TÜrk-islam mütefekkiRİ İbn sima eahreddin râZÎ

7) 
tbn  Sînâ,  el-lşârât.  44b.  1/319
B)  İbn  Sina,  el-lşârât,  45a,  1/320
9)  Yukarıdaki  ifadeler 
«zaruri»  tabirinin  durumunu 
ortaya 
koymuş  bulunmaktadır. 
O,  hem  vacibi,  hem 
mümteniyi 
göstermektedir 
Bununla  beraber  biz,  kelimenin  Türkçe 
söylenişine  ve  Türkçedeki  manâlandırıhşına 
önem  vererek 
onu  «vacip»  yerine;  «olması  zaruri»  manâsında  kullanacağız. 
İmtinâı  ifade  etmek  istediğimiz  zaman  da  zarurî-yl  mutla­
ka  bir  sıfatla;  «...  olmaması  zaruri...»  şeklinde  kullanaca­
ğız.  «İm tinâ»  yerine  de  imkânsız  diyeceğiz.
69

letmeyeceğiz. Ancak onun, ilerde de karşımıza çıkacak olan şu 
ifadesi  çekicidir  :  «...bunlar  mantığa  uygun,  akla  yatkın  hü­
kümler  olsa  da  bizce  imkân  varlığın  kendisine  ait  birşey  de­
ğild ir» (10) demektedir. Ayrıca her iki hâle müsait  olarak kabul 
edilen  imkân,  ona  göre  «...  mevcuda  ait  birşey  ise  varolan, 
yokluğun  şartı  olmuş  olur.  Şayet  yokluğun  vasfı  ise  yokluk, 
varlığın  şartı  durumuna  girer...  Bunlar  da  olamaz»  (11) 1
2
 1
3
 1
4
.
Bu noktada Râzî,  İbn  Sînâ'dan tamamen  ayn,  fakat  kendi 
usûllerine uygun  düşünmektedir.  Bizce o,  her  iki  yöne;  varlı­
ğa  ve yokluğa müsait  olan  imkânı  «s ırf  yokluk»  olarak  kabul 
etmektedir.  Çünkü,  onun  düşüncesinde  varlık  ile  yokluk  ara­
sında  bir  vasıta  yoktur  (,2).  Bununla  beraber  Râzî’nin  imkânı 
büsbütün  kapı  dışan  ettiği  de  söylenemez.  Zira  «...bize  göre 
aklın  kendisinin  işaret  edebildiği  birşey,  herhangi  bir  şekilde 
gerçekleşebilecekse,  o  mevcut  sayılır»  demektedir  <13).  Şu  hâl­
de  Râzî,  imkânı  yalnızca  b ir yöne  çevrilmiş  olarak  görme  te- 
mâyülündedir.
Tûsî  meseleyi  boş  bırakmaz.  Râzî’nin  «...im kân  neye  ait­
tir?» 
sorusuna  karşılık 
«imkân,  zarureti  ortadan  kaldıran 
şeyin  kendisi  değildir.  Aksine  o,  bunu  gerçekleştiren  manâ­
d ır»  ğildir.
Görüldüğü  gibi  burada  İbn  Sînâ'nm  b ir  başka  ayınmı; 
«mümkün»  ve  «zaru rî»  ayırımı  ile karşılaşmaktayız.  İşte Gaz- 
zâlî'nin  en  şiddetli  hücumuna  hedef  edan  noktalardan  birisi 
bu  ayınındır. Gazzâlî'ye göre  bu  ayırım  hiçbir netice hasıl  et­
10) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-lşârât,  44b
11) 
P.  Râzî,  Şerhu’l-lşârât,  45a
12) 
F.  Râzî,  Muhassal,  38-39
13)  F.  Râzî,  Muhassal,  38-39
14) 
N.  Tûsî,  Şârhu’l-lşârât,  1/318
70

