TÜrk xalqlari folkloru IV kitab altay dastanlari və ƏfsanəLƏRİ baki – 2016 Redaktoru: fil. ü. f d. Əfzələddin ƏSGƏR

Koqoldey. Bir ovçu vardı, acımadan bütün heyvanları oxla­yıb kökünü kəsirdi, qarşısına çıxan heç bir vəhşi heyvanı salamat buraxmırdı. O, Yer üzündə çoxlu hey­vanı məhv edib yuxarıya qalxdı (Üstüqü Oron) ki, orada da ovunu davam etdi­rib hər şeyin kökünü kəssin. Kuday onu sınağa çəkib üç dişi maral, Uç-muy­qak ya­rat­dı. Koqoldey onların dalınca qaçdı. Onun atı yoruldu, Koqoldey atını buraxdı. Onun iti kok-it Uç-muyqakın dırnaqüstü oynağından tutdu. Koqoldey oxu atdı, amma birinci dəfə əli boşa çıxdı. İkinci dəfə oxu atdı, ox Uç-muyqakın ətini deşib keç­di; ox onun bədənindən qanlı çıxdı. Hər iki ox indi göydə ulduz kimi görünür; Uç-muyqakın üstündə – biri sağda, o biri soldadır. Tanrının Koqoldeyə qəzəbi tutub onu da səma ulduzuna çevirib.

(Söyləyən: Askat kənd sakini Kondoş soyundan qoca Çol­toşdur).

At ok



Üç-kok it Üç-mıyqak ok




Uskus-ul
Üç ulduz üç maraldır; onların altında üç ulduz üç boz itdir; bir az da aşağıda iki ulduz solda at, sağdakı Uskus ul özüdür. O, bir dəfə ox atır, bir ox maralların üstündədir; ikinci dəfə atılan ox o biri ulduzdur.
Orion Uç-mıyqak











Uskus ulun (Orion) bu göstəricisini N.Y. Nikiforov Arxıt vadisinə köçmüş bir altaylıdan eşidib.

Uskus-ul Uç-mıyqakı “üç dişi maralı”qovur.

PLEYADALAR
Ülkər-Pleyadalar. Bununla tarix hesablanır. Ülkər hər ayın 3, 7, 9 və 15-də ayın yaxınlığından keçir. Ülkərlə siçan, öküz və s. illəri müəyyən edirlər. Ülkərlə insanların doğulduğu illəri də hesablayırlar (Kudaçi, altaylı).

Meçin ayı müşayiət edən ulduzlardır (Çoltoş).

Uker bürcü. Ay ilə bərabər gedir: bu, Venera ulduzlar qrupudur.
Venera səhər – Çolmon.

axşam – Ulkerdir.

Qütb ulduzu. Altın-kazık “qızıl paya” (Anos).

Qütb ulduzuna örkən bağlanıb: o biri ucunda iki səmənd at – iki sarat, ortasında da düyün var.

(N.Y. Nikiforovun göstəricisi).



_________________



Altın-kazık. Tüfəngi hansı ulduza tuşlasan, o yerindən düşəcək, Altın-kazak heç vaxt düşməz.

Bahadır Kanciqay öz atını ora bağlayıb (Çoltoş).

ŞƏRHLƏR
Altaylıların yaddaşında iki ənənə yanaşı qorunub saxlanır: bi­ri şamanlıq, o biri isə söyləyicilər (nağılçılar) yaxud rapsodlar (das­tan­çı­lar), altayca kayçilər. Birinci qrup ayin nəğ­­mələrindən ibarətdir. Bu nəğmələri şamanlar qavalın müşayiətilə tanrıların ün­­va­nına və şa­man allahları haqqında əfsanələrdən oxuyurlar. Di­gər ənənəyə baha­dır­lar haq­qında balalaykanın müşayiətilə reçi­tativ oxunan na­ğıllar daxildir. Hər iki ənənədə qaranlıq dünyanın ya­xud cəhənnəmin tanrısı məlum­dur: bu tanrının adı Erlik-xandır. O, eyni dərəcədə al­taylılara, soyotlara məlum olduğu kimi, mon­qol­lar, buryatlar da onu tanıyırlar. Göydə yaşayan ali tanrı hər iki ənənədə müxtəlif adlar daşıyır: altaylıların şaman ənənəsində O, Ulken, söyləyicilərin dün­yə­vi ənənələrində isə Uç-Kurbi-Stan ad­la­nır. Buryatlarda da iki ənə­nə özünü göstərir: şaman ənənə­sin­də onların göydə yaşayan ali tan­rısı Eseqe-Malan-tenqri adla­nır, na­ğıl­larda isə onun yerində Quçin-qur­bu – Xormusten-xan daya­nır. Quçin-qurbu monqolca otuz üç deməkdir. Ali göy tanrısının al­tayca adının birinci üzvündə də üç var­dır. Monqollarda şamanlıq yal­nız bəzi parçalarda qalıb və bud­dizmlə qarışıb. Buna görə də ali tanrı­nın dünyəvi ənənə ilə müqa­yi­sədə ayrıca bir ad daşıması ilə bağlı qəti qərar qəbul etmək mümkün deyil: monqolların baha­dırlıq dastanla­rın­da, buryatlarda olduğu kimi, ali tanrı Xormus­ten-xan adlanır. Kult və dünyəvi ənənələr ara­sındakı bu fərqi izah etmək üçün belə bir fərziyyə irəli sürmək olar ki, Ulken ilə Ese­qe-malan kultları bəlkə də altaylıların və buryatların milli kultları kimi qəbul olunub. Kurbustan-xan yaxud Xormusten-xanın adı həm altaylılara, həm də buryat­la­ra başqa tayfanın təsiri ilə keçib. Sanki altaylılarla, soyotlarla, buryatlarla birgə kultunda Ulke­nin yaxud Eseqe-Malanın yerində Kurbistan-xanın dayandığı bir tay­­fa olub və Kurbistan-xan, altaylılarda və buryatlarda Ulken və Ese­­qe-Malan olduğu ki­mi, həmin xal­­qın da milli tanrısı olub. Həmin tayfa altaylılarla və buryatlarla müqayisədə daha yüksək kult dərə­cə­sinə qal­xıb; hansısa dövrdə o öz qonşularına təsir etməyə başlamış və sonun­cu­lar həmin tayfanın şifahi ədəbiy­yatını, yəni nağıl və das­tanlarını mənimsə­mə­yə başlamışlar. Nə­zərə almaq lazımdır ki, hə­min das­tan­ların mətnlərində onlar baş­qa tayfanın Kurbistan adını öz­lərinin milli Ulken ya­xud Eseqe-Malan adı ilə dəyişdirməyərək ol­du­ğu kimi saxlamışlar. Belə­liklə, mənə elə gəlir ki, altaylılar ilə bur­yat­larda olan kult və dünyəvi ənənələr ara­sındakı fər­qi izah etmək olar. Kurbistan yaxud Xormusten adı bütün Monqolustanda və ona şi­mal­dan yaxın olan bütün əra­zilərdə yayılıb. Ulken və Eseqe-Malan ad­ları isə Mon­qo­lustanda eşidilməyib. Buna görə də belə güman et­mək olar ki, Kur­bustan kul­­tu­nu yaradan tayfa Monqolustanda yaşayıb.

