Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Og‘zidan o‘qlanuvchi qurol stvolida jangovar zarad 
mavjudligini shompol yordamida aniqlash:
 
 1 — yondiruvchi tuynuk; 2 — shompol
Agar stvolning og‘zi tomonida birinchi bo‘lib pij joylashgan bo‘lsa, 
uning uchiga ilmoq o‘rnatilgan yog‘och shompol bilan ohista chiqarib 
olish mumkin. Agar birinchi bo‘lib snaryad turgan bo‘lsa, uni yoki 
otuvchi qurilmani asta silkitib yoki qurilma stvoliga rezina bolg‘acha 
bilan ohista urib qum solingan qutiga qoqib tushirish mumkin. Stvoldagi 
jangovar zarad qurilmani silkitib qoqib tushiriladi va stvol devorlariga 
yopishib qolgan jangovar zarad qoldiqlarini tushirish uchun bir uchi 
yassi yog‘och shompol bilan asta qirib tushirish mumkin. Jangovar 
zaradning barcha zarrachalari to‘planadi va og‘irligi o‘lchanib 
jadvallarda berilgan ma’lumotlar solishtiriladi hamda bu og‘irlik u yoki 
bu turdagi patron jangovar zaradning og‘irligiga mos kelish yoki 
kelmasligi aniqlanadi. Stvolda mavjud bo‘lgan jangovar zaradni tekshirib 
va tadqiq qilib ko‘rmasdan oldin, qurilmadan otib ko‘rish taqiqlanadi, 
chunki agar jangovar zarad juda ham qattiq zichlashib qolgan yoki juda 
ko‘p miqdorda bo‘lsa, qurilmaning stvoli yorilib ketishi mumkin. 
Orqasidan o‘qlanuvchi stvolda mavjud bo‘lgan patron xavfsizlik 
qoidalariga rioya qilingan holda odatiy usul bilan chiqarib olinadi. 
Orqasidan o‘qlanadigan stvoldagi patronni nafaqat metall shompol, balki 
yog‘och shompol bilan ham urib chiqarish mumkin emas, chunki bunda 
patronning o‘qi gilzaning korpusini kengaytirib yanada chuqurroq 
botadi, natijada patronning jangovar zaradi zichlashib qoladi. Kichik 
hajmda siqilib qolgan porox esa o‘q otilishida gilza korpusi hamda 
otuvchi qurilma stvolining ham yorilishiga sabab bo‘ladi. Ayrim hollarda 
(stvoldan patronni chiqarib olish uchun katta kuch sarflanadigan bo‘lsa), 
tasodifiy otilib ketishlarning oldini olish uchun patronning jangovar 
zaradini anchagina namlash lozim. 