mez  (15).  Aynca  M.  Türker,  Gazzâlî’yi  bu  noktada  isabetli  bu­
lur (l6) 1
7
 1
8
 1
9
.
•«Varlık  ve  mahiyet»  ayırımı  ile  «mümkün  ve  zarurî»  ayı­
rımlarından  hangisi  ötekinin  kaynağını  teşkil  eder? 
Bu  iki 
ayırım  birbirlerine  tam  bir  paralellik  gösterirler.  Fakat  han­
gisinin  asıl  kaynağı  teşkil  ettiğini  tespit  etmek  pek  kolay  gö­
rünmemektedir.  Aksine  bize,  biri  ötekine  ircâ  edilemez  gibi 
gelmektedir.
Dj.  Saliba’ya  göçe  bu  ayırım  da  İbn  Sînâ'nm  ikinci  bir 
hususiyetini  ortaya  koymaktadır  {i7).  Goichon  bunu  Aristote­
les'e dayandırmak ister (18>. Fârâbî bu kavramlar hakkında bazı 
tasvirler vermiştir  H®.
Biz  daha  önceki  hükmümüzü 
burada  da  tekrarlayaca­
ğız  :  (20)  Bu  m otifi  bütün  b ir  sistemin  en  önemli  unsurların­
dan  biri  olarak,  birçok  neticeler  ortaya  koyacak  şekilde  ve 
mütecânis  bir  hâlde  işleyen  İbn  Sînâ'dır.
Bahsin sonucunu bir kere daha söyleyelim  :  İki türlü mev­
cut  vardır.  Birisi  varlığı  kendi  zâtının  icabı  olan;  başka  bir 
sebebin  eseri  bulunmayan  zarurî  varlık,  ötekisi  zâtının  var­
lığı  ve  yokluğu  eşit  derecede  kabul  edilebilen  mümkün  var­
lıktır.
Acaba  «zaruri  varlık»  diye  birşey  var  mıdır?  önce  şunu 
tespit etmeliyiz  :  Mademki  mümkünün varlığı  ile yokluğu eşit 
derecededir,  öyleyse o, neden  ve  nasıl  varolmuştur?
15)  Gazzâli,  Tehâfllt,  sh.  157-159
16)  Dr.  MUbâhât Ttlrker  (KUyel),  Üç.  Teh.  Bag.  Fels.  Din.  Mün. 
126
17)  Dj.  Sallba,  La  M6taphysique  d’Avlcenne,  sb.  96
18) 
M.  Goichon,  Dlrectlves,  sh.  358  dipnot  4
19)  F&râbİ,  Fusûs,  sh.  3
20)  Bak,  sh.  52
71

B
  —
 
Mümkünün Varoluşu
Bundan önceki  bölümde  iki  türlü  varlığın  bulunduğu  gö­
rüldü.  Mümkün  için  varlık  ile  yokluğun  eşit  derecede  olduğu 
da  belirtildi.  Buna göre  de  bahsin  sonunda  şunu  sormuştuk  : 
öyleyse  mümkün  nasıl  varolur?  Yani  onun  varlığı  nereden  ve 
nasıl  gelir?
İbn  Sînâ'nm  düşüncesi  şudur  :  Zâtı  bakımından  imkân 
hakkına  sahip  olan  birşey,  kendiliğinden  varolmaz. 
Çünkü 
mümkün  olması  dolayısıyla  zâtmın  varlığı,  yokluğundan  da­
ha  üstün  değildir.  Şayet  bunlardan  birinin  herhangi  bir  üs­
tünlük  kazanması  söz  konusu  ise  bu,  başka  birşeyin  hazır  ol­
masına  veya  olmamasına  bağlıdır  (21).
Şu  hâlde  her  mümkünün  varlığı  başkasındandır  (22) 2
3
.
Râzî'nin  ifadesiyle,  ortaya  konmak  istenen  şudur  :  Ma­
demki  mümkünün  varlığı  kendi  zâtından  gelmez. 
Şu  hâlde 
bu  varlık  b ir  başkasından  gelmelidir  f23).
Buna  karşı  şöyle  denebilir  :  Burada  iki  hüküm  ileri  sü­
rülmektedir.  Birinci hükme göre  mümkünün  varlığı  kendi  zâ­
tından gelmez.  İkincisine göre mümkünün  varlığı başkasından 
gelmektedir.  Herşeyden  önce,  bu  iki  hüküm  arasında,  birisi 
ötekini  gerektirecek  şekilde  b ir  bağ yoktur.  Başta  birinci  hü­
küm  yersiz  ve  kısırdır.  Şöyle  ki  :  «V arlığı  kendi  zâtından  ol­
mayanın, varlığı kendi zâtından olamaz»  denmektedir. Bundan 
hiçbir  neticeye  gidilemez. 
İkinciyi  ele  alalım  :  Mümkünün 
varlığının  kendi  zâtından  gelmediği  kabul  edilmiş  bulunsun. 
Bu  hüküm  ile  «...onun  varlığının  başkasından  geldiği...»  ne­
ticesine  nasıl  gidilebilir?  Biz  pekala  «mümkünün  varlığı  hiç­
21) 
İbn   Sina,  el-lşârât.  294-295,  III/448
22) 
İbn  Sin&,  el-lşârât,  295,  III/448
23) 
F.  Râzl,  Şerhu’l-lşârât,  295
72