İtaliyalı alim Komparetti özünün Kalevali haqqında elmi əsə­rində fin və Av­ro­­pa eposu arasındakı fərqi, hər şeydən əvvəl, onda gö­rür ki, Avropa eposu öz sə­tir­­lərində bahadırlardan danışır, fin epik əsərlərinin qəhrəmanları isə bahadırlar de­yil, cadugər­lərdir (yəni şa­man­lar): bahadırlar öz düşmənlərinə qarşı qılınc, nizə, ox ilə döyü­şürlər, fin qəhrəmanları isə düşmənlərini ovsun­larla məğlub edirlər: onlar kan­tele çalır, mistik formullar oxuyur­lar, nəticədə düşmən cəhənnəmə vasil olur. Çöl eposu öz mahiy­yətinə görə fin eposundan daha çox Avropa eposuna yaxındır; bu epos bahadırların şücaəti və keçirdikləri döyüş­lər­dən bəhs edən heka­yətlərlə ta­mam­lanır. Amma bəzi faktlar düşün­məyə vadar edir ki, o eposların əvvəlində də ba­­hadırların yerində şa­man­lar olub. Şaman dünyasına düşəndə, məsə­lən, Altayda hər şeydən çox şəbihləri dinləmək lazım gəlir; bunların məzmunu şamanın cəhən­nə­min hökmdarı Erlikin qaranlıq dünyasına enməsindən ibarətdir.

Şamanların inancına görə, ruh insan yuxuda olarkən onun bə­dənini tərk edib ha­vada dolaşır; bu zaman cəhənnəmin ağası olan Erlikin xid­mət­çiləri onun arxasın­ca düşüb tuturlar və cəhən­nəmə aparırlar; ruhu tərk edilmiş bədən ağrımağa başla­yır. Xəs­tənin qo­humları şaman çağı­rır­lar: o, şamanlıq edib öyrənir ki, ruh hardadır; bu zaman ruh ya havada yo­lunu azıb, ya əsir düşüb ya da Erlikin cəhənnəmində dus­­­taqdır: sonun­cu halda şaman Erlikin yanına səfər edir: elə bu səfərin təsviri xəstənin çarpayısı yanında şamanın icra etdiyi şəbihin əsas hissəsini təşkil edir.

Cəhənnəmə düşən şaman Erlikə oğurlanmış ruhun işıqlı dün­yaya qaytarılması xahişi ilə müraciət edir. O, Erlikə yaltaqlanıb ona fidyə verir. Altay və monqol nağıllarında Erlikin qaranlıq dün­yasına enmək şamana yox, bahadıra aid edilir: amma burada fərqləndirici cəhət ondan ibarətdir ki, bahadır Erlikdən ruh yox, hansısa-bir əşya alır. Məsələn, uryanxay nağılında qəhrəman Ul-Berge Erlik-xandan Karab­tı-xana polad cib bıçağı alıb gətirir (Очерки северо-западного Мон­голии. Т.IV, стр. 415). Altay nağılında bahadır İrin-Şayn-Çiçirgə Er­likdən Toy­bon –xana ci­rakı, yəni aragçəkən aparat gətirir (Очерки северо-западного Мон­голии. Т.IV, стр. 428). Burada çap olunmuş nağıllar toplu­sunda da Ayin-Şain də həmin əşyanı gətirir (səh. 64).

Buhdan başqa bəzi bahadırlıq dastanlarında da qəhrəman cə­hən­nəmə ruhu gə­tir­mək üçün düşür. Belə ki, monqol poves­tində Qeser-xan əsərin sonuncu epi­zo­dun­da öz anasının ruhunu qaranlıq dünyadan xilas edir (Die Thaten Gesser shan, səh. 285). Dürbüt na­ğılında bahadır İrin-Sayn göydən gələn səsin hökmü ilə Erlikin qa­­ranlıq dünyasına enir, cəhənnəmin bütün qapılarını ara­layır və dus­taq edilmiş bü­­tün ruhları göy qurşağı ilə səmaya göndərir (Очерки северо-западного Монголии. Т.IV, стр. 481).

Bahadırlıq dastanlarında cəhənnəmə aparan yolun təsvirin­dəki cizgilər şa­man rəvayətlərində olduğu kimidir; şaman inan­cına görə, şa­man Erlikin qaranlıq dünya­sı­­na enərkən qarşısına yeddi maneə yaxud keçid, altayca poudak çıxır. Həmin keçidlərə bahadır dastan­larında, məsələn, Qeser haqqında povestdə də rast gəlinir (Танг. – Тиб. Ок­раи­на Китая. II, стр. 30). Bəzən keçid­lə­rin özləri də çox oxşar təsvir edilir; belə ki, Qeser haqqında po­vest­də qəhrəman ölüm təhlükəsi ilə üzləşən (ibidem) bir dəstə qız­la qarşılaşır; altaylıların inancına görə, Erlikin qaranlıq dün­yasına enmiş şaman onu ədəbsiz bədən hərəkətləri ilə başdan çıxarıb məhv etməyə çalışan yeddi həyasız qızla qarşılaşır.

Cəhənnəmin mənzərəsi həm şaman rəvayətlərində, həm də bahadır dastanlarında eynidir; şaman nağıllarında cəhənnəmə düş­müş şaman çox sıx otlu çəmənlikdə, naxır bulağının yanında daya­nan, bədəni isə çox cılız olan madyanlar görür (Очерки северо-за­падного Монголии. Т.IV, стр. 134, 172, 710). Soyot nağılında ba­­hadır Xerek-Kirves atası Arolbay-xanın əmri ilə Erlikin yanına ikiüzlü kürk üçün gedir; yolda sürünün başını döndərə bilməyən bir oğlan görür (yəni Sizifin əzabı kimi bir əzab hiss edir), cılız bir mad­yan görür, ətrafda isə su, bol ot olur, madyan Tantal kimi əzab çəkir (Очерки северо-западного Монголии. Т.IV, стр. 617).

