TÜrk-islam mütefekkiRİ İbn sima eahreddin râZÎ

2)  Bak,  sh.  16  ve  dev.
3) 
Bak,  sh.  27  ve  dev.
4) 
Müttefik,  ldentique,  anlaşmış,  uygun,  ittifak  hâlinde
5) 
Bir,  vâhid,  (un).
6)  Kendisine  işaret  edilemez; 
gayr-i-müşârun  lleyh,  indâter- 
mine.
7)  Ibn  Sinâ,  el-İşârât,  291,  III/440
37

Râzî  bu  cümleleri  şöyle  açıklar  :  Burada  «h ak»  kelimesi 
«varolan»  demektir.  İfade  edilmek  istenen  şudur  :  Bütün  va­
rolanlar şahsî(8) 9
 1
0
 1
1
 varlıklarından soyulmuş, mücerred mahiyetler 
olarak  alınınca  hissedilemezler.  Böyle  olunca  bütün  hakikatle­
rin  sebebi  olan,  onlan vareden Allah da böyledir,  mücerreddir.
Bu,  îbn  Sînâ’nın  iknâî  (E)  bir  delilidir  (IC).
Tûsî’ye  göre buradaki  «hak»  kelimesi  «hakikate  sahip,  va­
rolan,  müşahhas  zâtları  içinde  varlık»  manâsındadır.  Maksal 
ise,  hakikat  olma  bakımından  bütün  varolanların  hakikati 
hissediletnez.  Bütün  hakikatlerin  tahakkuk  ettiricisi  olan  Al­
lah'ta  bu  «hissedilemez»  hükmüne  dahildir.  Yoksa,  Râzî’nin 
zannettiği  gibi,  burada benzetme yolu  ile Allah  da  eşyanın  ha­
kikatleri  arasına  sokulmuş  değildir.  Bu  îbn  Sînâ’nın  bundan 
önceki  açıklamalarının  bir  özetinden  ibarettir  tM).
Görüldüğü  üzere  gerek  Râzî,  gerekse  Tûsî  tamamen  bun­
dan  önceki  bahsin;  «hisötesi  âlemde  varlık»  mevzuunun  içinde 
kalmış,  yeni  bir  probleme  geçildiğinin  farkına  varamamış,  bu 
sebeple  de  meseleyi  bütünü  ile yanlış bir yöne çevirmiş bulun­
maktadırlar.  Onları  yanıltan  şey  ise,  kanaatimizce,  bu  fasılın 
«teznîb-ek-ilave»  başlığı  altında  verilmiş  olmasıdır.  Oysa,  îbn 
Sînâ’nın  maksadı  «bütün  varolanların  hakikati  hissedilemez. 
Allah’ın  hakikati  de  hissedilemez»  hükmünü  perçinlemek  de­
ğildir.  Şayet  şerhediciler  önceki  fasıllarda  geçen  «hissedile­
mez»  (12)  tabirinin burada kullanılmadığına, aksine burada  «ay­
8)  Ferdî,  konkre  (concret).
9)  İknaî  delil  :  Bir  münâkaşada,  karşısındakini  susturmak  için 
ileri  sürülen  ve  mukaddemeleri  bedihıyâttan  (axiome’lardan) 
değil  de  içtimai  veya  mevzii  ve  mahalli  kabullerden  meydana 
gelmiş  bulunan  delildir.  (Bak,  Ahmet  Cevdet  Paş  Miyar-ı- 
Sedâd,  sh.  124)
10)  F.  Râzî,  Şerhu’l-İşârât,  291
11)  N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât,  III/440-441
12)  Bak,  sh.  33
38

nı-identique»,  «b ir »  ve «belirsiz-indeterminee» tabirlerinin  kul­
lanıldığına dikkat etmiş olsalardı meseleyi farketmiş olacaklar­
dı (13>.  Problemin bundan önce işlenen «va rlık » bahsinin sonun­
da  ve  sanki  ona  bir  ek  imiş  gibi  «ilave  fasıl»  başlığı  altında 
sunulması,  buradan  ikinci  bir meseleye geçişin  belirtilmesi  ve 
aradaki  bağın  gösterilmesi  içindir.
