TÜrk-islam mütefekkiRİ İbn sima eahreddin râZÎ

2  -Sebep-Eser Münasebetleri :
Burada  bir  noktanın  daha  aydınlığa  kavuşturulması  ge­
rekmektedir.  Şöyle  ki  :  Acaba  mümkünü  vareden  sebebin 
mümkünler  topluluğu  ile  olan  münasebeti  nedir?  Başka  bir 
deyişle  mümkünler  topluluğunun  varedici  sebebi,  bu  toplu­
luk  birimlerinden  hangisinin  sebebi  kabul  edilecektir?
İbn  Sînâ,  şöyle  düşünür  :  Bir  bütünü  meydana  getiren 
sebep,  bu  bütünün  birimlerinden  başka  bir  sebeptir.  Bu  se­
bep  önce  bu  birimlerden  herbirinin  ve  sonra  da  bu  bütünün 
sebebidir.  Aksi  hâlde  parçalar  sebebe  muhtaç  olmamış,  dola­
yısıyla  bu  parçalardan  meydana  gelmiş  olan  bütün  de  sebep­
81

siz olmuş  olurdu  (52).  Parçalardan  bir  kısmının  sebebi  olup  ge­
ri  kalan  kısmının  sebebi  olmayan  şeve  mutlak  manâda  «bü­
tünün  sebebi»  denemez  (53) *.
Sebep  ve  eserlerden  meydana  gelmiş  bir  bütünde  kendisi 
başka  bir  sebebin  eseıi  olmayan  sebep,  (bu  zincirin)  başın­
dadır.  Çünkü  böyle  olmamış  olsaydı  o  da  bir  başka  sebebin 
eseri  olurdu  ,M).
tbn  Sînâ'nın  ifadeleri  açıktır.  Buna  göre  mümkünü  ve 
mümkünler  bütününü  vareden  sebep,  bu  bütünün  hem  her 
parçasının,  hem  de  l?u  bütünün  kendisinin  sebebidir.  Aynı 
zamanda  bu  varedici  sebebin  kendisi,  bir  başka  sebebin  ese­
ri  değildir.  Bundan  dolayı  da  o,  sebepler  ve  neticeler  zinciri­
nin  ilk  halkasını;  kaynağını  teşkil  eder.
Râzî’nin  ve  Tûsî’nm  tekrardan  ibaret  olan  açıklamalarını 
tekrar  etmeyeceğiz.
tbn  Sînâ'nın  ifadesiyle  neticeleri  yeniden  ve  topluca  göz 
önüne  koymak  istersek;  ister  sonlu,  isterse  sonsuz  olsun,  se­
bepler  ve  net içeler... den  meydana  gelmiş  bir  zincirde  kendisi 
eser  olmayan  bir  sebep  bulunmuyorsa  bu  zincir,  kendisinin 
dışında  ola,cak  bir  sebebe  ihtiyaç  gösterir.  Zincir  bu  sebebe 
mutlaka  en  sonda  ulaşır  (55).
Kendisi  netice  olmayan  bir  sebebin,  muhakkak  bu  zincir 
halkalarının sonunda,  ilk kaynakta bulunması  gerekir (56).
Bütün  sebep  ve  neticeler  zinciri,  «kendisi  bizzat  zaruri  o- 
lan  bir  varlık»ta  son  bulur  <57).
52 ı 
İbn  Sînâ,  el-Işârât.  298,  III/453
53) 
İbn  Sina,  el-İşârât,  298  III/453
54) 
İbn  Sina,  el-İşârât,  299,  IU/454
55) 
İbn  Sînâ,  el-İşârât,  299,  HI/455
56) 
İbn  Sînâ,  el-İşârât,  299,  III/455
57) 
İbn  Sînâ,  el-İşârât,  299-300,  III/455
32

Z A R U R Î   V A R L I K
V I
A
  —
 
Zaruri  Varhk’m  B irliği
1  -Eşya Mürekkeptir  :
Bundan  önceki  bölümde  mümkünü  vareden  sebebin  «za­
ruri  varlık»  olduğunu  söyledi.  Acaba  zaruri  varlığın  kendisi 
nedir?  Başka  bir  açıdan  söylersek  bir  tek  zarurî  varlık  mı 
vardır?  Birden  fazla  zaruri  varlık  düşünülemez  mi?