Bir Altay əfsanəsində deyildiyinə görə, Cayaçi-xanın əmrilə cə­hən­nəmə düşən şaman orada ağaca mıxlanmış “göylər oğlu”nu tapır (Очерки северо-западного Монголии. Т.IV, стр. 172). İrin-Sayn haq­­qında derbüt nağılında biz bu motivin izini görürük; İrin-Sayn “göylər oğlu”na bir növ zərər yetirdiyinə görə dözən buxovlanmış də­və ilə qarşılaşır (Очерки северо-западного Монголии. Т.IV, стр. 376).

İstər şaman, istərsə də dünyəvi ənənədə cəhənnəmə enmənin təsvir olunduğu epik cizgilərin bənzərliyi belə düşünməyə əsas verir ki, bu iki nəşr bir-birindən asılı olaraq yaranmayıb, bunlar­dan biri di­gə­rindən çı­xıb; yəqin ki, birinci şaman nəşri, sonra isə ondan dünyəvi nəşr çıxıb. Bu­rada bahadırın səfərinin yalnız zahiri vəziy­yəti şamanı xatırlatmır, bə­zən bahadırın öz təbiəti də şamana bir qədər bənzəyir, yəni o sehrbaz olur.

Mənim Katun vadisində eşitdiyim “Aru-Manday” altay nağı­lında (Təəssüf ki, nağılın qeydiyyatı mənim portfelimdə yoxdur. Nağılın məzmunu ondan ibarətdir ki, xeyirxah varlıq Ak-Buri Tenqri-xanın yəni göylər hökm­da­rının qızını Aru-Man­da­ya arvad olaraq gətirir) əsas qəhrəman olan Aru-Manday Erlikin yanına gedəndə çoxlu şər qüvvə­lərin qaynaşdığı çöldən keçir; Aru-Manday oxuyub mis qamçı ilə şər qüvvələri qovub özünə beləcə yol açır. Aru-Manday, əlbəttə, şamandır. Əgər şamanlıq şamanın səyahətini təsvir etməlidirsə, onda qaval at kimi, qavalın toxma­ğı, orbo isə qamçı kimi təqdim olunur; qamçının misdən olduğu gös­tərilir, çünki orbo bəzən mislə çərçivələnir.

Yalnız şamanlar şamanlıq etməklə, yəni qavalın müşayiəti al­tında ovsunla oxuyub oynama vasitəsilə şər qüvvələri qovmaq qa­bi­liyyətinə malik­dir­lər. Burada dünyəvi nağılda oxuma buraxılıb.

Nağılda bahadırın əlinə qaval verilməyib. Şamanlar heç də hə­mişə qaval ilə şamanlıq etmirlər, yalnız bir əllərində toxmaq olur.

Bahadıra aid edilən sehrli qüvvənin göstərildiyi başqa nümu­nələr də gətirmək olar. Bahadırın möcüzə göstərmə vəziyyətinin təs­vir olunduğu nağıllara da rast gəlinir. Belə ki, Abatay dalay la­ma ilə yarışır (Очерки северо-западного Монго­лии. Т.IV, стр. 337).

Rəqs edən bahadırlar qərb eposlarında da var. Qafqaz nart das­tan­la­­rında bahadır İşi-Badinoko nartların yığıncağında qablar qoyul­muş ma­­sanın üstündə oynayır. O, ilanlarla dolu olan kasa­dan pivə içir, ilan­la­rı öz polad bığları ilə kasa­nın divarlarına san­caqlayır (Сбор­ник о кав­казск. горцах, Т. V, отд. II. «Из ка­бардинских нар­тов. сказаний», стр. 59).

Rus dastanında rəqs edən bahadır yoxdur, lakin qədim şa­man­lıqla bağlı situa­si­­ya­­­­nın izi kimi qəbul edilə bilən bir məqama rast gəlinir: bu, bahadır Dyük Stepanoviçin kaftanında ilan təsviridir.

“ Düyməciklərdə vəhşi şirlər,

İlgəklərdə zəhərli ilanlar.
Dyuk Stepanoviçin

Vəhşi şirləri xal-xal olub,

Zəhərli ilanları hərdən fit çalır.
Dyuk Stepanoviç

Qızılı düyməciklərini bağladı.

Düyməciklərdə zəhərli ilanlar çəkilmişdi

Həmin qızılı düyməciklərdə”.

(Русские былины старой и новой записи.

II ч. №50, 52, стр. 179, 186).

“Dyuk Stepanoviç sağ əlini

ağ sinəsinə apardı,

Həmin qəşəng düyməciklərə

Onun qəşəng düyməcikləri bağırırdı,

Hər biri bir cür səslə,

Bomboş çöldə bomboz qurdlar ulaşan kimi”.

(Печорские былины, записанные

Н. Ончуковым, №24, стр. 127).

“Həmin Çuriluşka Plenkoviç

Xırda qamçını necə düyməciklərə vurmağa başladı,

O, düyməcikləri cingildətməyə başladı,

Bu düyməcikdən o düyməciyə

Üzür Zəhərli ilan.

Dyuk... xırda qamçını düyməciklərə vurdu,

O, düyməcikləri cingildətməyə başladı.

Birdən quşlar həzin oxudu,

Vəhşi heyvanlar nərildəyib bağırdı”.

(Песни, собранные П.Н. Рыбниковым, Т. I, №29, стр.197-198).

Bundan başqa aşağıdakı mənbələrə baxın:

Гильфердин – Т. III. «Онежские былины», стр. 182: ilgək­lərə zə­hərli ilan­lar tikilib, düyməciklərə vəhşi heyvanlar sancılıb, heyvanlar nə­rildəyir, ilanlar fit çalırdılar. Киевский народ попа­дал. Том , стр. 138, 557.

Рыбников – Т. II, стр. 217-218; 705-706: “Hər bir qızılı düy­mədə qırx mağara ilanı fışıldayır, hər bir düymədə qırx vəhşi heyvan nəril­dəyir”.

Bahadır həyatı ilə kaftana tikilərək canlandırılan bu ilanlar haq­qında təsəvvürü şərh etmək çətindir. Şaman ayinində də biz ilan təs­vir olunmuş mantiyada rəqs edən şaman görürük. Şüb­həsiz, bu ilan­lar ona görə geyimə tikilir ki, ayin za­ma­nı şamana kömək etsinlər.