Bizce  Ibn  Sinâ’nın,  buradaki  ifade  ve  uslûbu  oldukça  ka­
palı  bulunmasına  rağmen,  maksadı  açıktır  :  Ona  göre  her va­
rolan  zatî  hakikati  bakımından  «aynı-identique»,  «b ir »  ve  do­
layısıyla  da  «belirsiz-indetermine»dir.  Şu  hâlde  fertler  ara 
sında  müşterek  olan  bu  «hakikat»  nasıl  taayyün  edecek,  nasıl 
belirli  bir mevcut  hâline  gelecek,  kısacası  «Varoluş»  nasıl  ger­
çekleşecektir?
Biz  varoluşu  daha  yakından  takip  edebilmek  için  proble­
min  esaslarını  daha  açık b ir  tarzda  tespit  edelim.
B
  —
 
Varoluşun  Esasları
1  -Hak-Hakikat—Mahiyet ve Tahakkuk  :
Râzî ve Tûsî’nın müştereken belirttikleri  gibi burada «hak» 
tabiri,  mutlak  olarak  «m evcut»  manâsında  kullanılmıştır  1
3
 (14).
13) 
Bak,  sh.  37  (ve  dipnot  4,  5,  6).
14) 
«Hak»  kelimesi  lügat  olarak;  «batılın  zıttı,  doğruluk,  doğru 
olan  şey,  nasip,  mal-mülk,  gerektirme,  sabit  varlık,  kati  ola­
rak  vâki olan...»  manâlarını  ifade  eder.  (Bak, L.  Ma'lûf,  M ün- 
cid.  Ah teri  Kebîr,  Kâmûsu’l-Muhît,  «hak»  kelimesi  .
Kelime  K u r’an-ı  Kerim’de  aynı  kalıpta  veya  değişik  ka­
lıplarda.  lügat  manâlarına  paralel  olarak  ve  ayrıca  adalet, 
İslam,  Kuran...  karşılığında,  Allah’ın  ismi  ve  sıfatı...  olarak 
da  defalarca  kullanılır.  Teknik  bir  terim  olarak;  «mevcut, 
vakıaya  uygun  haber  ve  buna  uygun  hüküm...» 
demektir. 
(S.  Ş.  Cürcânî,  T a r’rîfât  .ilgili  madde)
39

Fakat  bu  aynı  zamanda  hadise  olarak  vâki  olan  şey  ile  zihin 
arasındaki uygunluğu gösterm ektedir(15). Şu kadar var ki «hak» 
daima hadiseden,  varoluştan  sonraki  (mevcut)  hâli göstermek­
tedir.  Bizi  «varoluş»  ile  karşı  karşıya  getiren  ise  «hakikat»  ta­
biridir. tbn Sînâ'ya göre (fertlerdeki) hakikat;  «bir, aynı,  (iden- 
tique)  ve  belirsiz  (indetermine) »dir  (16).  Başka  bir  deyişle  ha­
kikat fertler arasında müşterektir. Mesela asli b ir hakikat olan 
«insan»  kavramında çeşitli  fertlerin  müşterek  oluşu,  hakikatin 
bu  vasıfta  bulunuşundandır  (l7) 1
8
 1
9
.  İşte  mesele  de  bu  hakikatin 
tahakkuku  meselesi,  yani  onun  nasıl  gerçekleşeceği  meselesi­
dir.
Problemin  daha  iyi  aydınlanabilmesi  için  burada  hakikat 
ile yakın alakası  olan  diğer bazı  terimlerin  daha  açığa  çıkarıl­
ması  gerekmektedir.