bir  şeyden  gelmez;  ne  kendi  zâtından,  ne  de başkasından»  di­
yebiliriz.  Şu  hâlde  bu  varlığın  başkasından  geldiğini  söyleye­
bilmek  için,  bu  sonuncu  itirazın  ortadan  kaldırılması;  «var­
lığı hiçbir şeyden gelm ez»  hükmünün  çürütülmesi  gerekir.  Bu­
nu ortadan  kaldırmak  için, ya mümkünün  varlığının  zaruri  ol- 
luğu  söylenmelidir.  Ya  da  başka  bir  delil  getirilm elidir  (24) 2
5
.
Belki  de  cevap  olarak  «bu  sonuncu  itirazın  çürüklüğü  or­
tadadır.  Bu  sebeple  tbn  Sînâ  buna  temas  bile  etmedi»  dene­
bilir  <25>.
Tûsî,  Râzî’nin  endişelerini  görmemezlikten  gelir,  hiç  te­
mas  etmez.
Bu  bölümün  başında  mümkün  varlığa  varlığının  nereden 
geldiğini  sormuştuk.  Bu  arayışta  akla  gelecek  ilk  ihtimal,  bu 
varlığın  mümküne  yine  kendi  zâtından  gelmiş  olmasıdır.  Fa­
kat  Jbn  Sînâ'nın  düşüncesiyle  buna  hemen  «h ayır»  diyeceğiz. 
Çünkü  bu  «im kân»  sıfatına  aykırıdır.  Zira  mümkün  için  var­
lık  ile  yokluk  arasında  hiçbir  fark  yoktur,  öyleyse  niçin  var­
oldu?
ikinci  bir ihtimal  olarak,  Râzi'nin  ince bir sezişi  ile öyley­
se «mümküne varlık hiçbir yerden gelm ez»  diyeceğiz.  Zira var­
lığı  kendisinden  gelmemektedir.  B ir  bakıma  Râzî’nin  bunda 
hakkı  vardır.  Çünkü  «varlık  mümküne  kendi zâtından  gel­
mez»  kaziyyesinin  neticesi  «öyleyse  varlık  ona  başkasından 
gelir»  hükmü  değildir.  Pekala  «varlık  ona  hiçbir  yerden  gel­
mez»  denebilir.  Bizce  Râzî’nin  bu  sezişi  ince olmakla beraber, 
itirazı  yerinde  değildir.  Şöyle  k i :  Eğer,  «varlığı  hiçbir yerden 
gelmez»  cümlesiyle  «mümkünün  yokluğunun  zarureti»  söylen­
mek  isteniyorsa  bu,  kabul  edilemez.  Çünkü  bu,  teknik  bir  ta­
24) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-İşârât,  295
25) 
F.  RâzS,  Şerhu’l-İşârât,  295
73