Rəqs etmə lama ayininin tərkibinə də daxil olmuşdur. La­malar mas­ka taxır, xüsusi mantiya geyinir, məbədin qarşısında meydança­ya çıxıb dairəvi dayanaraq rəqs edirlər; verilən fiquru cəhənnəmin hökm­darı Erlikin təsvir ounduğu maska təqdim edir. Bir neçə saat­dan sonra rəqs edənlər, maskalar cüt-cüt meydançanı tərk edib mə­bədə daxil olurlar. Meydançada yalnız Erlikin təsviri olan maska qa­lır. Yoldaşları getdikdən sonra o, uzun müddət tək rəqs edir. Lama təsəvvürünə görə, rəqs edən bu qəzəbli tanrılar insanların düşməni yox, dostlarıdır. Onlar belə təmtəraqlı rəqslər edirlər ki, təbiətdə olan şər qüvvələrə tanrıların ayıq-sayıq oldu­ğu­nu xatırlatsınlar (Позднев. Очерки быта буддий­ских монас­тырей. С.-П. Б. 1887 г., стр. 392). Belə bir ideya Baldor haqqın­da buddist əfsanəsində də hiss olu­nur. Yəqin ki, Erlikin təcəssüm olunduğu hökmdar Tibetin ha­ki­mi olur: onun başı, Erlikin başı kimi, buğa buynuzlu olur. O, öz buy­nuzlarını gizlədib saraya onun başını bəzəmək üçün çağrılan cavan oğlanların hamısının boynunu vurdurur. O da Erlik kimi insan hə­yatını məhv edir. Hökmdarın sirri açılanda, əhali buynuzlardan hökm­darın cəhən­nəm təbiətini tanıyanda xalqın bu müsibətinə son qoya bilən igid axtarmağa başlayırlar. Axır ki, ayin rəqsləri üçün tikilən mantiya geyinmiş, mantiyanın gen qollarında ox-yay gizlət­miş, oynaya-oy­na­­ya saraya gedib hökmdarı öldürən bir gənc oğlan meydana çıxır (Танг. – Тиб. окраина Китая. Т. II, стр. 199). İn­san soyu­nun kökünü kəsməyə yönəldilmiş hökmdar edamları dayan­dırılır. Bu əfsanədə, yəqin ki, şamanın Erlikin qaranlıq dünyasına en­mə­­sini təsvir edən şa­man şəbihi formasını dəyişib.

Rus dastanında Erlik kimi fiqurlar yoxdur, amma rus nağıl­la­rının dəniz hökm­da­rını bu obrazın solğun inikası kimi qəbul et­mək mümkündür. Onun səltənəti də, Erlikin qaranlıq dünyası ki­mi, yer səthinin altında yerləşir. Rus bahadırı Sadko onun yanı­na getmək üçün Erlikin yanına gedən şaman kimi aşağı enməli olur.

Artıq qeyd olunduğu kimi, gətirilən nümunələr belə bir fikir yaradır ki, həm çöl, həm də rus və Qafqaz dastanları qədər bütün ba­hadırlıq dastanları fin dastan­la­rı kimi, öz tərkibində şaman rəva­yət­lərinə əsaslanıb; bütün dastanlarda şamanın başı­na gələn­lərdən bəhs olunur; bütün bunlar kult əfsanələri olub; nəticədə bunlar şamanların qüdrəti haqqında əfsanələrdən dünyəviləş­dirilərək güclü baha­dır­lar haqqında nağıllara çevrilib.

Monqolustanda əvvəllər şamanlar və yuxarıdakı tanrı Kurbis­tan-xan haqqında kult əfsanələri yaşaya bilərdi; sonra bu kult məhv olub, başqası ilə əvəz olunub, bütün kult əfsanələr kompleksi isə dün­yəvi söyləyicilərin malına çevrilib. Bu, çox asanlıqla baş verə bilərdi. Hazırda şamanlığın tamamilə çiçəklənmə dövrünü yaşa­dı­ğı hər yerdə siz görəcəksiniz ki, şaman dini nəğmələri təkcə peşəkar şamanların taleyinin bir hissəsini təşkil etmir; əhalinin qalan kütlə­sində də siz uzun şaman nəğmələrini əzbər bilən, bu nəğmələri oxu­yub qavalda müşayiət etməyi bacaran çoxlu gənc qadın və kişilərə rast gələ bilərsiniz. Burada şamanlığın tədricən aradan silindiyini təsəvvür etsək, onun dini-mənəvi ehtiyatı şamanları təqlid edən dün­yəvi insanların yaddaşında hər bir halda qorunub saxlanmalıdır.

Türk-monqol rəvayətlərinin gələcəkdə daha çox toplanması orda folklorunda özünü göstərən iki nəhəng obrazı ümumiləş­dir­məyə imkan yarada bilər. Bunlardan biri və birincisi Yer üzündə ölümün məhvinə çalışan çox əzəmətli şaman obrazı, o biri isə Yer üzündə bütün canlıların kökünü kəsmək vəzifəsini daşıyan qüd­rətli ox­çu-bahadır obrazıdır. Onların hər ikisi dünyanı yaradana qəti etiraz edib onunla mübarizəyə başlayırlar. Rəvayətlərdə bir obrazdan digərinə keçidi tapmaq müm­kün­dür. Bu iki obrazın ya­xınlığına terminologiyadakı bənzər xüsusiyyətlər də uyğun gəlir.

Monqolustanın uzaq şimalında qədim (ola bilər ki, ən birin­ci) əzə­mətli şaman haqqında rəvayətlər yayılıb. Qərbdə, Xobdo şəhəri ət­rafın­da onun üçün Dain-tere-tarxan-bö, şərqdə Kosoqola gölü ətrafında Dain-Tir­xin adı qeydə alınıb. Sonuncuda bö qeydə alın­mayıb, amma Dain-Tir­xinin şaman olduğu deyilib. Bö mon­qolca şaman deməkdir. Bu söz monqol əlyazmalarında buqe kimi yazılır, bö kimi tələffüz olu­nur. Keç­miş­də də bu söz buqe kimi deyilib. Şamanın Xobdoda qeydə alınmış adın­da rast gəlinən tere, yəqin ki, tenqir, tenqre, tere (Xan-xuxey sıra dağ­larından şimala doğru Dəri-nor “səma gölü” gölü), ter (Xuaxem ça­yının yu­xarı­sın­da Ter-nor “səma gölü” gölü) kimi variantlarda dəyiş­mə­si türk-monqolca tenqri “səma” sözündən başqa bir şey deyil. Məgər ba­ha­dır termini həmin bu buqe və tere (ter) ifadələrindən düzəlməyibmi?