Daha  önce  şeyi  unsurları  bakımından  tahlil  etmiş,  şeyi 
meydana  getiren  unsurların  şeyin  kendisiyle  olan  bağlılık  de­
recelerine  göre,  mukavvim,  lazım  ve  ârâzlar  diye  isimlendiril­
diğini  görmüştür (1).  İbn  Sînâ  bu  mevzûu  ile alakalı  olarak  bu 
unsurları  içinde  eşyanın  birbirleriyle  olan  münasebetini  göz­
den  geçirir  r
Eşya,  mukavvim  unsurları  bakımından  birbirlerine  uy­
gun  (2) 3
,  taayyünleri  bakımından  ayrıdır.  Bu  unsurlar  arasında 
çeşitli  münasebetler  kurulabilir.  Ancak,  eşyayı  birbirinden 
ayıran  unsur,  eşya  arasındaki  uygunluğu  temin  eden  unsurun 
bir  lazımı  olamaz
Râzî'nin  dili  ile;  eşya,  şahsiyet  ve  hüviyetleri  bakımından 
birbirlerinden  ayrı,  bu  şahsiyet  ve  hüviyetin  bazı  unsurları 
açısından  benzer  ve  müşterektirler,  im di  bu  uygunluk  ve  ay­
rılık  gösteren  unsurlar  birbirlerinden  başka  başka  şeylerdir. 
Bu  da  bize  eşyanın  ayrı  ayrı  unsurlardan  mürekkep  olduğunu 
göstermektedir  (4).  Bu  unsurlar  arasında  dört  türlü  bağlantı
1)  Bak.  sh.  44-45
2)  Müttefik,  uygun,  identique
3)  İbn  Sînâ,  el-İşârât.  301,  III/456-457
4) 
F.  Râzi.  Şerhu’l-İşârât,  301-302
83

düşünülebilir.  Ancak  «ik i  şey  arasında  ayrılığı  temin  eden  un­
sur,  müşterek  unsurun  lazımı  olm a»  durumu  olamaz.  Çünkü, 
mesela,  konuşma  kavramı,  hayvan  kavramının  lazımı  olmuş 
olsaydı,  «hayvan»  denince  onun  lazımı  olan  «konuşma»  kav­
ramı  da  birlikte  düşünülmüş  olacaktı.  Oysa  gerçek  böyle  de­
ğildir  (5).
Tûsî  bu  son  durumun,  sadece  bir  tek  ferdi  olan  nev'iler 
için  mümkün  olduğunu  söyler  (6) 7
.
Netice, eşya çeşitli unsurlardan mürekkeptir.  Bu  unsurlar 
çeşitli yönlerden eşyanın beraberliğini veya ayrılığını sağlarlar.
Eğer  zarurî  varlık  bir  değil  birden  fazla  kabul  edilirse, 
bu  zarurî  varlıklar  arasında  da  benzeyiş  ve  ayrılışlar  olması 
gerekli  olacaktır,  im di,  bu  durumda  iki  veya  daha  çok  «Z a ­
rurî  V arlık»  arasındaki  münasebet  ne  olacak;  bunun  kabulü 
bizi  hangi  çıkmaza  götürecektir?