bir  olarak  varlık  ve  yokluk  zarûretini  ortadan  kaldıran  im­
kân  kavramına  aykırıdır.  Şayet bu cümle ile  «mümkünün hiç­
bir  yerden  gelmemiş  olan  mevcut  varlığı»  kastediliyorsa,  bu 
noktada  Râzî,  bir  şartla  haklıdır.  Yani;  zihnimiz  herhangi  bir 
hâdiseyi,  hiçbir  sebep  olmadan  vaki  olmuş  olarak  kabul  ede­
bilirse,  mümkün  de  hiçbir  yerden  gelmemiş  olan  bir  varlıkla 
varolmuş  olabilir.  Acaba  böyle  bir  düşüncenin  gerçekliği  ne­
dir?
Bu  soru  bizi  psikolojik  alana  götürecek;  bizdeki  sebep 
fikrinin  tahlilini  ve  bu  fikrin  temelinin  bulunmasını  gerekti­
recektir  ki,  böyle  bir  teşebbüs  mevzûmuzun  çerçevesini  aşa­
caktır.  Bu  münasebetle  biz,  netice  olarak  şunu  söyleyeceğiz 
ki;  kaynağı  nereden  gelirse  gelsin  «sebep  arama»  insan  zihni­
nin  en  belli  başlı  fonksiyonlarından  birini  teşkil  eder.
Gerçi  mümkünün  varlığında  Gazzâlî  de  Râzî  gibi  düşü­
nür  ve  aynı  tarzda  filozoflara  itiraz  eder  (26).  Aynca  Gazzâlî, 
«sebep-netice»  arasındaki  bağın  zarurî  olmadığını  da  söyler. 
N e var ki,  onun maksadı  mutlak manâda  sebep  kavramını or­
tadan kaldırmak  değil,  aksine  gerçek  sebebin  Tann  olduğunu 
belirtmektir  (27).
İşte  bu  hükme  paralel  olarak  ortaya  çıkan  herhangi  bir 
varlığın  «nereden'geldiğini  sormak»  temÂyühi  de,  zihnimizin 
en  tabiî  b ir  fonksiyonu  olmaktadır  .
Bize  göre  üçüncü  bir  ihtimalle  mümkünün  varlığı  kendi­
sine  b ir  tesadüf  olarak  gelebilir.  Tesadüf,  hâdiselerin  sebep­
leri  arasında  yer  alabilir  mi?  Alabilirse  hangi  çeşit  hâdisele­
re  sebep  olabilir...?  gibi  meseleler  bir  yana  mümkünün  var­
lığına  sebep  kabul  edilmesi  hâlinde  tesadüf,  mümkünün  ken­
74
26)  Gazz&ll,  Tehâfüt,  sh.  239
27)  Gazz&li,  Tehâfüt,  sh  249

di  dışında  bir  sebep  olur.  Böylece  de  o,  bundan  sonraki  ihti­
mal  içinde  incelenmelidir.
Şu  hâlde  son  olarak,  mümkünün  varlığı  kendi  zâtı  dışın­
da  b ir  başka  sebepten  gelmektedir.  Netice  olarak,  takip  et­
tiği  yol  doğrultusunda  İbn  Sînâ,  bizce,  haklı  görünm ektedir: 
Mümkünün  varlığı  için,  eğer  bir  sebep  aranacaksa  bu,  iki 
kaynaktan  gelebilir.  Birincisi  mümkünün  kendi  zâtıdır.  Fa­
kat,  bu,  «mümkün»  vasfına  aykın  olduğuna  göre,  ikinci  kay­
nak  işe  karışacak  ve 
«mümkünün  varlığı  basmasındandır» 
hükmünü  vermek  mantıkî  bir  netice olacaktır.
Bu  netice  bir  başka  meseleyi  meydana  çıkartmaktadır  : 
Acaba mümkünü vareden bu sebebin  kendisi  nedir?  Başka  bir 
deyişle,  bu  sebebin  kendi  varlığının  varoluşu  söz  konusu  o- 
lunca  durum  ne  olacaktır?
1  —  Mümkünün  «Varoluşu»nda  İmkânın  Aşılması  :
Bundan  önceki  bölümün  sonunda  mümkünü  vareden  se­
bebin  kendisinin ne  olduğunu  sormuştuk.  Tabiî  işleyişi  içinde 
zihnimiz,  herhangi  bir  hâdisenin  sebepleri  arasında,  bu  hâdi­
seye en yakın olanım bu hâdisenin sebebi olarak görür. İşte bu 
tabiî  işleyişe uygun olarak  mümkünü  vareden  sebebin  de  bu­
na  en  yakın  olan  b ir başka  mümkün  olması  veya  böyle  kabul 
edilmesi  mantığımızın  en  düzgün  hâlinin  bir  neticesi  sayıl­
mak  icap  eder.  Fakat  acaba  zihnimiz,  mümkünün  varoluşun­
da  sebep  olarak  yakaladığı  bu  en  yakın  sebeple  yetinir  mi? 
Eğer  zihnimiz yakaladığı  bu en  yakın  sebebin kendisi  üzerin­
de  de  düşünmeye  başlarsa  bu  takdirde  biz,  ister  istemez  bir 
sebepler  yığınının  içine  düşmüş  olacağız.
Acaba bu sebepler yığınının  içinden  çıkmanın çareleri  ne­
ler  olacaktır?  işte  bu  bölümde  otorite  îbn  Sînâ  bu  ihtimal­
73

