga asoslangan assotsiatsiya (o‘rmon – archa);
2) o‘xshatishga asoslangan assotsiatsiya (paxta – oq rang);
3) zidlikka asoslangan assotsiatsiya (tun-kun).[4;143]
Shuningdek, ilmiy adabiyotlarda barqaror va barqaror bo‘lmagan assotsiatsiyalar ham farqlanadi. Barqaror 
assotsiatsiyalar so‘z denotatlari o‘rtasidagi barqaror aloqadorlikka asoslanadi. Til egalari tomonidan ikki 
tushunchaning muntazam aloqadorlikda qabul qilinishi lisoniy xotirada stereotiplarni hosil qiladi. Bu esa, o‘z 
navbatida, tilda ham qoliplashgan barqaror birliklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Buning yorqin misoli 
sifatida o‘xshatish qurilmalarini keltirish mumkin. Professor N.Mahmudov bu haqda shunday yozadi: “Turg‘un 
o‘xshatishlarning mohiyati shundan iboratki, ularda o‘xshatish etalonida ifodalangan obraz barqarorlashgan 
bo‘ladi, bunday o‘xshatishlar, garchi muayyan shaxs yoki ijodkor tomonidan qo‘llangan bo‘lsa-da, vaqtlar o‘tishi 
bilan til jamoasida urfga kirib, doimiy ifodalar sifatida turg‘unlashgan, umumxalq tili leksikonidan joy olib ulgurgan 
bo‘ladi”.[5;23]
Jumladan, paxtaday oq, toshday qattiq, tandirdek qizimoq kabi stereotip birliklar ham o‘xshatish etaloni va 
o‘xshatish asosi sifatida qo‘llangan so‘zlarning assotsiativ aloqasi natijasidir. O‘zbek tilidagi ayrim sifatlovchili 
birikmalar ham barqarorlashgan bo‘lib, bunga ham ikki tushuncha o‘rtasidagi doimiy assotsiativlik sabab bo‘ladi.
[6;24] Moviy osmon, baland tog‘lar, zilol suvlar, mehribon ona, qadrli ustozlar, aziz mehmonlar, qahraton qish, 
jazirama yoz, oltin kuz, zumrad bahor kabi birikmalar o‘zbek tilida so‘zlashuvchi shaxslarning lisoniy xotirasida 
kelishilgan holatda mavjuddir. 
O‘zbek tilidagi sinonimik, omonimik, antonimik qatorlarni tashkil qilgan so‘zlar ham yuqoridagi kabi assotsiativ 
munosabatni namoyon qiladi. Masalan, oq so‘zi so‘zlovchi xotirasida qora so‘zini, yuz so‘zi chehra so‘zini, 
shuningdek, oqibat (insoniy fazilat) so‘zi boshqa bir oqibat (sabab-natija) so‘zini paydo qiladi. Ta’kidlash lozimki, 
assotsiativ tafakkur tilning leksik sathidagina amal qilmaydi: uni boshqa sathlarda ham kuzatish mumkin. Masalan, 
sovuq, iliq, tarqoq, saylov kabi yasama ot va sifatlarni eslaganimizda, ularning yasalish asosi bo‘lgan fe’llar ham 
xotiramizga keladi: sovuq – sovimoq, iliq – ilimoq, saylov – saylamoq, tarqoq – tarqamoq kabi.
Assotsiativ fikrlash borasida kengroq to‘xtalganimiz boisi shundaki, u o‘zida turli tag ma’nolarni namoyon 
etuvchi badiiy matnni tushunishda muhim vosita hisoblanadi. Xususan, metaforik mazmunli matnlarni tushunishda 
assotsiativ tafakkur zaruriy omillardan biri sifatida amal qiladi. Ma’lumki, so‘zlar o‘z ma’nosi bilan inson psixikasiga 
ta’sir etish xususiyatiga ega. Inson o‘z xotirasida so‘zlarning ma’nolari bilan birga ularning obyektiv olamda o‘z 
sezgi a’zolari orqali his etgan xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni ham saqlaydi. Shu sababli muayyan so‘z uni 
eshituvchi odam xotirasida muayyan assotsiatsiyalarni paydo qiladi. Agar matnda bir assotsiativ maydonga kiruvchi 
so‘zlar qo‘llangan bo‘lsa, ular o‘quvchi psixikasiga yanada kuchliroq ta’sir etadi.