2 -Hakikat-Mahiyet:
Bu  düşünce  sistemi  içinde  «hak»  teriminin  «m evcut»  an­
lamında kullanıldığını gördü k(,8). Tûsî, ona bu manâyı verirken 
onu  «hakikate  sahip»  şeklinde  ifade eder  <19).  Bu  ifadeye  göre
15)  Bizzat  tbn  Sinâ  şöyle  der  :  Bu  kelime  mutlak  olarak  mü­
şahhas  zâtları  içinde  varlık,  daima  varlık,  hadiseye  uygun 
haber,  hâriçteki  şey;  yani,  hadise  ile  zihin  arasındaki  uygun­
luk...  ifade  edilir.  Allah  bizzat  hak,  mümkün  varlıklar  ise 
başkası  ile  Hak’tır,  (tbn  Sîrjâ,  eş-Şifâ’  H/306,  karş-M.  Goic- 
hon.  La  Dlstlnction,  35-36)
Tûsî  de  bunu  tbn  Sînâ’nın  eş-Şifâdakl  bu  açıklamasına 
paralel  olarak  ve  hemen  hemen  onun  aynı  olan  bir  ifadeyle, 
belki  de  söylemeksizin  oradan  naklederek  açıklar.  (Tûsî,  Şer- 
hu’l-tşârât-HI/440)
16)  Bak.  37
17)  Bak,  30
18)  Bak,  sh.  37  ve  39-40
19)  Bak.  sh.  37
40

hakikat;  gerçeklik  (realite)  demek  olur.  Kelime, şeyin  «a slı»  ve 
«özü » manâlarını da taşımaktadır (20). Bu manâlar bir yana, Ibn 
Sînâ’nın  buradaki  vasıflandırmasıyla  hakikati  (21) 2
2
,  ontolojik 
yönden,  mahiyet  ile  karşılaştırmak  gerekir.  Nitekim  İslam  dü­
şünce  tarihinde  «hakikat»  ve  «m ahiyet»  terimleri  çoğunlukla 
sinonim <22)  olarak  kullanılmıştır (23).  F.  Râzı  de buradaki açık­
lamasında  onları  bu  şekilde;  sinonim  olarak  kullanmıştır  (24) 2
5
Hakikatin  sinonimi  olduğunu  söylediğimiz  mahiyet  terimi 
tarihî yönden  Aristoteles’e uzanmaktadır.  Onun  tarifiyle mahi­
yet,  her nesnenin en esaslı vasfını  teşkil etmektedir <2b).  Bu  te­
rimi İslam felsefesinde ilk kullanılan el-Kindî olmuştur (26) 2
7
. Ta­
rihi  ve etim olojisi  bir yana  {27),  mantıkî  olarak  mahiyet  «o   ne-
20) 
Kelime  olarak  hakikat;  birşeyin  aslı,  özü,  essence’ı, 
vöritâ, 
râalitâ...  manâlanndadır.  (Bak,  L.  M â’lûf,  Müncld,  Belot,  Fe- 
râid,  ait  oldukları  madde).
Tabir  olarak  gerçeklik  kazanmış  olan  şeyin  ismi,  kati  ve 
yakın  olarak  sabit  olan  şey;  şeyin  zâtı,  şeyin  kendisiyle  «o, 
odur»  olduğu  şeydir;  şeyin  kendisiyle  «o,  odur»  olarak  ta­
hakkuk  ettiği  şey  hakikattir. 
(Cürcânl,  T a’rîfât,  hakikat 
mad.).
21) 
Bak  sh,  37
22) 
Müterâdif,  eş  manâlı,  anlamdaş.
23) 
Bak,  Prof.  Dr.  N.  Keklik,  Sad.  Kon.  Fel.  sh.  37
24) 
Bak,  sh.  37-38
25) 
Aristoteles  (nj.ö.  384-321)  Metaph  z, 4  1029  b  (İS ),  karş-Prof. 