leri ele  alır.  Şöyle  k i :  B ir mümkünü  vareden  sebep,  bir  baş­
ka  mümkün  ise  bu  sebebi  vareden  de  bir  başka  mümkün,... 
bulunacak  ve  böylece  sonsuza  doğru  ilerleyen  bir  sebepler 
zinciri  meydana  gelmiş  olacaktır.  Bu  düşünceye  karşı  îbn  Sî- 
nâ  şöyle der  :
—   Sebepler  zinciri  sonsuza  uzanabilir.  Bu  takdirde  zin­
cirin  halkalarından  (sebeplerden)  herbiri  kendi  zâtı  içinde 
mümkündür.  Zincirin  bütünü  de bu  halkalara  bağlı  (onlardan 
meydana  gelmiş)  olduğuna  göre  bütünün  kendisi  de  mümkün 
olacak  ve  zarureti  ancak  bir  başkasından  alacaktır  (28).
Birimlerinden  her  biri  bir  sebebin  eseri  olan  her  bütün 
muhakkak  bu  birimlerin  dışında  b ir  sebebi  gerektirir.  Şöy­
le  ki  :
Bu  bütün  ya  hiçbir  sebebi  gerektirmez.  Bu  takdirde  ken­
disi  zarurî  varlık  olmuş  olur.  Oysa  mümkün  birimlerden  za­
rurî  bir  bütün  nasıl  olur?  (29).  Şu  hâlde  «bu  bütün,  bir  sebep 
gerektiriyor»  demektir.  Bu  takdirde  de  :
Ya  bu birimlerin hepsi birden  sebep  olur.  Böylece de  bü­
tün,  kendi  kendisinin  eseri  olmuş  olur.  Çünkü birimlerin  top­
lamı  ile  bütün aynı  şeydir.  (Yani,  b ir  şey  kendi  kendisinin  se­
bebi  ve eseri  olmuş  olur)  (30) 3
1
.
Ya  bu  birimlerden,  (yalnız  başına)  herbiri  bir  sebep  olur. 
Fakat,  bu  birimlerden  hiçbiri  bütünü  meydana  getiremez  <31). 
Yahut  da  bu  birimlerden  bir  kısmı  bütünü  meydana  getiren 
sebep  olur.  Ancak  burada  da  birimlerden  bir  kısmı,  sebep 
olma  bakımından  ötekilerden  daha  farklı  değildir,  bir  üstün­
2B) 
îb n   Sînâ.  el-lşârât,  295.  III/449
2 9 )
 
îbn   SInâ,  el-lşârât, 
297.  in / 4 5 1
30) 
İbn  Sînâ,  el-İşârât,  297,  III/452
31) 
İbn  Sînâ,  el-lşârât,  297,  III/452
76