ALTAY-BUÇIY

Bu nağılı ilk dəfə Kuznetsk qəzasının Çern qəsəbəsində ya­şa­yan tatar N.M.Ya­drintsev qeydə alıb və mənim “Şimal-qərbi Mon­qolustan oçerkləri” (IV cild, səh. 369) kitabımda çap olunub. Sonra iki altay variantı qeydə alınıb: birini mən Ur­sul vadisində (bu variant başqa nağıllarla birlikdə Peterburqa Coğrafiya Cəmiy­yə­­tinə göndə­rilib, hələ çap olunmayıb), o birini isə cənab N.Y. Nikiforov Katun vadisində qeydə alıb və bu topluya salınıb. Hə­min nağılın digər va­riantı teleutlarda da var; bunu Boçat rayo­nun­da cənab Tokmaşev qeydə alıb. Nağılın teleut varian­­t­ın­da əsas qəhrəman Altay-Buçıy yox, Altay-Kuuçını adlanır. Bu variant hələ çap olunmayıb.

“Altay-Buçıy” nağılının süjetini, Xovuqu haqqında monqol (Очерки северо-западного Монго­лии. Т.II, стр. 175) və Xan­çavay haq­qın­da soyot (Очерки северо-западного Монго­лии. Т.IV, стр. 583) nağıllarında olduğu kimi, etibarsız bacının (yaxud arvadın) öz qarda­şı­nı (yaxud ərini) zəhərləməsi təşkil edir.

Monqol nağılında bahadır Xovuqunun bacısı bahadır Xadın-Dzü­ge ilə sözləşir ki, qardaşını məhv etsin; o, bu məqsədlə özünü xəstəliyə vu­rub qardaşını əvvəlcə Abrıq-moqay ilanın, sonra isə Xa­ra-manqıs əj­da­ha­­nın ürəyini gətirməyə göndərir. Xovuqu ora gedən­də yolda üç qı­zın ya­­şadığı ağ alaçığın yanından keçir (Söy­ləyici qızlara ad verib: Tsa­qan-Da­­ra, Noqon-Dara və Nar-Xancit; ilk iki ad buddist ila­hə­lə­rinin adı­dır; bu onu göstərir ki, onlar sə­ma qızlarıdır); qızlar onu bu təhlükəli səfər­dən döndərməyə çalı­şırlar. Xovuqu bacı­sının gözlədiyinin əksinə olaraq sə­­fər­dən sağ-salamat qayıdır. Bu zaman bacısı ona şərab verib keflən­di­rir, Xa­dın-Dzüge sərxoş vax­tın­da ona hücum edir; onun Xadına qalib gəl­­­məsi üçün bacısı qar­da­şının ayaq­ları altına dəvə peyinindən yumru kü­­rəciklər, onun düş­məninin aya­ğı altına isə un səpir. Xo­vuqu öldürülür; onun Solonqo (monqolca “göy qurşa­ğı”) atı yol üstündəki ağ alaçıqda ya­­şayan üç bacını belində bir dəfəyə gətirir, onlar ölmüş bahadırı dirildirlər.

Soyot nağılında Xanqavay kisəyə tikilib dənizə atıldıqdan sonra onu Kanqa-karat atı üç qardaşdan birinə ərə getmiş bacısı Çeçin-kısın yanına qaçır; bacı ilə üç qar­daş (yəqin ki, üçü də birlikdə bir ata minirlər) Xanqavayı xilas etməyə gedirlər. On­lar dənizin dibin­dən bahadırın sümüklərini çıxarıb sahilə qoyurlar. Xanqavay Kan­qa-karat atının kişnəməsindən sonra dirilir.

A.D.Rudnev buna bənzər süjeti buryatlardan qeydə almışdır (Хори-бурятский говор. Спб. 1913-1914, вып. 3. Сказка «Ло­дой-мерген», стр.01). Arva­­dı Lodoy-merqenə xəyanət edir; onun sev­gi­lisi Lodoy-merqeni öldürür; Lodoy-merqenin Uxant-ulan atı Tenqri-xanın (göylər tanrısı) qızını gətirir, o, Lodoy-merqeni dirildir.

“Xəyanətkar bacı” nağılından başqa diriltmək qabiliyyətinə ma­lik olan qızların çıxış etdiyi süjetdə etibarsız bacı yoxdur; əksinə, bu­rada qardaşına sevgi göstə­rən bacı təsvir olunur. Bu nağılı buryatlardan cənab Xanqalov (Записки Вост.-Сиб. Отде­ла Геогр. О-ва по этн., т. I, в. I, стр. 32-61), yakutlardan Xudya­kov (Вер­хоян­ский Сборник в Зап. Вост.-Сиб. Отд.Геогр.О-ва т. I, в. 3, стр.10), altaylılardan Radlov (Pro­ben, I, 12-28) qeydə alıb. Öldü­rü­lən baha­dırın gözəl bacısı var; o, qardaşını həyata qaytarmaq üçün onun paltarını geyinib diriltmə gücünə malik olan üç qıza elçi gedir. Yakut nağılında bu üç qeyri-adi qız Gü­nəşin, Ayın və Yeddiqardaşın qızlarıdır; altay nağılında Günəşin və Ayın qızlarıdır; üçüncünü, yəqin ki, söyləyici unudub; buryat nağılında onlar Eseqe-Malanın üç qızıdır.

Eseqe-Malan buryat rəvayətində Xormusten-xanın monqol­larda daşıdığı mis­si­yanı daşıyır. İnsanları diriltməyi bacaran üç qız ardıcıl olaraq Xormusten-xanın qızları idi. Xormusten-xanın bu üç qızı ilə bağlı təsəvvür monqol rəvayətinə də yad deyil. Mon­qol nağılında bahadır Qeserin göydə yaşayan üç bacısı var. Qeser təhlükəli və­ziyyətə düşəndə qızlar yerə enib onu xilas edirlər.

