Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

Shimoliy Amerika hindularining tillari. 
Hindularda bir afsona 
b o iib , unda yaratuvchi dunyoni o‘matish borasida sharqdan g‘arbga
216

---

tomon harakat qilgan. U o‘zi bilan ko'plab tillarni olib, ko‘ringan 
odamlar guruhiga alohida tilni in’om qilgan. Qit’aning ichki rayon- 
lariga kelganida unga bu joy yoqib qolib, ketmaslikka qaror qiladi. 
Unda tillar ham ko‘p bo‘lgan, iloh ularni o 'z atrofiga sochib yubor- 
gan. Bu tillarni olgan hindular ana shu sababli ko‘p tilli bo‘lishgan.
Haqiqatan ham Shimoliy Amerika hindulari tillari ko‘p sonli va 
xilma-xildir. Ularning o‘zaro yaqinligini aniqlash murakkab, tad- 
qiqotchilar yuzga yaqin til oilalari mavjudligini ta’kidlashadi. Shun­
ing uchun Shimoliy Amerika hindularining bir necha toTiq til klas- 
sifikatsiyalari mavjud. Shimoliy Amerika til guruhlarini qisqacha qu- 
yidagicha tavsiflash mumkin.
I. Eskimos - aleut til oilasi, eskimos va aleut aholisini birlashti- 
radi. Bu xalqlar Shimoliy Amerikaning shimoliy sohillarida - Kodyak 
orolidan (Tinch okean) Labradorgacha (Atlantika okeani), Grenlan- 
diya sohillari va Arktika arxipelagi orollarida yashaydilar.
II. Na-dene til oilasiga kiruvchi qabilalar shimoliy-g‘arbda, asosan 
Kanadada yashaydilar. Atapasklar, Shimoliy Muz okeanidan Meksi- 
kagacha, Tinch okeandan Gudzon qo‘ltig‘igacha hududlarda uchray­
di. Tlinkitlar va xaydalar (shimoliy-g‘arbiy hududlarda joylashgan) 
ham ushbu guruhga mansublar.
III. Shimoliy Amerika oilasi. Uning ko‘p sonli guruhini algonkin- 
lar tashkil qiladi. Ular Atlantika okeanidan Qoyali tog‘larga, Kana- 
daning sharqi va markazi, Buyuk ko‘llar atroflari, Missisipi va Ogayo 
daryolarining o‘rta oqimida yashaganlar.
Bugungi kunda ham Kanadada algonkinlar (kri, delaver, ojibve- 
lar)ning ancha qismi yashaydi. Shimoliy amerind til oilasiga, shu- 
ningdek dakota, irokezlar, siular qabilalari ham kiradi. Ular Missuri, 
Missisipidan Qoyali tog‘largacha hududlarda yashaganlar.
IV. Markaziy amerind til oilasi. Unga Kaliforniya qabilalari -
penuti, chinuk, yakona va boshqalar, Kolumbiya daryosi havzasida 
yashovchilar tillari kiradi.
Hozirgi AQSH hududida yashovchi qabilalar turli tillarda 
so‘zlashganlar. Ba’zida qo‘shni qabilalar vakillari bir-birining tilla-
217

---

rini tushunmaganlar, natijada hindular imo-ishora «tilini» yaratganlar. 
Bu usuldan hindular ingliz tilini o'zlashtirgancha yevropaliklar bilan 
muloqotda ham foydalanganlar.
Etnoslararo muloqotga ehtiyoj qabilalararo jargonlami vujudga 
keltirib, undan savdo aloqalarida foydalanganlar. Ulardan eng mash- 
huri Shimoliy Amerikaning Alyaska yarimorolidan Kalifomiyagacha 
tarqalib, XIX asrda yevropaliklar unga chinuk deb nom berganlar, 
hindular kabi ular ham bu tildan savdo-sotiqda foydalanishgan. Asta- 
sekin unga ingliz, fransuz tillaridan yangi so‘zlar kiritiladi. AQSH ning 
janubiy-sharqida muskoglar, algonkinlar, irokezlar, siular muomalasi- 
da shakllangan mobile Floridadan Missisipiga qadar hududlarda sav­
do tili vazifasini bajargan. Buyuk ko4llar vohasida mo‘yna savdosida 
fransuz savdogarlari va hindular orasida savdo tili ojibve (chippayev) 
asosidagi jargon boMgan. Mamlakat janubida ko‘chmanchilar tili aso- 
sidagi jargon qo‘llangan. Ayni paytda hindular tiliga ingliz tilidangina 
yangi so‘zlar kirmagan jarayon ikki tomonlama bo‘lib, ingliz tili hali 
hindular tili hisobidan boyib borgan.