2 - Şeyin Kendi Unsurları Arasında Sebep-Netice Münasebetleri:
Bundan  önce  çeşitli  unsurlardan  meydana  geldiğini  gör­
düğümüz  şeyin  bu  unsurları,  acaba  bizzat  şeyin  meydana  ge­
lişinde veya  unsurlardan  bir  kısmı,  öteki  unsurların  meydana 
gelişinde  tesir  edici  herhangi  b ir  rol  oynar  mı?
tbn  Sînâ’ya  göre  birşeyin  mahiyeti,  şeyin  herhangi  bir  sı­
fatına  sebep  olabilir.  Yine  bir  sıfat,  b ir  başka  sıfatın  sebeoi 
olabilir.  Fakat  şeyin  varlığına,  şeyin  ne  mahiyeti,  ne  de  her­
hangi  bir  sıfatı  sebep  olabilir.  Yani,  şeyin  varlık  sıfatını,  he­
nüz  b ir  varlığa  sahip  olmayan  kendi  mahiyeti  ve  ne  de  onun 
bir  başka  sıfatı  meydana  getirebilir  a).
84
5)  F.  Râzi,  Şerhu’l-İşârât,  302-303
6 )
  N.  Tûsî,  Şerhül-lşârât, 
m / 4 5 7
7) 
İbn   Sînâ,  el-lşârât,  303,  III/45B-461

Çünkü  sebep,  varlık  olarak  eserinden  öncedir.  Varolma­
dan  önce bir varlık yoktur  W).
Râzî  şu  açıklamada  bulunur  :  Zarurî  Varlık'ın  birliğinin 
ispatına  hazırlık  olarak  bir  mukaddeme  ortaya  konmaktadır. 
Buna  göre,  birşeyin  mahiyeti  veya  sıfatlarından  herhangi  bi­
ri,  şeyin  varlığına  sebep  olamaz.  Yani,  şeyi  varedemez  (9).  Bu­
nun böyle  olduğuna  delil  olarak  da  sebep-eser arasındaki mü­
nasebet  gösterildi.  Şöyle  ki  :  Sebep,  varlık  olarak  eserinden 
önce  gelir.  Eğer  mahiyet  kendi  kendini  varetmiş  olsaydı,  ken­
disi,  bir  nev’i  varlıkla  kendi  varlığından  önce  gelmiş  olurdu. 
Oysa  böyle  birşey  olamaz;  birşeyin  kendisi  kendisinden  önce 
gelemez.  Böyle  olunca da  mahiyet  kendi varlığının sebebi  ola­
maz (,0).
Bu  hükümlerde  Râzî,  tbn  Sina'ya  iki  yönden çatar.  Bun­
lardan  birisi  «varlık  kavramının  müşterekliği»  meselesidir. 
(Bunu  ilerde  ele  alacağız)  (U).
İkincisi,  «sebep-eser»  münasebetinde  sebebin  eserinden 
önce  gelmesi  meselesidir.  Râzî,  bu  hususta  İbn  Sînâ’ya  şöyle 
karşı  çıkar  :  Eğer,  «sebebin  eserinden  önce  gelmesi»  ifade­
siyle,  «sebebin  eserine  tesir etm esi»  anlatılmak  isteniyorsa bu 
doğrudur.  Y ok   eğer  bununla  «sebep  fiilen  varolduktan  sonra 
tesir eder»  deniyorsa  bu,  ispatı  isteneni  delil  diye  göstermek­
tir  n2).  Şayet  «öncelik»  ile  tesir  edişin  dışında  b ir  durum  an­
latılmak isteniyorsa, bu, ne  kabul, ne de tasavvur edilebilir (,3). * 9
 1
0
 1
1
 1
2
 1
3
6) 
îbn   Slnâ,  el-lşârât,  303,  ÜI/461-462
9) 
F.  Râzi  Şerhu’l-tşârât,  303
10) 
F.  Râzi,  Şerhu'l-lşârât,  303
11)  Bak,  sh.  103
12)  Müsâdere  alel-matlûb;  devr-lbâtıl,  cercie  vicleux;  İspatı  İs­
teneni  delil  diye  göstermek.