İki halda motiv oxşardır; hər iki bahadır – Altay-Buçıy ilə Qe­ser kö­məyi göy­dən alırlar; Altay-Buçıya, mənim fikrimcə (mə­nim So­lo­mon haqqında Saqa kita­bı­ma bax: səh.118), Çolmon ul­duzu kömək edir, bunun üçün o, ata çevrilir və di­rilt­mək gücü­nə malik olan qızı gə­ti­rir. Qeserə üç üzvdən yaxud fiqurdan ibarət han­sı­sa göy kombinasiyası kömək edir. Altaylıların “Altay-Buçıy” və so­yotların Xan­qa­vay nağılında, buryatların nağılında da oldu­ğu kimi, öldü­rül­müş bahadırın yanına üç qız yox, bir qız gətirilir, amma hər iki halda üç sayı vardır; altay na­ğı­lın­da üç ba­cı var; onlardan biri bahadırın meyiti yanına gətirilir; soyot nağı­lın­da isə dənizə atıl­mış bahadırı xilas etmək üçün qadınla birlikdə üç qardaş gedir.

Mən Şimali Tibetdə Qumbum məbədində Xuxunor gölünün ya­xınlığında ya­şa­yan bir monqol qızdan yuxarıda Xovuq haq­qın­da qeyd olunan nağıla çox bən­zə­yən nağıl qeydə almışdım (Тан. Тиб. окр. Китая, II, стр.157). Həmin nağılda Xovuqun yerində bahadır Donçji-Molum Erdeni dayanır; Xadın-Dzügenin yerində isə bahadlr Utu-Şara-Bökö var; burada iki qadın xəyanət edir: arvadı və bacısı; arvadı özünü xəstəliyə vurur, Donçji-Molum göydə olan boz buğanın (Kuku-Buxa) ürəyini gətirməyə gedir. Yol üstündə yaşayan iki qız Noqon-Darexe ilə Tsaqan-Dare­xe buğanın ürəyini qoç ürəyi ilə dəyişirlər. Utu-Şara-Bökö bahadır Donçji-Molumu öldürür. İki at (bunlardan biri ağ-süd rəngli at günəşdir) yolun üstündə yaşayan qızların yanına qaçır, onları öldürülmüş bahadırın yanına gətirirlər. Qızlar onun qollarını tər­pə­dirlər, bahadır dirilir. Donçji-Molum bahadır Utu-Şara-Bökönü öldürür, qadını da cəzalandırır. Bu nağılı danışan monqol qızın ya­şadığı Xuxunor gölü Xovuqu haqqında nağılı danışan söyləyi­cinin yaşadığı Xotoqoyto obasından 2000 verst uzaq məsafədə yerləşir. Mə­sa­fənin uzaqlığına baxmayaraq, hər iki variantda qızların Noqon-Dara və Tsaqan-Dara olmaqları ilə bağlı göstərici qorunub saxlanmışdır.

Xəyanətkar ana və arvad haqqında nağıl ruslarda da var (Афо­насьев Н.Р.С. Мос­­ква 1897 г., II т. «Звериное молоко» варианты a, b, c, d; «Притворная болезнь» – a, b). Etibarsız qadın, monqol na­ğı­lında olduğu kimi, həmin məqsədlə özünü xəstəliyə vurur; amma ba­hadır bəzi nağıllarda öldürülür, digər­lərində ona hələ ölüm hazırlanır; xilaskar qıza yalnız iki variantda rast gəlinir («Звериное молоко» b va­riantı, «Притворная бо­лезнь» a variantı). “Yalançı xəstəlik” nağı­lın­da­kı variant şərq nü­munəsinə yaxındır; xəyanətkar ananın oğlu olan baha­dır İvan Tsaryeviç şəfalı dərman dalınca gedəndə yolda qıza rast gəlir.

O öldürüləndə nişanlısının ona verdiyi iki it bahadırın sü­mük­lərini qızın yanı­na gətirir, qız onu diri və ölü su ilə dirildir (səh.16, II). Rus nağıllarında bu xilaskar qızlara fövqəltəbiilik aid edilmir; bununla onlar şərqi orda nağıllarından fərqlənir; belə ki, monqol nağıllarında onlar ya göylər tanrısının qızları ya da Tsa­qan-Dara və Noqon-Dara ad­lı ilahələr olur. Bu ilahələrin kiçik heykəlləri və ikonaları bütün şi­mali buddist dünyasında geniş ya­yılıb. Bunlara Monqolustanda, Ti­bet­də və Çində çox rast gəlmək mümkündür. Qədim kultun xəya­nət­kar qadınla bağlı bu izləri rus nağıllarında saxlanılmayıb. Bu baxım­dan qərbi slavyan­ların na­ğılları maraqlıdır. Slovak nağılında öldürülən bahadırı “Müqəd­dəs həftəlik”, xorvat nağılında “Həftə­nin böyük gən­ci”, çernoqo­riyalıların nağılında “Vila” dirildir. “Müqəddəs həftəlik” nağılla­rında bu vəziyyətlə bağlı digər məqamları da axtarmaq, həmçi­nin bunları Tsaqan-Dara ilə Noqon-Dara haqqında əfsanələrlə müqa­yisə etmək lazımdır. Xəyanətkar qadın mövzusuna “İvan Qodi­noviç” haqqında rus bılinasında da rast gə­li­nir; bahadırın rəqibi bir variantda Afroma yaxud Vaxroma, digər variantda isə Koşa Tripetoviç yaxud ölməz Koşadır. Mənim “Orta əsrlər eposunda Şərq motiv­lə­ri” kita­bım­da XXVII fəsildə (səh.660) həm İvan Qo­dinoviçin, həm də Xovu­qunun (Ak-Kobok, Ak-Kibyak) və Xadı­nın (Ködön, Kiden, Kot­yan) türk-monqol rəqibləri haq­qında ədə­biyyat göstərilmişdir. Rusların Vaxromasında monqol Kor­mus­­tunun səsləri eşidilir, Koşa isə sanki monqol Qeserin nişanə­sidir. Qeserin də xə­ya­nət­kar arvadı var; o da arvadını buna bənzər şəkildə cəzalandırır; onun ətini xırda-xırda doğ­rayıb çölə dağıdır.

