Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Makarov konstruksiyali (PM) to‘pponchadan o‘q otilishida, 
gilzaning korpusida hosil bo‘lgan magazin lablarining izi.
Bunday izlarning hosil bo‘lish barqarorligi magazinning qurol 
dastasida joylashishi, porox gazlari bosimining qiymati, gilza korpusi 
metallining qattiqligiga bog‘liq bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, magazin 
lablarining izlariga ko‘ra faqat magazinning aynanligi aniqlanadi, lekin 
qurolning emas, chunki, qurollarda magazinlarni boshqasiga almashtirish 
mumkin. 
Zatvor (stvol qutisi)dagi chiqish tuynugi gilzada bo‘ylama 
cho‘zilgan yoki oval shaklidagi chiziqlardan iborat dinamik iz qoldirishi 
mumkin. Ushbu iz otilgan gilza zatvordagi chiqish tuynugi qovurg‘asiga 
urilishi natijasida korpusining yon sirtida joylashadi (PM to‘pponchasi, 
APS avtomat to‘pponchalari va boshqalar). Bunday izlarning hosil 
bo‘lish mexanizmi barqaror emas, izlarning shakli, o‘lchamlari va o‘zaro 
joylashishi o‘zgaruvchan. Undan tashqari, quroldan uchib chiqib 
ketayotgan gilza, chiqish tuynugi qovurg‘asining aynan bir sohasiga 
urilmasligi mumkin, shu bois ushbu izlarning qurolni identifikatsiya 
qilishda ishlatish imkoniyati chegaralangan.
Ov qurollariga taalluqli qismni alohida qarab chiqish lozim bo‘ladi. 
Silliq stvolli ov qurollaridan otilgan gilzalar narezli qurollardan otilgan 
gilzalarga qaraganda ancha soddaroq izlarga ega bo‘ladi. Silliq stvolli 
miltiqlar juda ko‘p hollarda noavtomatik bo‘ladi. Shuning uchun 
o‘qlashda, otishda va otilgan gilzalarni chiqarib tashlashda patronlarga, 
narezli avtomatik qurollarga qaraganda ancha kam ta’sir ko‘rsatiladi. 
Iz hosil qiluvchi qismlariga ko‘ra silliq stvolli miltiqlar quyidagi 
guruhlarga ajraladi: 
1) patronlarning patrondonga joylashtirilishi (o‘qlash) qo‘lda 
bajariladigan, otilgan gilzalar esa ekstraktor bilan chiqariladigan 
miltiqlar (ZK rusumli 1949 — 1955-yil, Ij–49 rusumli, 1950 — 1954-yil, 

---

 320 
B rusumli 1906 — 1914, 1925 — 1941, 1956 — 1960-yil namunali 
miltiqlar); 
2) patronlarning patrondonga joylashtirilishi zatvor bilan, otilgan 
gilzalarning chiqarilishi zatvorni qo‘lda chetki orqa holatga 
o‘tkazilishida qaytargich yordamida bajariladigan miltiqlar (TOZ — 32 
rusumli 1945 — 1948-yil, MS 20 rusumli 1964- yil namunali miltiqlar); 
3) patronlarning patrondonga joylashtirilishi magazinlardan, otilgan 
gilzalarning chiqarilishi va uloqtirilishi chiqarib tashlagich va qaytargich 
bilan, qurolni qayta o‘qlash esa avtomatik ravishda bajariladigan 
miltiqlar (MS — 21 rusumli 1964-yil namunali miltiqlar). 
Birinchi guruhdagi miltiqlardan otilgan gilzalarda quyidagi izlar 
aniqlanishi mumkin: 
Gilza kapsyulidagi boyok izi
. Boyokning tuzilishi va o‘lchamlariga 
(diametri, kolodkadan chiqib turish kattaligi va hokazo), kapsyul 
materialiga, stvoldagi gaz bosimi, tepkining urish kuchiga, tepkining 
diametriga, chuqurligi va hokazolarga bog‘liq ravishda bu izlarning 
shakli turlicha bo‘lishi mumkin. 
Tepkisiz miltiqlarning ba’zi rusumlarida ichki tepkilar boyok bilan 
yaxlit holda bo‘ladi, boyoklar zarbadan keyin kolodka qalqonchasi 
chuquriga butunlay kirib ketmaydi, balki izlarda qoladi. Boyoklarning 
ko‘targichlar yordamida tepkilar bilan orqaga qaytishi, faqat miltiq 
stvollarini ochishda yuz beradi. Bunda tepkining iz ezilishlaridan to‘la 
chiqmagan boyoklari gilza kapsyulida pastga yo‘nalgan shilinish 
shaklida qo‘shimcha iz qoldirishi mumkin. 
Xuddi shunday qo‘shimcha izlar tepkilardan alohida ishlangan 
qaytmaydigan boyoklardan, shuningdek, nosoz va orqaga qaytmaydigan 
(boyoklarning egilib qolishi, prujinalarning kuchsizlanishi yoki sinishi va 
hokazolar) inertli boyoklardan ham qolishi mumkin. 
Kolodka qalqonchasining gilza qalpog‘i yoki kapsyuldagi izlari.
Gilza qalpoqchasining kolodka qalqonchasiga porox gazlari ta’sirida 
qattiq siqilishidan vujudga keladi. Ularning mavjudligi va intensivligi 
qalqoncha metalli sirtining notekisliklariga, stvoldagi gazlar bosimiga, 
gilza va kapsyul tubi metallining qattiqligiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p 
hollarda, bu izlar faqat kapsyulning o‘zida vujudga keladi, chunki 
kapsyulning metalli nisbatan yupqaroq va yumshoqroqdir. 
Miltiqlarning ba’zi birlarida (1957-yil namunali Ij
—
57 miltig‘i) 
boyoklar uchun ariqcha (brandtrubka)lar kolodka qalqonchasiga 
stvollarning orqa kesimi tomonidan mahkamlanadi. Tasodifiy bo‘shab 

---

 321 
ketishlarning oldini olish uchun ular yana xuddi shu tomondan vintlar 
bilan ham mahkamlanadi. Boyoklarning ana shu mahkamlanishining 
relyefi otilgan gilzalar kapsyulida o‘z aksini qoldiradi. 
Kolodka qalqonchasi sirtining relyefi kapsyulda tik shilinishlar 
ko‘rinishida dinamik izlar ham qoldiradi, masalan, agar patronlarning 
kapsyullari noto‘g‘ri tayyorlash natijasida o‘zlarining uyalaridan gilza 
qalpoqchasi sirtidan chiqib turgan patron bilan o‘qlangan miltiqni 
yopishda dinamik izlar qoladi. 
Xuddi shunday izlar, agar patron patrondonga qiyinchilik bilan 
jo‘natilsa va bu patron patrondonga faqat qurol yopilishida to‘la kirgan 
bo‘lsa, gilzalarning chet qirralarida ham qolishi mumkin.