13) 
F.  Râzi,  Şerhül-îşârât,  30B
85

Ben  diyorum  ki,  Allah'ın  varoluşunda  tesir  edici  sebep, 
sadece  Allah’ın  kendi  mahiyetidir,  «ön ce  gelen  bir  başka  var­
lık »  düşüncesi  olmaksızın  bu  böyledir  (14).  Nitekim  mümkün­
lerin  mahiyeti  kendi  varlıklarım  kabul  etmektedirler.  Bun­
dan  «mümkünlerin  mahiyeti  bir  çeşit  varlıkla  önceden  var­
olur,  sonra  da  bununla  kendi  varlıklarını  kabul  ederler»  gibi 
bir  manâ  çıkmaz.  Allah  için  de  durum  böyledir  (15).  Üstelik 
tbn  Sînâ  kendisi  de  mahiyetin  herhangi  bir  sıfata  sebep  ola­
bileceğini  kabul  eder.  Bunda  herhangi  bir  öncelik  de  söz  ko­
nusu  değildir  (16) 1
7
 1
8
Sonuç  şu  ki  sebebin  eser  üzerine  mevcut  olmuş  olarak 
önceliği  şart  değildir.  Mahiyet  kendi  varlığına  tesir  edebilir. 
Sebep  olma  hâlinde  o,  ne  var,  ne  de  yok  olarak  düşünülür. 
Zira,  «o,  odur»  şeklinde;  mahiyet  olarak  mahiyet  kendi  var­
lığından  da, yokluğundan  da  başkadır <17).
Tûsî  bu  itirazlara  cevap  verir  :  B ir  sebep,  henüz  kendisi 
mevcut  olmazdan  önce  nasıl  tesir  edebilir?  Kabul  edelim  ki 
mahiyet,  kendi  varoluşuna  sebep  olsun.  Fakat  varolmadan 
önce  onun  tesiri  nasıl  tasavvur  edilebilir?  Şu  hâlde  sebebin 
eserine  tesir edebilmesi  için  varlık olarak  ondan önce  gelmesi 
şarttır.  Birşeyin  kendisi  de, kendisinden önce gelemez n8).
Mahiyetin  kendi  varlığını  kabul  edici  olmasından,  elbette 
onun  «hariçte  bir  çeşit  varlıkla  varolup  sonra  da  kendi  var­
lığım  kabul  edici  oluşu»  anlaşılmaz.  Fakat  mahiyet  varlıktan 
sadece  akılda  ayrılır.  Ancak  burada  da  yine  bir  varlıktır.  Lâ­
kin  aklî  bir  varlıktır.  Ne  var  ki  akıl,  mahiyeti,  onun  varlığını
14) 
F.  Râzf,  Şerhu’l-lşârât,  308
15) 
F.  Râzf,  Şerhu’l-İşârât,  308
16) 
F.  Râzî,  Şerhu'l-lşârât,  308
17) 
F.  Râzf  Şerhu’l-îşârftt,  308-300
18) 
N.  Tûsî,  Şerhul-lşârât. III/462
86

dikkate  almaksızın  düşünür. 
Ama  bu,  yokluk  değildir.  Şu 
hâlde  mahiyetin  varlıkla  sıfatlanması  aklî  b ir  işlemdir  (19).
Mahiyetin  herhangi  bir  sıfata  sebep  olmasına  gelince;  bu­
rada  da  «mahiyet  tam  bir  yokluk  içindeyken  bir  sıfata  sebep 
olmuştur»  tarzında  düşünülmemelidir.  Bunda  da  aklî  bir  var­
lık  söz  konusudur (20).
Şu  hâlde  mahiyete  aklî  de  olsa  bir  varlık  vermeden  onun 
tesiri  değil,  kendisi  bile  düşünülemez  (2I).
Burada  metafiziğin,  daha  doğrusu  ilahiyatın  en  çetin 
meselelerinden biri  ile  karşı  karşıya bulunuyoruz  Çeşitli  ekol­
lerin  karşılıklı  münakaşalarına  en  çok  sahne  olan  da  bu  mev- 
zûudur.