Artıq deyildiyi kimi, Qeser haqqında monqol povestində Xormus­ten-xana üç qız verilir. Mən altaylılardan iki göstərici qey­də almışam (Оч. С. З. Монг. IV, 69); bir variantda altay şaman­larında Kurbistanın yerini tutan Ulkenin on iki, digər vari­ant­da isə yeddi qızı var. Buddist­lərin Sansariyn-Kurde (Dünyanı dolan­ma) əsərin­də Xormusten-xanın taxtı yanında onun on iki qızı təs­vir edil­mişdir. Amma, yəqin ki, üç sayı tanrının adı ilə sıx bağlı imiş; bu say tanrının öz adına da əlavə olunub; Sibir türkləri Kur­bistanın adına türkcə üç, buryat və monqollar isə quçin-qurbı – quçin otuz, qurbı üç – artırmışlar (Monqollarda olan mürəkkəb­liyi mən belə izah edirəm. Monqollarda Qal-Ot-xan kimi beynəl­xalq birləşməyə rast gəlinir; onlarda oda sitayişdə od tanrısı belə adlanır. Güman etmək olar ki, əvvəllər Xromusten-xan adına ikidilli üç-qrubı bir­ləşməsi artırılıb. Amma sonradan monqollar onlara aydın olmayan üç ifadəsini özlərinə aydın olan quçin ilə əvəz ediblər).

Ulduzların sırasında üç sayı Orion ulduzunun adı ilə yanaşıdır. Onun üç ulduzdan ibarət olan qurşağı monqolca Qur­bu-maral (üç maral), eynilə altayca uç-mıyqak adlanır. Qırğızca isə bu, uş-arkar, üç daş qoyundur. Bütün bunlar heyvan adlarıdır, sanki bu adı ulduza mifoloq yox, heyvan ovçusu verib. Ruslarda Oriona digər adlarla bərabər həm də Koromıslo adı verilib. Türk­lər monqol sözlərini mə­nim­səyəndə monqolca x k-ya, monqol­cada sifətlərin ty şəkilçisi lu-ya keçib. Buna görə də monqolca xormustu türkcə kormuslu ilə əvəz olunub ki, bu da Orionun rusca adına yaxındır. Bununla belə bu, çox sevindirici, amma hər halda təsadüfi uyğunluq ola bilər. Biz burada ulduzun arxaik bar­bar adının ev məişət əşyasına, yaxud, əksinə ev əşyasının adının ulduza keçməsi kimi bir sualla toqquşmuşuq.

Türk-monqol tanrısının adının ilk səsləri qırğızların dastan qəh­rəmanı Kozu-Kurneşin adında da eşidilir. Xormustu ilə Kur­neş arasında epik qarşılaşdırmalar üçün material yoxdur; Kurneş, əlbət­tə, dastanda əsas qəhrəmandır, amma Xormus­tu­nun dastan­larda belə bir fəaliyyəti yoxdur; o yalnız hadisələrin mərkəzin­dədir, bütün ha­di­sələr onun ətrafında cərəyan edir, o yalnız müşahidə edir, o tama­şaçıdır. Kurneşin rəvayətini Xormustunun hekayəsi ilə qarşılaş­dır­maq olmaz, çünki Xormustu haqqında, xüsusilə, şəxsən onun özü haqqında heç bir rəvayət söylənmir.

Bu personajlar müqayisəolunmaz dərəcədə müxtəlif müstə­vi­lərdə dayansalar da, hər halda onlar arasında bəzi qarşılıqlı əla­qələri nEzerdən keçirmək mümkün­dür. Qırğızların Kozu-Kurneş dastanında monqol­la­rın Qeser-xan haqqında poves­ti­nə aid bəzi işarələr var (Танг.Тиб. ок­раи­на Китая, II, 119). Bənzərlik ümu­mi sxemdə de­yil, yalnız ayrıca bir epizodda və bəzi təfəfərrüat­lardadır. Dastanın bəzi variantlarında Kurneş ol­mayan vaxt Citı-bay onun sürülərini qovub aparır, anasını isə qul edir. Kozu-Kur­neş öz mal-qarasını geri qaytarıb anasını azad edir. Qe­se­ri­a­da­da bu epi­zo­da Çoton haqqında nağıl uy­ğundur. Kozu-Kurneş ana­sının əli­­ni qay­nar arpaya ba­sıb onu məcbur edir ki, sirri açsın; Qeser də belə edir. Kozu-Kurneş Sarı-bayın yanına gəlib çobanlıq edir və onun qızının alaçığında yatır; Qeser də hökm­darın yanına yoxsul cildində gə­lir və qı­zının yanında iş görür. Ehtimal ki, Qe­se­riadanın bu paralel­lərdən iba­rət finalı, əvvəllər Kozu-Kurneş haq­qında olduğu kimi, ayrıca nağıl imiş. Monqol povestində Qeser Xormusten-xanın oğludur; orda rəva­yət­lə­rində atanın adı­nın oğula və əksinə keçməsi hallarına rast gəlinir. Mon­­qol dasta­nında oğul Qeser adlandırılır, Xormus forması isə ataya aid edilir, türk dasta­nın­da isə bu forma Kurneş ilə əvəzlənib oğula verilib.

Temiçi atın adını altay obalarında kənd rütbəsi olan Demiçi ilə eyniləşdirmək çətindir; bu, yəqin ki, arxaik sözdür. Monqol rəvayət­lərində rast gəlinən Temuçin, Tamaçi formalarını göstərir. Temuçin Çingiz xanın ilk adıdır.

Altay-Buçıyın iki iti var: Ezer ilə Bazar (Mifik itlərin digər ad­la­rı üçün bax: По­танин, Танг.Тиб. окраина Китая, II, 118. Очерки С. З. Монг. IV, 284, 399, 505, 514, 670; Radlow Pro­ben, II, 394-396, 410). Bir halda Xarçin-Borçin ilə uy­ğun­luq özünü göstərir; “So­lomon haqqında Saqa” kitabında mən başqa oxşar uy­ğun­luqları da qeyd etmişəm (Arci Borci və s.). Bax: “Solomon haqqında Saqa”, səh.77.

Gələcəyi bilən Demiçi-Eren at göyə qalxıb Ak-Çolmon (Ve­nera) ulduzuna çevrilir, sonra yenə yerə enib at cildinə girir. Söy­ləyici bu personajın at təbiə­ti­ni onun ən qədim mahiyyəti ilə göstərir; at bəzən ulduz şəklinə düşmək qabiliyyətinə malik imiş. Nağılı söyləyən, yəqin ki, bu çevrilməni başqa cür başa düşüb; Ak-Çol­mon ulduzu bahadır Altay-Buçıyın himayəçisi olub və ona hər cür faydalı olmaq üçün kürən ata çevrilib. Bu ehtimal həmin nağılın buddistlərin Oyo-bodisatt haq­qın­da əfsanəsi ilə qarşılaşdırılması zərurətini yaradır (bax: Г.По­танин «Сага о Соломоне», стр. 117, 119, Томск, 1912 г.).