Dr.  N.  Keklik,  Sad.  Kon.  Fel.  sh.  33
26) 
El-klndi  (vef.  m.  873  ?),  bak.  Prof.  Dr.  N.  Keklik,  a.g.e.  33
27) 
Etimolojik.olarak  (m a- L .)  dan  (mâlyet -  viL  )  şeklinde ve­
ya  (m-hüve-y- cS+> - » ^ )  dan  (mâhlyye-  î-*U  )  tarzında  türe­
tilmiştir.  (Tafsilat  için  bak,  Prof.  Dr.  N.  Keklik,  Sad.  Kon.
Fel.  sh.  34-35  not  136)
N.  Tûsî  de  bunun  etimolojik  yönden 
(mahüve- 
) 
veya  (mâhıye- 
)  den  türemiş  olduğu 
kanaatindedir.
(Bak.  N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât,  1/202)
41

dır?»  sorusunun  cevabıdır  <2#).  Lâkin  itiraf  edelim  ki  bu  soru­
nun cevabı  her zaman  mahiyeti  tam  olarak  ortaya  koymaz  (29>. 
Tam  mahiyet,  ancak  tam  tarif ile  ortaya  konur  2
8
 2
9
 (30).  Bunun  da 
«müccerred  bir tarif»  olmaktan öte hiçbir realitesi yoktur  (31). 
Fakat biz onu gerçeklik yönünden ele alınca burada hemen ha­
kikat  ile  karşılaşıyor  ve  hariçte  varolması;  sübutu  itibariyle 
mahiyete hakikat diyoruz (32) 3
3
.  İşte «hakikat»  ile «m ahiyet» ara­
sındaki  nüans da  budur;  hakikat, realite  kazanmış  mahiyetten 
ibarettir.  îbn  Sînâ'nın  burada  mahiyet  değil  hakikat  terimini 
kullanması;  «hakikat  bakımından  varolan...»  <33)  demesi  bun­
dandır.  Râzî’nin  ikisini  sinonim  olarak  zikretmesinin  (34)  se­
bebi  ise,  bizce,  daha  önce  işaret  ettiğimiz  gibi,  onun  varlığı 
varolanda  görmesine  muvazi  olarak  (35),  mahiyeti  de  «varola­
nın mahiyeti;  gerçekleşmiş mahiyet»  şeklinde düşünmesidir(36).
28)  N.  Tûsi,  Şerhu’l-İşârât,  1/202
29) 
Bak,  İbn  Sînâ,  el-lşârât,  1/221  (ve  tafsilatı  221-232}
30)  tbn  Sînâ,  el-lşârât.  1/249-251,  N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât,  1/249
31) 
«...  burada  onun  mevcut,  m â’dûn,  külli,  cilzî,  husûsi,  umû­
mi...  durumları  dikkate  alınmaz» 
(S.  Ş.  Cürcânî,  T a ’rîfât, 
«mahiyet»  maddesi,  sh.  90),  (N.  Tûsi,  Şerhu’l-lşârât,  1/204).
32) 
S.  Ş.  CUrcânİ,  T a ’rifât,  «mahiyet»  mad.  sh.  90.  Tafsilat  için 
bak,  M.  Goichon,  La  Distinction,  33.
33) 
Bak,  sh.  37
34
)  Bak,  sh.  40-41  (ve  not  24)
35) 
Bak,  sh.  18-19
36)  Nitekim idrak bahsinde mahiyetin  akıl ile olan münasebetini 
araştınrken  :  «...şu  hâlde  (insan  olarak  insan) 
hariçtedir 
Keza,  o  kendi  zâtında  her  türlü  ek  ve  ilaveden  (levahıktan) 
mücerreddlr.  Çünkü  imtiyaz  unsurları  müşterek  olan  insan­
dan  hariç  olunca,  insan  olarak  İnsan  uzun,  kısa,  zengin... 
değil  ve  fakat  sadece  insandır.  Böylece  (insan  olarak  in- 
s a n )’a  taalluk  eden  ilim  (külli  ve  mücerred)  bir  ilimdir.  İşte 
bu  sebepledir  ki  eskiler  mecazî  bir  ifadeyle  buna  (külli  ve 
mücerred  ilim)  demişlerdir.  Bu  sözü  gören  sonrakiler  esas 
maksadı  anlamadan  bunu  (akılda  mücerred ve  külli  sûretler 
vardır) 
şeklinde  sanmışlardır». 