ön ce  baştaki  sorumuzu  tekrar  edelim  :  Yalnızca  bir  tek 
zarurî  varlık  mı  vardır?  (22).  Bunun,  ele  aldığımız  sisteme  uy­
gun  bir  cevabını  verebilmek  için  önce  şunu  hatırda  tutmalı­
yız  :  Mümkünü  vareden  sebep,  zarurî  varlıktır.  Fakat  «zarurî 
varlık»ın  kendisi  bir  sebebin  eseri  olamaz.  Aksi  halde  zaru­
ret  ortadan  kalkar  (23).
Birden  fazla  zarurî  varlık  düşünülmesi  hâlinde  bunlar 
arasındaki  münasebet  dikkate  alınmalıdır.  Buna  göre,  onlar 
arasında  benzerlik  ve  ayrılıklar  bulunacak,  bu  da,  eşya  üze­
rindeki  müşâhedemize  kıyasla,  onlardan  her  birinin  mürek­
kep olması sonucunu doğuracaktır (24).
19) 
N.  Tüsi,  Şerhul-İşârât,  III/462-463
20 ı 
N.  Tûsî,  Şerhu'l-lşârât.  III/463
21) 
N.  Tûsî,  Şerhu'l-lşârât,  III/463
22) 
Bak,  83
23) 
Bak.  81
24)  Bak.  sh.  83-84
87

Mürekkep  olan  bu  zarurî  varlıklardan  herhangi  birini  ele 
alırsak;  bu,  zarurî  varlık olduğu  için,  b ir  dış  sebebin eseri  o- 
lamayacaktır.  Fakat,  mürekkep  kabul  edildiğine  göre,  terkibi 
meydana  getiren  unsurların  kendi  aralarında  ve  birbirleriyle 
olan  münasebetleri  incelenmelidir.  İşte  bu  kısımda  bu  sonun­
cu  mesele;  unsurlar  arasındaki  münasebet  İncelenmekte,  iki 
sistemin;  felsefe  ile  .kelâmın  derin  farkları  burada  kendini 
açıktan  açığa  göstermektedir.
Kelâmcı  (teolog-theologue)  görünen  Râzî'ye  göre  bir «ön- 
celik-sonralık»  düşünülmeksizin  Tanrı’ya  ait  kavramlardan 
biri  ötekine  (daha  açıkçası  varlık  mahiyete)  sebep-netice  bağı 
ile  bağlanabilir.
Felsefeyi  temsil  eden  tbn  Sînâ  ve  onun  sadık  takipçisi 
rolünü  oynayan  Tûsî'ye  göre  şeyin  mahiyeti,  kendi  varoluşu­
na  sebep  olamaz.
Buraya  hemen  şunu  ekleyiverdim   ki  Râzî’nin  fikirleri 
akla yatkın gelmemekle beraber,  îbn Sînâ ve Tûsî’nin Tann’ya 
ait  çeşitli  kavramları  bir  ve  aynı  saymaları,  saf  mantık  kai­
deleriyle  çözümleneceğe  benzememektedir.
Felsefeye  uygun  bir yürüyüşle  mademki birşeyin  kendi 
tnahiyeti  kendi  varlığına  sebep  olamıyor,  öyleyse  bu  mahiye­
tin varoluşuna haricî  birşey  sebep  olmalıdır.  Neticede  mürek­
kep  olarak  kabul  edilen  «zarurî  varlık »ın  kendisine  ait  kav­
ramlarından  biri  ötekine  sebep  olamayacağı  kendiliğinden  or­
taya  çıkacak  ve  bu  sonuç  bizi,  bu  terkîbi  yapacak  olan  haricî 
bir  sebep  aramaya  sevkedecektir.  Bu  ise,  zarurî  varlık'm  bir 
dış  sebebe  bağlılığı  demek  olacağından,  yürünen  yola  aykın 
olacak,  «zarurî  varlık»  kavramına  zıt  düşecektir.  Şu  hâlde 
«birden  fazla  zarurî  varlık»  kabul  edilemez.