---

 217 
Agar tekshirilayotgan otuvchi qurilma revolverga o‘xshash bo‘lsa, 
uning baraban kamoralaridan iborat patrondonidagi patronlar ham 
yuqoridagi usulda chiqarib olinadi. 
Orqasidan o‘qlanuvchi stvolga ega bo‘lgan otuvchi qurilmalar 
tadqiqotining ushbu bosqichida uning alohida tarkibiy qismlarining 
ishlashi tekshirib ko‘riladi. Ammo, qurilmaning stvolidan snaryad yoki 
pij, umuman patron chiqarib olinganidan keyin, uning alohida qism va 
mexanizmlari ishlashini tekshirishdan oldin, ushbu tarkibiy qismlarni 
turli belgilariga ko‘ra tayyorlanish sharoitlarini o‘rganish va ularning 
o‘lchamlarini aniqlash kerak. Bunda otuvchi qurilma tarkibiy 
qismlarinng ishlov berilganlik darajasi, sirtlarining holati, markirovka 
belgilarining mavjudligi (agar ular bor bo‘lsa) va yozuvlarning mazmuni, 
stvol kanalida narezlarning mavjudligi (agar ular bor bo‘lsa), miqdori va 
yo‘nalishi aniqlanadi. 
Otuvchi qurilma alohida tarkibiy qismlarining yuqori ishlov 
berilganlik darajasi, shakllarining to‘g‘riligi va yuqori simmetriya 
darajasi, markirovka belgilari, stvol kanalida o‘lchamlari, shakli va 
kengligi bir xil bo‘lgan narezlarning mavjudligi, ushbu qurilmaning 
zavod usulida tayyorlanganidan darak beradi. Tarkibiy qismlarning 
qo‘pol ishlov berilganligi, stvollarning turli xil choklar bilan 
birlashtirilganligi, o‘qotar qurollarga xos bo‘lgan markirovka 
belgilarining yo‘qligi qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmalarga xos 
belgilardir. 
Taqdim etilgan otuvchi qurilmani o‘lchab, uning uch o‘lchovli 
o‘lchamlari (uzunligi, balandligi va qalinligi), stvolining uzunligi, 
stvolning eng katta va eng kichik diametrlari, shuningdek stvol og‘zining 
ichki diametri (narezli qurollarda — kalibri), stvol kanali devorlarining 
qalinligi anqlanadi. Agar stvolning orqa tomoni mutlaq berk bo‘lsa, u 
holda stvol kanalining uzunligi ham o‘lchanadi. Ikki tomoni ochiq 
stvollarda esa, patrondonning ichki diametri va uzunligi ham (agar 
ifodalangan bo‘lsa) aniqlanadi. Agar stvol kanalida narezlar bo‘lsa, u 
holda narezlar va ular maydonining kengligi, narezlarning og‘ish 
burchaklarini o‘lchash lozim. 
Narezli otuvchi qurilmaning o‘lchashlar yordamida aniqlangan 
ma’lumotlari, qurilma stvoli qo‘lbola usulda yasalganmi yoki zavod 
usulida tayyorlanganmi, ya’ni birorta standart o‘qotar qurolga 
tegishliligini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun o‘lchashlar 
natijasida olingan ma’lumotlarni maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlar 

---

 218 
bilan solishtirish yetarli bo‘ladi. Bundan tashqari, tekshirilayotgan 
qurilma stvolida mavjud bo‘lgan (yaxshi ifodalangan) patrondonning 
o‘lchamlari standart patronlarning o‘lchamlari albatta solishtirilishi shart. 
Bunday solishtirish natijasida, tekshirilayotgan qo‘lbola usulda yasalgan 
otuvchi qurilmadan qanday patronlar otilishi mo‘ljallanganligini bilish 
mumkin. Ushbu tusmolni tekshirib ko‘rish uchun, otuvchi qurilmaning 
stvolining patrondoniga o‘lchamlari mos keladigan patron gilzasini 
kiritib ko‘rish kifoya qiladi. 
Aynan shu asosda tekshirilayotgan qurilma stvolining mos holdagi 
patronlar bilan otishga yetarli bo‘lgan uzunligi aniqlanadi. Og‘zidan yoki 
orqasidan o‘qlanuvchi stvollarning uzunligi, shakli va diametri bo‘yicha 
o‘ziga mos kelgan jangovar o‘q-dorining uzunligidan kichik bo‘lishi ham 
mumkin (teng yoki uzun bo‘lishi shart emas). Bundan kelib chiqadiki, 
otuvchi qurilmaning stvoli sifatida patrondonning o‘zi, revolver 
barabanining kamoralari bo‘lishi mumkin. Stvolning minimal uzunligi 
otuvchi qurilmaga nisbatan yaqin joylashgan nishonga otishda 
xavfsizlikni ta’minlaydi hamda snaryadga kerakli yo‘nalish bera oladi. 
Tekshirilayotgan otuvchi qurilma stvolining patrondoniga birorta 
patronni solish imkoniyatini aniqlagandan so‘ng, ushbu qurilmaning 
urgichli boyogi aynan qanday turdagi patronlar (markaziy jang patroni 
yoki yonbosh va aylana jang patronlari) uchun mo‘ljallanganligini 
aniqlash kerak bo‘ladi. Buning uchun qurilma boyogining ishchi qismi 
patrondon yoki baraban kamorasining qaysi qismiga (markaziga yoki 
birorta chetiga to‘g‘ri kelishini aniqlash kerak. Agar boyok patrondon 
yoki baraban kamorasining markaziga to‘g‘ri kelsa, otuvchi qurilma 
markaziy jang patronlari bilan otish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi, boyok 
patrondon yoki baraban kamorasining birorta chet qismiga to‘g‘ri kelsa, 
u holda otuvchi qurilma yonbosh yoki aylana jang patonlaridan otish 
uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, otuvchi qurilmani qanday 
turdagi patronlarga mo‘ljallanganligini aniqlashda, qurilmaning stvoli 
boyokka nisbatan ikki holatda bo‘la olishi imkoniyatini ham tekshirib 
ko‘rish lozim, ya’ni, qurilmaning boyogi stvolning markaziga to‘g‘ri 
kelishi aniq, ammo, stvolning holati sal o‘zgartirilsa, endi boyok 
stvolning aylana bo‘ylab birorta chetiga to‘g‘ri kelib qoladi. Yoki ayrim 
qurilmalarda ikki tarzda ham (markaziy va yonbosh) joylashgan ikkita 
boyok mavjud bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ushbu otuvchi 
qurilmadan har qanday turdagi (markaziy, yonbosh va aylanma jang) 
patronni otish mumkin bo‘ladi. 