F.  Râzî,  Şerhu’l-İşârât, 
239-210.
42

Şu  hâlde  hakikat  ve mahiyet  birleyin en esasıı  vasfını ifa­
de  etmektedirler.  F.  Râzî  bunları  tam  eşanlamda  kullanırken 
İbn Sînâ ve Tûsî  «hakikat»i gerçeklik kazanmış mahiyet olarak 
kullanmaktadırlar.  Ne  var  ki  bunların  dilinde  de  bu  fark  her 
zaman  ve  titizlikle  görülüp  gözetilmez.
3  - Mahiyet ve Zât:
Mahiyetlerin  basit  <37)  veya  mürekkep  3
7
 (38)  olma  durumları 
bir yana,  ontolojik  yönden  mahiyet  şeyin  ilk  temelini  ifade et­
mez.  Çünkü  mahiyet  ancak  ikinci  cevherdir  (39).  Biz  şeyi  daha 
derin  ve  ilk  temelinde  kavramak  istediğimizde,  İslam  felsefe­
sinin  teknik  bir  terimi  olan  «zâ t»  tabiri  ile  karşılaşmaktayız. 
Bu  tabir  gerek  İbn  Sînâ  ve  gerekse  onun  şerhedicileri  tarafın­
dan  ve  çok  kere  kullanılır.  Fakat,  itiraf  edelim  ki  hiçbirisi  ta­
rafından  özel  bir  tarife  tabiî  tutulmuş  değildir  ve umumiyetle 
«zâtî-zât-a  ait» 
veya  «bizâtihî-kendi  başına,  kendi  kendine» 
şeklinde ifade edilir (40) 4
1
. Kelime olarak sahip manâsına gelir M,). 
Batı  dillerinde  «essence»  ile  karşılanır.  Felsefecilere  göre  bu, 
şeyi en içten yakalayan ve en derin temelinde inşâ eden bir kav­
37) 
Basit  -  J»—. 
simple:  terkip  edilecek  unsuru,  parçası...  ol­
mayan.
38)  Mürekkep;  cüzlerden,  parçalardan,  bir  kaç  unsurdan...  onla­
rın biraraya gelip  birleşmesinden meydana  gelen,  (Composâ)
39)  Bak,  Prof.  Dr!  Nihat  Keklik,  Sad.  Kon.  Fel.  sh.  33
40)  Mesela;  «...  blrşeyin  zâtileri,  onun  mukavvimlerldir...»  ibn 
Sinâ,  el-îşârât,  1/204
41)  Etimolojisi ve  çeşitli  manâları  İçin  bak,  M.  Goichon,  L a   Dis- 
tinction,  sh.  30  (ayrıca  indeksine  bakılmalıdır.)
K ur’an’da  bu  kelime  «sahip»  manâsında 
ve  defalarca 
kullanılır.  Şu  iki  âyette  ise  «şey»  manâsına  gelir  :  «..vAllah 
kalplerde  olan  «zâtı-şeyi»  bilir...  Kur'an,  3/119»  ve  «...ara­
nızdaki  «zâtı-şeyi»  düzeltin...  K ur’an.  8/1».
43

ramdır  (42).  îşte  mahiyet,  bu  «zât»m   en  esaslı  vasfım  teşkil 
eden  zât’a  ait  unsur  veya  unsurlar  olarak  görünmektedir  (43) 
Şu hâlde mahiyeti  tam olarak ortaya koyabilmek için  zâtı  inşâ 
eden  esas  unsurun  veya  unsurların 
neler  olduğunun  tespit 
edilmesi  gerekmektedir.