88

3  -Zanıri Vaıiık'ın Teayyünü(25) 2
6
 2
7
Varlığı  ortaya  koyan  sebebin,  mümkünlerin  dışında  ve 
onlardan  başka  olması gerektiğini  söyledik  <26).  Acaba  bu  ayrı- 
nlış,  bu  başka  oluş  nasıl  olur?  Yani,  Zaruri  Varlık  mümkün­
lerden nasıl ayrılır? Onu eşyadan ayıran özellik nedir?
Ibn  Sînâ  meseleyi  şöyle  ifadelendirir  :  Zarurî  Variık’ın 
teayyünü;  ya  kendisinin  «Zaruri  V arlık»  oluşundan  ileri  ge­
lir.  Buna  göre  de  ondan  başka  «Zaruri  Varlık»  yoktur  (27\  Ya 
da  bundan  değil,  bir  başka  şeydendir.  Fakat,  bu  durumda  da 
onun  varlığı,  teayyününün  lazımı,  ârâzı...  ve  benzeri  bir  hâlle
25)  Teayyün  :  Bu  kelime  (a-y-n 
j *
  )  kökünden  türemedir.  Ayn, 
Arapçada  en  çok  manâsı  olan  kelimelerden  biridir.  Pınar, 
göz,  kaynak,  fert,  efendi,  birşeyin  zâtı,  kendisi,  şeyin  ha­
yırlısı...  manâlan  bu  arada  sayılabilir.  (Bak,  L.  Mâlûf.  Mün- 
cld,  Firüzâbâdî.  Kâmüs,  ayn 
ûe*  maddesi.)
Fransızcada  determiner,  designer,  specifier,  source...  gi­
bi  çeşitli  kelimelerle  karşılanır. 
(Bak,  Belot,  Ferâid,  ilgili 
madde.)  Felsefede  bunlara  yakın  m anâlan  İhtiva  eden  terim 
olarak: 
determination. 
specification, 
individualisation...
şekillerinde  kullanılır. 
(Bak.  S.  Afnân,  Lexicon,  teayyün 
mad).
Tayin:  tahsis,  tahdit,  şahsiyet  kazanma,  kendi  hüviye­
tine  bürünme...  demektir. 
(Bak,  t.  F.  Ertuğrul,  Lügatçe-i 
Felsefe,  determination  mad.)
Şeyin  kendine  ait  hususiyettir  ki  şey  bununla  başka­
larından  ayrılır.  Bu  hususiyet  başkalarında  yoktur.  (Cürcânî. 
TaTifât,  Teayyün  mad.)
Burada  şeyin  hüviyet  kazanması,  kendine  has  hüviye­
tine  bürünmesi, 
başkalarından  ayrı  ve  kendine  ait  özelliği 
ile  belirmesi  anlamındadır. 
Mevzuu,  Tanrı  olduğuna  göre. 
Tanrı nın  öteki  eşyadan  ayrı,  kendi  özelliği  ile  belirmesi  de­
mektir.  Yani,  problem  şudur  :  TanıTyı  başkalarından  ayıran 
özellik  nedir?
26) 
Bak,  sh.  81
27) 
İbn  Sînâ,  el-İşâıât.  309,  III/464

bir  başka  mahiyetin  lazımı,  sıfatı,  ârâzı...  olur.  Böylece  de  o, 
bir  sebebin  eseri  olma  durumuna  girer.  Bunlar  ise  imkânsız­
dır  (28)
Râzî  şu  açıklamayı  verir  :  «Zarurî  Varlık»ın  b ir  olduğu 
gösterilmek  istenmektedir.  Şöyle  ki;  iki  zarurî  varlık  farzede- 
lim.  Bunlar ya  biri  ötekinden  farklı  olmayacak  ve  ayırt  edil­
mez tarzda bulunacaktır. Bu  takdirde ise aynı şey demektir (29).