---

 219 
Tekshirilayotgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmani 
qismlarga ajratmay turib, ushbu turdagi otuvchi qurilmalar uchun zarur 
bo‘lgan va turli vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan alohida tarkibiy 
qismlarning mavjudligi, ularning sozligi va butunligi, harakatlanish 
imkoniyati va o‘zaro ishlashi tekshirib aniqlanadi. Qurilma 
harakatlanuvchi qismlarining o‘zaro ishlashini tekshirishda, dinamometr 
yordamida, otish mexanizmini qismlarining harakatlantirish, ya’ni, 
qismlarni jangovar holatga ko‘tarish, jangovar holatdan chiqarib, patron 
kapsyuliga zarba berish va hokazolar uchun zarur bo‘lgan kuch miqdori 
o‘lchanadi. Bundan tashqari, orqasidan o‘qlanuvchi otuvchi 
qurilmalarda, zatvor yoki uning vazifasini bajaruvchi urgichning erkin 
yurish imkoniyati aniqlanadi hamda zatvorni ochish uchun sarflanadigan 
kuch miqdori o‘lchanadi. Bunda otuvchi qurilmalar yopish 
mexanizmining qismlari otilgan gilzani patrondondan, portlovchi 
moddaning yonishidan hosil bo‘lgan gazlar yordamida chiqarib 
tashlagani uchun, bu gazlarning bosimi stvol kanali devorlariga nisbatan 
ancha kamayishini hisobga olish lozim. 
Agar tekshirilayotgan otuvchi qurilma bir-biri bilan buralib 
mahkamlanadigan bo‘lsa yoki uning alohida qismlari o‘zaro vint, shurup 
va shunga o‘xshashlar bilan mahkamlanadigan bo‘lsa, u holda bunday 
qurilmani qismlarga ajratish va qayta yig‘ish mumkin, ammo, bu 
qurilmaning qismlari buziladigan yoki qayta yig‘ishda asl holiga 
qaytmaydigan bo‘lsa qismlarga ajratish tavsiya etilmaydi. 
Tekshirilayotgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmani 
tayyorlashda ishlatilgan materiallar, tayyorlash sharoitlari, stvol va 
boshqa qismlarining o‘lchamlari nafaqat bu qurilmaning kelib chiqishi 
hamda undan otish uchun mo‘ljallangan jangovar o‘q-dorilarning 
guruhiy belgilari bo‘yicha xulosalarni shaklantirishda, balki bu 
qurilmadan mos holdagi patronlar bilan otishdagi mustahkamlik 
darajasini aniqlashda ham hisobga olinadi. Buning uchun orqasidan 
o‘qlanadigan qurilmaning yopish moslamasining tuzilishiga e’tibor 
berish zarur. 
Tekshirilayotgan qurilma stvoli materialining mustahkamlik 
darajasini baholashda, rangli metallarning eritmalari qora metallarning 
eritmalaridan yumshoq bo‘lishini, ammo, ular nisbatan katta 
qovushqoqlikka ega bo‘lishini hisobga olish zarur. 
Stvolning mustahkamligini baholashda, uning o‘lchamlariga bog‘liq 
ravishda stvolning uzunligini, uning tashqi diametriga nisbatiga katta 