4  -Zât-Mahiyet ve Onun Unsurları :
Ontolojik  anlamda  «şeyin  en  derin  temelini  teşkil  eder...» 
diye  belirttiğimiz  zâtı,  varoluş yönünden  ele  alınca,  kendisiyle 
bağlantı  dereceleri  değişik  olan  çeşitli  kavramlarla  karşılaş­
maktayız.  İbn  Sînâ’ya  göre  bir  mevzûa  hamledilen 
şeyler, 
mevzûun  ya  doğrudan  doğruya  kendisine  aittir. 
Buna  zâtî 
(zâta  ait)  denir.  Ya  mevzûun  kendisinden  ayrılmayan;  lazım 
bir  ârâzdır.  Yahut  da  ondan  ayrılabilen  (müfânk)  bir  arazdır.
Mevzûun  doğrudan  doğruya  kendisine  ait  olan;  onu  inşâ 
eden onun mukavvimidir (44).  Bu,  doğrudan  doğruya zâtın  ken-
42)  Bak,  M.  Goichon,  La  Distinction,  sh.  30
43)  Mahiyetin  basit  veya  mürekkep  olmasına  göre  «unsuru»  veya 
«unsurları»  diyoruz.
44)  Bu  kelime  k-v-m  ( 
çy
  )  kökündendir.  Kâme  ( 
)  ye-
kûmu  ( 
çj*i
  ı,  ayağa  kalkmak,  durmak,  sabit  olmak  ve  kal­
mak,  kâme  bi  ( 
fü  )  yerine  getirmek,  ekâme  (  r**ı 
)  de­
vam ettirmek,  birşeyi,  bir hakkı  ortaya çıkarmak,  izhâr etmek, 
tespit  etmek,  düzeltmek,  kıymetini  ortaya  koymak...  manâ­
larına  gelir.  Kıyam,  kâim,  kavvâm,  kayyûm  (
gibi  çeşitli  kalıplarda  kullanılır  (Bak.  L.  Mâlûf,  MUncld,  Fi- 
rûzâbâdî,  Kâmûsu'l-Muhit,  kaveme  (  fy  
)  maddesi.)
K ur an-ı  Kerim’de  de  çeşitli  kalıplarda  ve  çeşitli  manâlar 
içinde  kullanılır.  Kayyûm  ( 
fjS
 
)  tarzında  Allah’ın  isim 
ve  sıfatı  olarak  kullanılır.
Burada  «mukavvim-Constituant;  inşâ  edici»  anlamında ve 
fakat  mevzûu.  zâtın  kendisini  inşâ  eden  manâsınadır.
44

dişini  inşâ  ettiği  için  ona  «zâtî-zâta  ait»  denir  (45>.  Fakat,  bu 
inşâ,  onun  varlığının  tahakkuku  bakımından  değildir.  Sadece 
onun  mahiyet  olarak  tahakkuku  söz  konusudur.  Yani,  mev- 
zûu  «kendi  mahiyeti  olarak»  belirebilmek  için  bu  pıukavvime 
muhtaçtır.  Dolayısıyla  bu  mukavvim  mahiyetin  b ir  parçasını 
teşkil  eder.  Mesela  üçgen  kavramı  için  şekil  mukavvim  bir 
unsurdur.  Üçgenin  hariçte  varolup  olm adığı  b ir  yana,  fakat, 
üçgen  kavramının  meydana  gelebilmesi  için  burada 
«şek il» 
kavramının  mutlaka  bulunması  şarttır.  İşte  şekil,  üçgenin  zâ­
tını;  onun mahiyetini inşâ edici zâtı bir unsurdur4
5
 (46). Mahiyetin 
mahiyet  olarak  bulunabilmesi,  (ister  haricî  varlığı  itibariyle 
olsun,  isterse  zihnî  varlığı  bakımından  olsun), 
ancak  onun 
parçalarının  birlikte  bulunabilmesiyle  mümkün  olur;  bu  mu­
kavvim  unsurlar  olmadıkça,  hangi  şekilde  olursa  olsun  ma­
hiyet,  mahiyet  hâline  gelemez  (47).