lüğü yoktur.  Üstelik  kendileri  de  bir  sebebin  eseri  bulunduk­
larından  bütünü  meydana  getiren  sebebin,  bu  birimler  değil, 
onları da meydana getiren sebep olması akla daha yatkındır<32)
Nihayet  bütünü  meydana  getiren  sebep  bütün  bu  birim­
lerin  dışında  b ir  sebep  olabilir  ki  hakikat  de  bundan  iba­
rettir  <33).
Râzî’nin  açıklaması  şöyledir  :  Sebepler  zincirinin  uzayıp 
gitmesi  ihtimali  çürütülmektedir,  İddiâ  şudur  :  Hepsi  bizzal 
mümkün  olan  sebepler  zincirleme  uzayıp  gitseler  de  bunların 
yine  dıştan  bir  sebebe  ihtiyaçları  kaçınılmaz  olurdu  3
2
 3
3
 (34).
Bu  mümkünler  bütününün  ve  bunlardan  her birinin  ken­
disine  muhtaç  ve  bağlı  bulunduğu  bu  haricî  sebebin  de  bun­
lardan  başka  olması  lazım  gelirdi  (35) 3
6
.
Bu  mümkünler  bütününden  ve  onun  birimlerinin  herbi- 
rinden  başka  olan  bir  varlığın  da  onlardan  başka  olabilmesi 
için  bizzat  kendisinin  mümkün  olmaması  icap  eder.  Aksi  hâl­
de,  mümkün  olsa,  o  da  ötekilerinden  ayrı olmamış  olur  l36).
Netice  bütün  mümkünler,  kendisi  mümkün  olmayan  bir 
«Zarurî  Varlık»  a  dayanır.  İşte  istenen  de  budur  (37).
tbn  Sînâ  buradaki  kıyaslamalarda  bazı  kaziyyeleri  de  at­
lamıştır  (38).
Burada  mümkün  sebepler  zincirinin  sonsuzca  gidemeye­
ceğini  ispat  edebilmek  için  önce;  sebep-netice  münasebetinde 
sebebin  zaman  olarak  neticesinden  daha  önce  gelemeyeceğini, 
eski  hâlde  her  mümkünün,  kendisinden  önce  gelen  bir  baş­
32) 
İbn  Sînâ,  el-İşârât,  297,  III/452
33)  İbn  Sînâ,  el-İşârât,  297,  III/452
34) 
F. Râzî,  Şerhu’l-İşârât, 296
35) 
F. Râzî,  Şerhu’l-İşârât, 296
36) 
F. Râzî,  Şerhu’l-İşârât, 296
37)  F. Râzî.  Şerhu’l-İşârât, 296-297
38) 
F. Râzî,  Şerhu’l-İşârât, 296
77

kasına  dayandırılmasının  imkânsız  olamayacağı  ispatlanmalı 
idi.  Bunun  ortaya  konmasıyla  ancak  «sonsuz  zincirleme»  id­
diasına  karşı;  «mademki  sebep  neticesi  ile  bulunmalıdır.  Şu 
hâle  göre  bir  sebepler  zinciri  kabul  edilince  burada  sebeple­
rin  ve  neticelerinin  toplu  hâlde  ve  birlikte  bulunmaları  ge­
rekir»  denebilir  <39).  Oysa  sebebin  eserden  önce  gelmesi,  Ibn 
Sina’ya  göre,  imkânsız  değildir.  Üstelik  sebep  ve  neticelerin 
topluca  birlikte  bulunması  da  onca  imkânsız  olmamaktadır. 
Halbuki  yukarda  sözü  edilen  delil  buna  bağlıdır  3
9
 (40).
Tûsî  şunları  ilave  eder  :  Bundan  önce  mümkünün  varo­
labilmesinin  bir  sebebe  bağlı  olduğu  tespit  edilmiş  idi.  İmdi, 
bu  sebep  nedir?  Mümkünü  vareden  bu  sebep,  ya  doğrudan 
doğruya  mümkünün  dışındaki  «Zarurî  Varlık»  olur.  Böylece 
de  neticeye  varılmış  demektir  (41).
Eğer  bu  sebep  bir başka  mümkün  varlık  olmuş  olursa  bu 
da,  bir  önceki  gibi,  bir  zaruri  varlıkta  son  bulabilir  ve  me­
sele  yine  tamamlanır  (42).
Yok  eğer  mümkünü  vareden  sebep,  zaruri  bir  varlığa  da­
yanmaz  ise,  bu  takdirde  ilk  ihtimalle  devr-i  dâim  ortaya  çı­
kabilir.  Fakat  böyle  bir  ihtimalin  saçmalığı  ortadadır.  Bundan 
dolayı  da  îbn  Sînâ  onu  söz  konusu  etmedi  (43).
Son  bir  ihtimâlle  de  sebepler  bir  zincir  hâlinde  sonsuzca 
uzayıp  gidebilir  (44)  Fakat,  bu  takdirde  de  mümkünler  zinciri 
yine  dıştan  bir  sebebe  muhtaçtır.  Çünkü,  sonlu  veya  sonsuz 
mümkünlerden  m'eydana  gelmiş  olan  bir  zincirin  bir  sebebe 
muhtaç  olmaması  düşünülemez.  Aksi  hâlde  imkân  vasfına  ay-
39) 
F.  Râzi,  Şerhu’l-lşârât, 296
40) 
F.  Râzî,  Şerhu’l-îşârât, 295-296
41) 
N.  Tûsî,  Şerhu’l-İşârât, III/449
42) 
N.  Tûsî,  Şerhu’l-lşârât, III/449
43) 
N.  Tûsî,  Şerhu’l-lşârât, III/449
44) 
N.  Tûsî 
Şerhu’l-İşârât, III/449
7.8