Yahut  da  birbirinden  farklıdır?  İm di bunlar, «Zarurî Var­
lık »  olma  bakımından  müşterek,  teayyünleri  bakımından  ise 
ayrı  olacaklardır.  Böylece  herbirî  müşterek  bir  unsur  ile  ayı­
rıcı  bir  özellikten  ibaret  iki  kavram  sahibi  mürekkep  birşey 
olmuş  olacaklardır  (30).  Bu  iki  kavram,  yani  «Zarurî  Varlık» 
ile «teayyün» kavramları arasındaki bağlantıyı incelersek  -  «Y a  
müşterek  kabul  edilen  «Zaruret»,  teayyünün  bir  lazımıdır. 
Yani,  zaruret,  teayyünün  bir  neticesidir.  Bu,  «Zarurî  Varlık» 
bir  mahiyetin  eseridir»  demek  olur  ve  baştaki  mukaddime­
mize (31) zıt düşer (32). Yahut  da teayyün, zaruretin bir lazımı  o- 
lur.  Yani,  zaruretin olduğu yerde  teayyün  ortaya  çıkmaktadır. 
Başka  türlü  dersek  teayyün,  zaruretin  kendisi  demektir.  Bu 
da  «Zarurî  Varlık»ın  bir  ve  aynı  şey  olduğunu  gösterir  (33). 
Üçüncü  ihtimalle  teayyün, zaruretin  ârâzı  ve  son b ir ihtimalle 
de  zaruret,  teayyünün  ârâzı  olarak  düşünülebilir.  Fakat,  bun­
lar  haricî  bir  sebebi  gerektireceğinden  bu  bizi  imkân  çembe­
rine  sokar  ki  tespit  edilen  prensiplere aykın  olur  ve  kabul 
edilemez (34).
28) 
İbn   Slnâ,  el-lşârât,  309.  IÜ/464-469
29) 
F.  Râzî  Şerhu'l-lşârât,  309
30) 
F.  Râzî  Şerhu’l-lşârât,  309
31)  Bak,  sh.  84
32) 
F.  Râzî,  Şerhu'l-lşârât,  309-310
33) 
F   Râzî,  Şerhu’l-lşârât,  310
34) 
F   Râzî.  Şerhu’l-lşârât.  310
W

Bazı  noktalardan  îbn  Sina’ya  itirazlar  yöneltilebilir.  Şöy­
le  ki  :  Yine  sebep-netice  münasebetinde  «sebebin  önceliği...» 
ne  temas  edilmektedir.  Bunu  yukarda  çürütmüştük  (35) 3
6
 3
7
 3
8
 3
9
.  İkinci 
olarak;  «zaruret,  varlığın  kendine  ait  bîr  sıfat  değildir»  ,36) 
dersek,  İbn  Sina'nın  delili  çöker  <37).  Bunun  böyle  olduğuna 
pek  çok  delil  de  vardır.  Mesela,  zaruret  varlığın  kendine  ait 
bir  kavram  olmuş  olsaydı  Tanrı’da  zaruret,  ya  Tanrı’nın  zâtı, 
ya  onun  dahilî  bir  unsuru,  ya  da  haricî  bir  parçası  olurdu 
ki,  bunların  hiçbiri  kabul  edilemez  <3S).
Netice;  zarurette  birçok  şeyin  birleşmesi,  onların  mürek­
kep  olmasını  gerektirmez.  Çünkü,  mahiyetçe  ayrı  ayrı  olan 
şeyler,  olumsuz  sıfatlarda  birleşebilirler.  Bundan  terkip  doğ­
maz.  Teayyün  de olumsuz  bir  sıfattır.  Bu  da  iki  şeyirç  mürek­
kep  olmasını  gerektirmez.  Aksine,  teayyünün  varlığa  ait  bir 
sıfat  kabul  edilmesi  hâlinde,  teayyün  zaruretin  bir  lazımı  da 
olsa, yine  çokluk  ortadan  kalkmaz,  (birlik  hasıl  olmaz)  <39)
Tûsî  kanaatlerini  şöyle  belirtir  :  Birşey  teayyün  etmedik­
çe  hariçte  varolmaz.  Hariçte  varolmayan  birşey  de  bir  baş­
kasını  varedemez.  Madem  Tanrı,  mümkünlerin  varedicisidir, 
öyleyse  onun  teayyün  etmiş  olması  lazımdır.  Bu  teayyün  : 
Ya onun  «Zarurî V arlık»  oluşundandır.  Bu  da  «Zarurî  Varlık» 
ile  bu  «teayyün  eden  şey»in  aynı  olmasını  gerektirir.  Ya  da 
başka  birşeyden  ötürü  olur.  Bu  takdirde  o,  çeşitli  hâllerle  bir 
sebebin  eseri  olma  durumuna  düşer  (40).