Yine  mahiyet  kavramıyla  yan  yana  bulunan,  ondan  ay­
rılmayan  kavramlar  vardır.  Fakat  bunlar,  o  mahiyetten  ayrıl­
mamakla  beraber,  doğrudan  doğruya 
o  rtıahiyetin  kendine; 
onun zâtına ait;  onun mukavvimi değildir. Bunlara da «lazım » 
denmektedir.  Mesela  bir  üçgenin  iç  açılarının  iki  dik  açıya 
eşit  oluşu  gibi.  Bu  «ik i  dik  açıya  eşit  olm a»  kavramı  üçgenin 
kendi  mahiyetinden  doğmamakta  fakat,  o  üçgen  olarak  be­
lirdikten  sonra  ve  (başkasıyla  olan)  bir  mukayeseden  dolayı 
ortaya  çıkmaıktadır.  Dolayısıyla  üçgeni  inşâ  eden  b ir  kavram 
değildir.  Lâkin daima  ona  bağlı  kalan  bir  kavramdır  (48).
Yine  b ir mevzûu  ile  bağlantısı  bulunan  başka  bir kavram 
grubu  vardır  ki  bu  türlü  kavramların  mevzûu  ile  bağlantısı 
ne  mevzûu  inşâ  edici  niteliktedir  ve  ne  de  ondan  ayrılmaya­
cak  vasıftadır.  Bunların  mevzûu  ile  bağlantısı  gelip  geçicidir.
45) 
Essentiel
46) 
tbn  Sînâ,  el-İşârât,  14a, 1/199
47) 
İbn  SLnâ,  el-İşârât,  14a l6b,  1/202
48) 
tbn  Sînâ.  el-İşârât.  14a-14b  1/205-207
45

Bunlara  «lazım   olmayan  ârâzlar»  denir.  Mesela  gençlik,  ihti­
yarlık  kavramlarının  insan  ile  olan  bağlantısı  gibi  (4a).
Görüldüğü  gibi  İbn  Sina’nın  bu  beyanları  iç-içe  girmiş  4
9
 (50) 5
1
 
birçok  mesele  ortaya  koymaktadır.  Biz  burada  mantıkî  <51)  le- 
ferruâta  girecek  değiliz.  Bu  bakımdan  buradaki  münakaşaları 
ve  görüş  farklarını  bir  yana  bırakıyoruz.  Mevzûumuz  bakı­
mından  ve  varoluş  yönünden  sadece  şu  noktalan  tespit  ede­
lim  :  B ir  kavram  şeyin  ya  doğrudan  doğruya  kendisine;  zâ­
tına  aittir,  ona  inşâ  eder,  onun  mukavvimidir.  Eğer  şey,  Tûsî’ 
nin  pek yerinde  olarak  işaret  ettiği  gibi,  mürekkep  değil,  mut­
lak  manâda  basit  ise  onun  zâtisi  (kendisinden  başka  aynca 
mukavvimi, parçası...) yoktur (52). Şayet mahiyet mürekkep ise, 
her  üç  düşünürün  de  müştereken  belirttikleri  gibi,  hangi  sa­
hada olursa olsun  onun  varlığı  parçalanmn  kendisiyle  birlikte 
bulunmasına  bağlıdır;  zâtı  inşâ  eden  bu  mukavvim  parçalar 
bulunmadıkça  mahiyet,  mahiyet olarak  beliremez  (53).
Biz  hangi  mahiyetlerin  basit,  hangilerinin  mürekkep  ol­
duğu,  mürekkep  mahiyetlerin  mukavvimlerinin  nelerden  iba­
ret  bulunduğu...  meselelerini  de  bir yana  bırakarak  «varoluş» 
problemi  yönünden  varlık  ile  zât  ve  mahiyet  arasındaki  bağ­
lantıyı;  daha  açıkçası  varlık  kavramının  zât  ve  mahiyetin  bir 
parçası;  onun  mukavvimi  bulunup  bulunmadığını  araştıraca­
ğız.