---

 220 
e’tibor beriladi. Ushbu nisbatning kattaligi stvolning mustahkamligiga 
teskari proporsional bo‘ladi: stvolning uzunligi qancha kichik hamda 
tashqi diametri qancha katta bo‘lsa, stvol shuncha mustahkam bo‘ladi. 
Stvol kanali devorlarining qalinligi ham uning mustahkamligini, 
(unchalik katta bo‘lmasa-da) ifodalaydi. Haqiqatan ham, ov 
miltiqlarining yupqa devorli stvollari, ularning diametri katta bo‘lgani 
uchun ancha mustahkam bo‘ladi. Xuddi ov miltiqlarining stvollari kabi 
uzunlikka va qalinlikka ega bo‘lgan, ammo kalibri kichik stvollarning 
mustahkamlik darajasi ancha kam bo‘ladi. Chunki bunday stvollar 
egiluvchan bo‘ladi, ya’ni, o‘q otilish jaryonida vujudga keladigan 
tebranishlar sababli deformatsiyalanadi. Buning natijasida snaryadning 
stvol kanalidagi aylanma-kiruvchi harakati o‘zgaradi, u endi notekis–
kiruvchi harakat qiladi, buning oqibatida esa porox gazlarining stvol 
kanalining devorlariga beradigan bosimi ortadi va stvolning shishib 
ketishi yoki yorilishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun kichik kalibrli 
standart vintovkalarning stvollari qalin devorli qilib yasaladi. Bundan 
tashqari, kichik kalibrli sport vintovkalarining og‘ir va qalin devorli 
stvollariga, o‘q otish jarayonida og‘ir tepkining ta’sirida vujudga 
keladigan tebranishlar unchalik ta’sir qilmaydi. Ammo yuqorida 
aytilganlarga qaramay, qo‘lbola usulda yasalgan kichik kalibrli 
qurollarning stvollari faqat qalin devorli bo‘ladi deb hisoblab bo‘lmaydi. 
Agar, stvolning patrondoni uncha kam jangovar zarad bilan 
jihozlangan (kam quvvatli) patronga mo‘ljallangan hamda ushbu qurol 
yopish mexanizmining tuzilishi, stvol patrondonining porox gazlarining 
yordamida stvoldan uloqtirib yuboriladigan gilza ta’sirida ochilishga 
moslashtirilgan bo‘lsa, stvol yupqa devorli hamda va yetarli 
mustahkamlikka ega bo‘lishi mumkin. Chunki, birinchidan, kam 
miqdordagi zarad bilan jihozlanadigan patron otilganda, ushbu 
patronning jangovar zaradi yonganida porox gazlarining bosimi kam 
bo‘ladi va natijada stvol kanali devorlariga ta’sir qiladigan bosimi ham 
kamayadi. Ikkinchidan, porox gazlari bosimining bir qismi otilgan 
gilzani stvol patrondonidan chiqarib yuborishga sarf bo‘ladi va stvol 
devorlariga yana kam bosim ta’sir qiladi. 
Stvolning mustahkamlik darajasini baholashda ushbu stvolning 
o‘lchamlari va xususiyatlarini standart o‘qotar qurol stvolining 
o‘lchamlari va xususiyatlari bilan solishtirib ko‘rish lozim. Ushbu 
solishtirish natijalariga asoslanib, tekshirilayogan stvol devorlarining 
qalinligi, standart va stvolining qalinligi eng yupqa bo‘lgan ov miltig‘i 