Əfsanədə Tanrı Burxan-bakşi at cildinə girib Oyo-bodisatta gəlin gətirir. “Etnoqrafik icmallar”da (IX kitab 1891, № 2, səh. 74, Piliqrim məqaləsi) Oyo-bodisatt əfsanəsi ilə insanları ölüm­dən xilas etmək üçün Balax atın cildinə girmiş Avalokiteşvar haqqında hind rəvayəti arasında yaxınlaşma göstərilib. Göydəki bacıları Qeserin yanına gətirən at Biliqiin-qer (monqolca qer kə­hər deməkdir) adla­nır. “Altay-Buçıy” nağılı Oyo-bodisatt və Qe­ser haqqında əfsanələri tamamlayır və onlara işıq salır.

Altay-Buçıyın bacısının, digər nağıllarda olduğu kimi, bir yox, iki sevgilisi var: Aranay ilə Şaranay; ola bilər ki, bu, qoşa ad­dır: Ara­nay-Şaranay (Saran mon­qol­ca ay deməkdir)Başqa na­ğıl­larda sev­gilinin adları belə qoşa xatırlanmır. Yalnız so­yot­ların Xanqavay nağılında bu hal istisnadır, orada sevgilinin adı İr-Sarıdır.

Altay-Buçıyın malikanəsində Umar-Timar çayı xatırlanır. Tomsk qəzasının türk­­ləri Umar adını Ob çayının adına əlavə edirlər. Bu, digər qoşa adlı İdıl-Cank kimi cüt ad deyilmi? (cank altayca daşqın, sel deməkdir. Ola bilər ki, umar-timar “çox daşan su” deməkdir. (Bax: Г.Потанин «Сага о Соломоне», стр.10). Türk və monqol nağıllarında tez-tez Sumeru dağları ilə birgə Süd dənizinin adı da çəkilir. Bu toplunun başqa yerlərində gah axan, gah axmayan çaydan da bəhs olunur. (Yuxarıdakı indeksə bax).

Gah axıb gah axmayan çay və dəmir qovağın kökü ilə bağlı tə­səvvürü “Süd Yolu və Qütb ulduzu” kimi nəzərdən keçirmək ol­maz­mı? Bunların ikincisi tez-tez ordalılarda dəmir paya kimi təqdim olunur.

Qırğız nağıllarında Temir-terek “dəmir qovaq” yaxud sahildə tək ucalan Bay-terek “varlı qovaq” adlarına tez-tez rast gəlinir. Bəzi rəvayətlərdə “Qütb ulduzu” bir yaxud iki at bağlanmış at axuru kimi təqdim olunur. Monqol rəvayətlərində bu, qızıl axur­dur (Танг.Тиб. окраина Китая, II, 330). Rəvayətlərin birində qızıl at axurunu oğru aparıb (Танг.Тиб. окраина Китая, II, 123). Altaycada at axuru çakı­dır; bir qırğız nağılında altaylılarda yed­dibaşlı əjdaha Cel-begenə uyğun gələn zalım div Cal-maus qızıl aşığı qoruyur. Bəlkə, burda Al­tın-çaka adı ilə aşığı yox, elə Altın-çakı, qızıl at axurunu, yəni mon­­qolca Altın-xatısın olan qütb ulduzunu başa düşmək lazımdır.

Uç-Kurbistanın yanında olan uşaq suyu – Bala-suyu yakut nağıl­larındakı Sülüqay suyu ilə qarşılaşdırmaq olar (Sанг.Тиб. окраина Ки­тая, II, 386: Извес­тия Вост.-Сиб. Отд. Геогр. Об-ва, т. XV, №5, 13).

Bu topluda bahadırın yayı hər yerdə “araqay” adlandırılır: mon­qol rəvayətində də oxşar forma məlumdur. Olöt nağılında Xuxunor gölü ətrafında bahadır Donçji-molumun qızıl oxluğu – arquyu var (Танг.Тиб. окраина Китая, II, 160).

Altay-Buçıyın yerdəki anasından başqa göydə də Ak-Eme­gen “ağ qarı” anası var. Monqolların Qeser dastanında da baha­dı­rın yerdəki anasından başqa göydə nənəsi də var; buryat varian­tında o, Anzan – qörmö ötödö adlanır.

Altay-Buçıyın oğlu Erke-Mondur öz gənc arvadı Altın-Ça­çakı qayınatasının evindən aparır. Qadın atasından bir baş mal-qara belə almır, amma tulunu (dəri kisə) istəyir, bu zaman bütün mal-qara onun arxasına düzülür. Sibir tatarlarının na­ğı­­lında mal-qara Tzal-kuyruk atın (Radlow Pro­ben, IV, 443), soyotlarda Koldu-burxanın (Очерки С. З. Монг. IV, 416) arxasınca gedir. Həmin motiv Tulyak haqqında başqırd nağılında da var(Вестн. Рус. Имп. Геогр. О-ва 1858 г., ч. XXIV в отделе «Смесь», стр.313). Bütün bu hallarda qa­dın dönüb baxanda mal-qaranın bir hissəsi geri qayıdır.

Toplunun 25-ci səhifəsində qayınatası Altay-Buçıyı Kara-qulanın 4 dişini gətirməyə göndə­rir. Soyot nağılında Arolbay-xan öz oğlu Xerek-Kirvesi əjdaha Çekanın 8 dişini gətirməyə göndə­rir (Очерки С. З. Монг. IV, 614) ki, onu sarayın dəmir tavanına dayaq vursun. Kara-qula yaxud Kara-kula vəhşi heyvan cizgiləri ilə təqdim olunan bir əjdahadır. Altaylıların Manı rəvayətində Kara-qula onun yeddi oğlundan biridir; onların hamısının adı vəhşi heyvan adlarıdır (Очерки С. З. Монг. IV, 177, b vari­an­tı). Bu toplunun 47-ci səhi­fəsində altıquyruqlu Kara-qula Altayın ruhu ilə göstərilir; başqa yerdə (38-ci səhifədə) Kara-qula səkkiz­quyruqlu göstərilir. Burda o ayğır, başqa yerdə isə madyan adlan­dırılıb (Aşağıda “Altın-Mize” na­ğılına şərhə bax). Kazanda nəşr olunan altay dilinin Lüğətində ka­raqula şirdir (Həmçinin bax: Очерки С. З. Монг. IV, 185-186).