kındır  (45). 
Kendisine  muhtaç  olunan  bu  sebep;  birimlerin 
toplamı,  onlardan  herbiri  veya  bir  kısmı  olamaz.  Zira  bunla- 
n n   hepsi  kendileri  sebebe  muhtaçtırlar  (46).
itirazlara  gelince  :  Sonsuza  «bütün»  denemeyeceği  itira­
zının  üzerinde  durmaya  değmez  Çünkü  faraziye  yürütürken 
bu  tabirin  kullanılması  mahzurlu  sayılmaz  (47) 4
8
.
Râzî'nin  itirazı  da  sözde  b ir  itirazdır  :  «Birşeyin  zaman 
olarak  kendinden önce bulunan bir  sebebe  bağlanması  imkân­
sızdır»  diyebilmek  için;  «sebep  yok  olduktan  sonra  eser  za­
man  olarak  baki  kalamaz»  kaziyyesini  ortaya  koymak  lazım­
dır.  Çünkü,  zincirdeki  her  halka  iki  zamanda  bakî  kalabilirse 
bunlardan  birisinde  kendinden  önceki  bir  sebebin  eseri  ve 
ikinci  zamanda  da  kendisinden  sonraki  bir  eserin  sebebi  o l­
muş  olur.  Böylece  de  her  mümkünün  kendinden  önceki  bir 
başkasına  bağlanması  mümkün  olur.  Râzî’nin  söylemek  iste­
diği  budur  <48).
Naklettiğimiz  ifadelerde  mümkünü  vareden  sebebin  ne 
olduğu  tespit edilirken  onun  ne  olabileceği  ihtimalleri  üzerin­
de  durulur,  tbn  Sina’nın  kanâatleri  açıktır  Ona  göre  müm­
künü  vareden  sebep,  bir  başka  mümkün  olamaz.  Bunun  böy­
le  kabul  edilmesi  hâlinde  sebepler,  ister  bir  zincir  hâlinde 
sonsuza  doğru  uzansın,  isterse  bir  bütün  meydana  getirsin, 
burada  hangisi  ötekine  sebep  olarak  kabul  edilirse  edilsin 
neticede  varlığın  ortaya  çıkışı  yine  mümkünlerin  dışında  bir 
sebebe  bağlıdır.
Râzî  mümkünü  varedici  sebebin,  mümkünlerin  dışında 
ve  onlardan  başka  olabilmesi  için  onun  kendisinin  mümkün
45) 
N.  Tûsi.  Şerhu l-Işarât,  III/451
46) 
N.  Tûsi,  Şerhül-tşârât,  01/451-453
47) 
N.  Tûsi,  Şerhu’l-İşârât,  III/451
48) 
N.  Tûsi.  Şerhül-Işârât,  III/450
79