35)  Bak,  sh.  85-86
36) 
Subûtt  değil,  selbi;  olumsuz  (nâgative)
37) 
F.  Râzi,  Şerhu'l-İşârât,  310
38) 
F.  Râzi,  Şerhu'l-İşârât,  311-312
39) 
F.  Râzi,  Şerhu’l-İşârât.  312-313
40) 
N.  Tûsi.  Şerhu'l-İşârât.  III/464

Râzî  esas  hükmü;  «teayyün  zarurî  varltk  oluşun  bir  lazı­
m ıdır»  şeklinde  açıklanmıştır  Mn. 
Bu  bizce  uygun  değildir 
Ayrıca,  zaruret  ve teayyün  kavramlarının;  «varlığın  kendisine 
ait  olmadığı»nın  tespiti,  Râzî’yi  kendi  iddialarında  haklı  çı­
karmaz  4
1
 (42).
Doğrusu  şu  ki;  zaruret,  imkân,  imkânsızlık...  kavramları 
akla  ait  kavramlardır.  Bunların  miisbet  olup  olmamalarının 
münakaşası  birşey  kazandırmaz.  Burada  sözü  edilen;  «V a rlı­
ğın  Zarureti»  değil,  «Zarurî  Varlık»tır.  Buna  elbette  ki  «men­
fî  bir  sıfattır»  denilemez  (43) 4
4
.
Teayyün,  bir  tek  tabiattır.  Kendi  başına  çokluk  olarak 
düşünülemez.  Ancak  kendisine  birşey  izafe  edilince,  kesret 
(çokluk)  doğar. 
Teayyün  ait  olduğu  fertle  birlikte  düşünü­
lünce,  hiçbir şeyle müşterekliği yoktur.  Müşterek  noktada ise 
teayyün  yoktur  <44).
Bu  kısmın  başında,  T an rıyı  eşyadan  ayıran  özelliğin  ne 
olabileceğine  dikkati  çekmiştik  (45).  Naklettiğimiz  ifadeleriyle 
îbn Sînâ, meseleyi çeşitli  ihtimallerle tetkik eder. «Zarurî Var­
l ığ ın ,   hangi  manâda  olursa  olsun  bir  sebebin  eseri  olmaya­
cağı, olamayacağı  neticesinden  hareketle  Tanrıya  ait  kavram­
ların  ayrı  ayrı  kabul  edilmelerinin,  onlar  arasında  sebep-ne- 
tice  münasebetlerini  doğuracağından,  bunun  «öncelik-sonra- 
lık »  hâllerine varacağını,  bu hâlin  de  Tann'yı bir sebebin  ese­
ri  olma  durumuna sokacağını  göz önünde bulundurur.  Bu so­
nuçlara  dayanarak  da  Tann’nın  teayyününün,  onun  varlığına 
ancak  ikinci  veya  daha  sonraki  kademelerde  ulaşabilecek  la­
41)  Bak,  sh.  90
42) 
N.  Tûsî,  Şerhül-lş&rât,  III/467-468
43) 
N.  Tûsî.  Şerhu’l-lşârât,  III/468
44) 
N.  Tûsî,  Şerhül-lş&rât,  III/468-469