Son  olarak  şunu  da  belirtelim  ki  zât,  ontolojik  yönden 
şeyin ilk  temeli  ve şeyin  kavranmasını  sağlayan  ilk  kavrajn ol­
masına  mukabil,  şey,  oluş  yönünden  ele  alınınca  mahiyet 
«oluş»  hadisesine  zâttan  önce  girmektedir.  Bu  bakımdan  biz
49)  İbn  Sına,  el-İşârât,  14a-16b.  1/213
50) 
Kompleks  (Complexe)
51)  Lojik  (logique)
52) 
N.  Tûsî,  ŞerhuTİşârâl,  1/200
53) 
İbn  Sına,  el-İşârât,  14a  1/202 
F.  Râzi,  Şerhu’l-İşârât,  14a 
N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât.  1/202
46

«varoluş»  hadisesinde  zattan  fazla' mahiyetin  sözünü  edecek, 
daha çok mahiyet-varlık  münasebetini göstermeye  çalışacağız.
S  -Zât-Mahiyet ve Vatlık :
Bundan  önce  zât  ve  mahiyeti  ele  aldık.  Her  üç  mütefek­
kirin müşterek görüşüyle mahiyetin, mahiyet olarak;  «o, odur» 
şeklinde  belirebilmesi  için mahiyetin  mukavviminin  veya  mu- 
kavvim  unsurlarının  beraberce  bulunmasının  zaruri  olduğu­
nu belirttik (54).  Şimdi  de şunu  tespit etmeye  çalışalım  :  Acaba 
varlık  kavramı  mahiyetin  b ir  mukavvimi;  onun  inşâ  edici  bir 
unsuru,  ondan  ayrılamayan  zâti  bir  parçası  mıdır?  Bu  mev- 
zûuda îbn  Sînâ'mn  görüşü hiçbir  şüpheye yer vermeyecek  de­
recede  açık  ve  kesindir  :  Varlık,  mahiyetten  ayrıdır.  Mesela 
bir  üçgenin  haricî  bir  varlığa  sahip  olup  olmadığı  hakkında 
şüphe  edilebildiği  hâlde  üçgen  kavramı  bilinebilir  :  Üçgen  de­
nince  zihinde;  üç  kenar,  bir  alandan  ibaret  bir  şekil  canlanır. 
Fakat, bununla  onun  dışarda  da varolduğu bilinmiş  olmaz  (55). 
Çünkü,  bundan  önce  de  ifade  edildiği  gibi,  mahiyet, 
ancak 
bütün  mukavvim  parçalarının  beraberce  bulunması  hâlinde 
mahiyet  olarak belirir.  Eğer varlık,  mahiyetin  zâtî  bir  parçası 
olmuş  olsaydı,  bu  parça  olmadıkça  mahiyet  olarak  tasavvuru; 
onun  zihinde  canlanması  mümkün  olmazdı  (56).  Mademki  ma­
hiyet  varlıktan  ayn  olarak  düşünülebilmektedir,  öyleyse  var­
lık,  ne  hariçte  ve  ne  de  zihinde  mahiyetin  bir  parçasıdır.  Şu 
hâlde  varlık  ile  mahiyet  arasındaki  bağlantı  ya  lazım  bir  bağ­
lantıdır,  ya  da  lazım  olmayan  bir  bağlantıdır  (57).
Râzî  bu  ifadeleri  şöyle  açıklar  :  Burada  varlık  ile  mahi­
yetin  ayrı  ayn  şeyler  olduğu  ispat  edilmektedir;  mahiyet  bi­
lindiği  hâlde  onun  varlığından  şüphe  edilebilmektedir.  Bu  da 
her  ikisinin  ayrı  ayrı  şeyler  olduğunu  gösterir. 
Aksi  hâlde,