olmaması  gerektiğini;  yani,  bu  sebebin  «Zaruri  Varlık»  olan 
«A llah»  tan  ibaret  bulunduğunu  belirtir.
Ayrıca Râzî, ihtimallerin sıralanışındaki aklî yürütmelerde 
ihmal edilen noktalan  tamamlar.  Çünkü,  onun bu yürüyüşler­
deki  teknik  aksaklıklara  hiç  tahammülü  ve  müsamahası  yok­
tur.  Bundan  başka  o,  bu  kıyaslamanın  geçerli  olabilmesi, 
devr-i  dâimin  ve  sonsuza  giden  zincirin  çürütülmesi  için  se- 
bep-netice  bağındaki  «öncelik-sonralık»  motifinin  daha  önce 
işlenmiş  olması  lüzumuna  temas  eder.  Üstelik  îb n   Sînâ'nm 
delillerini  çürütebilmek  için  bu  motifin  İsrar  ve  ehemmiyetle 
üzerinde  durur  (İlerde  bu  mesele  tekrar  ele  alınacaktır)  (,49).
Tüsî,  Râzî'nin  bu  sonuncu  itirazını  cevaplandırmaz.  Biz­
ce buradaki  akıl yürütme  için bunun önemi yoktur. Çünkü  is­
tenen  şudur  :  Mümkünü  vareden  sebep,  bir  başka  mümkün 
kabul  edilsin  veya  edilmesin,  fakat,  neticede  varlığın  ortaya 
çıkışı,  kendisi  mümkün  olmayan  bir  zarurî  varlığa  dayanır. 
Şu  şartla  ki,  sonsuza  uzanma  ihtimalinin  ortadan  kaldırılma­
sı  ispat  edilmiş  olsun.  Acaba  böyle  bir  ihtimal  akılla  kaldırı­
labilir  mi?  İşte  daha  önce  Gazzâlî’nin  itirazı  da  bu  idi.  Tıpkı 
Râzî  gibi  o  da  bunun  ispatlanamayacağını,  sonsuza  giden  bir 
sebepler zincirinin pekala düşünülebileceğini  savunuyordu  4
9
 (50) 5
1
. 
Râzî’nin  bu  tutumıj yanında Gazzâlî’nin bu  noktadan  felsefeye 
hücumu  daha  serttir.  Ona  göre,  bu  yolda  bir  ilk  sebep  ispat 
edilemez.  Hadiseler  başlangıcı  olmadan;  sonsuzca  devam  ede­
bilir.  Daha  doğrusu  ona  göre  bu  akıl  yürütme  ile  mümkün 
sebepler  zincirinden  «Zarurî  Varlık»  a  nasıl  geçilebilir?  Bizi 
bunu  kabule  zorlayan  nedir  (5,).
80
49)  Bak,  sh.  84  ve  dev.
50) 
Gazzâlî,  Tehâfüt,  sh.  158
51) 
Gazzâli,  Tehâfüt,  sh.  158

İtiraf  edelim  ki 
Gazzâlî’nin  sorularını  cevaplandırmak 
pek  kolay  görünmemektedir.
Tûsî,  açıklamasında  farklı  olarak  devr-i  dâim  ihtimaline 
temas  eder  :  İki  şeyden  herbiri  ötekinin  aynı  zamanda  hem 
sebebi,  hem  eseri  olma  ihtimali  aklın  hiçbir  açıklama  olma­
dan,  doğrudan  doğruya  reddedeceği  bir  saçmalıktır.  Bu  mü­
nasebetle  üzerinde  durulmamıştır,  der  ve  bunda  haklıdır.  Ne­
tice  :
1  —  Mümkünü  vareden  sebep,  mümkünler  topluluğu­
nun  kendisi,  bunun  herhangi  bir  parçası  veya  bu  parçalardan 
belirli  bir  kısmı  olamaz.
2  —   Biri  ötekinin  sebebi  ve  eseri  olacak  şekilde;  devr-i 
dâim  usûlü  ile  de  bir  varlığın  ortaya  çıkışı  düşünülemez.
3  —   Sonsuza  doğru  uzanan  mümkün  sebep  ve  neticeler 
zincirinden  varlığın  zuhuru  beklenemez.
4  —   Şu  hâlde  mümkünü  vareden  sebep,  bütün  mümkün­
lerin  dışında  ve  kendisi  mümkün  olmayan;  başka  bir  sebebin 
eseri  bulunmayan  «Zaruri  V arlık»  tan  ibarettir.