---

 221 
bilan mos tushgan (hatto ushbu ov miltig‘ining stvoli ancha eski va 
ishlatish natijasida yeyilib ketgan) bo‘lsa ham, ammo, bu ov miltig‘ining 
stvollari o‘q otish natijasida hech qanday buzilishga uchramagan bo‘lsa, 
uning mustahkamlik darajasi yetarli deb hisoblash mumkin. 
Yuqorida ta’kidlangan xulosaning to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish 
maqsadida, tadqiqotlarning oxirida, o‘lchamlari va boshqa ballistik 
xususiyatlariga ko‘ra ushbu qurilmadan otish mumkin bo‘lgan jangovar 
o‘q-dorilar bilan tekshirilayotgan otuvchi qurilmadan eksperimental o‘q 
otish rejalashtiriladi. Og‘zidan o‘qlanuvchi otuvchi qurilmalarni, 
o‘lchami va kalibri ushbu tekshirilayotgan qurilmaga mos bo‘lgan 
standart o‘qotar quroldan otishga mo‘ljallangan, qismlarga ajratilgan 
patronning porox zaradi va o‘qi bilan o‘qlash lozim. 
Tekshirilayotgan qurilmani o‘qotar qurollarni otish va alohida o‘q 
otish uchun yaroqliligini aniqlash bo‘yicha ekspertiza metodikasiga 
asosan barcha tadqiqotlar o‘tkazilgandan keyin eksperimental o‘q otish 
bajariladi. Eksperimental o‘q otish orqali tekshirilayotgan otuvchi 
qurilmaning bu qurilmadan o‘q otish imkonini beradigan mustahkamlik 
darajasi va muayyan turdagi jangovar o‘q-dorilar bilan otish uchun 
yaroqliligi, shuningdek, uning ayrim ballistik xususiyatlari, masalan, 
otilgan snaryadning uchish tezligi, teshib o‘tish qobiliyati hamda otish 
g‘ujligi kabi xususiyatlari aniqlanmaydi, balki tekshiriladi. 
Tekshirilyotgan obyektning o‘qotar qurollar turkumiga taalluqliligi 
bo‘yicha vazifalar turi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, muayyan bir 
standart o‘qotar qurolga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash bilan hal etiladi. 
Bu barcha o‘qotar qurollar ularning tuzilishidan kelib chiqadigan 
umumiy belgilar orqali ifodalanishi bilan tushuntiriladi. 
Ekspert amaliy faoliyatda, tashqi ko‘rinishi jihatidan birorta ham 
o‘qotar qurolning turiga umuman o‘xshamaydigan qo‘lbola otuvchi 
qurilmalar ham uchrashini yodda tutishi zarur. Bunday otuvchi 
qurilmalarga masalan, avtoruchkalarga o‘xshash otuvchi qurilmalar yoki 
eshik qulflari, hassalar va zontlarga o‘rnatilgan otuvchi qurilmalar kiradi. 
Bunday qurollarni agar ularning o‘lchamlari imkon bersa, otish vaqtida 
qo‘lda ushlab turish mumkin. Bundan tashqari, o‘lchamidan qat’i nazar, 
otuvchi quvurlar shaklidagi qurilmalarni ushlashga qulay bo‘lishi uchun 
birorta buyumga o‘rnatish mumkin bo‘ladi, masalan, bunday otuvchi 
qurilmalarni eshik qulflariga niqoblangan holda o‘rnatish mumkin. 
Tekshirilayotgan qo‘lbola usulda yasalgan otuvchi qurilmani o‘qotar 
qurollar turkumiga taalluqliligini aniqlashda, ushbu qurilmaning tuzilishi 

---

 222 
jihatidan o‘qotar qurolning muayyan bir turiga mos kelishini aniqlash 
shart emas. Bunday o‘xshashlikni ta’kidlash ijobiy xulosa berish uchun 
asos bo‘la olmaydi, chunki, signal to‘pponchasi yoki gaz to‘pponchasi 
tuzilish jihatdan standart to‘pponchaga aynan o‘xshash lekin, ular o‘qotar 
qurol hisoblanmaydi. Tekshirilayotgan yoki fotosuratda tasvirlangan 
otuvchi qurilmaning tuzilishi bo‘yicha belgilari asosida uning turi va 
rusumigina aniqlanadi.