Tuychiyeva Ravshanoy Quchqarxojayevna
Yüklə 248,35 Kb.
|
|
tumbochkaga qo„shilib ag„anadi. Yerga urilganda tumbochkaning tortmasi
yarmigacha ochilib, dorilar to„kildi. Yusufning ko„z i ularga tushib tanidi – o„zi olib kelgan dorilar, engashib barmog„i bilan titib qaradi – kecha olib kelgan besh- olti doridan birontasi ochilmagan ham. Axir bularni vrach: “Juda zarur, olib kelgan zahotingiz beramiz, najot shulardan” - demaganmidi?” Fojeaviy voqelik tasvirida roviy goh xolis bayonchi, goh voqelikni subyektiv tarzda – qahramonga hamdard bo„lib, barcha voqelikdan xabardor sifatida tasvirlaydiki, bu polifoniklik va rangin tasvirni yuzaga keltiradi. Zamonaviy epik asarlarda rivoyaning turli ko„rinishlari mavjud va ular bugungi adabiyotdagi badiiy asarlarda sintezlashgan holda voqe bo„lmoqda. Ayni xususiyat Ulug„bek Hamdam ijodining xarakterli jihatidir. 54
Roviy (arabcha, hikoyachi, qissa aytuvchi, xabar, ma‟lumot beruvchi) – asarda voqelik, zamon, makon, personajlar haqida ma‟lumot yetkazib, tasvir predmetiga u yoki bu darajada munosabat bildirayotgan shaxs 47 bo‟lib, roviy deganda, ko„pincha, muallif, ya‟ni konkretlashtirilmagan “uchinchi shaxs” tushuniladi. Asosan roviyning ayni turi keng namoyon bo„ladi. Odil Yoqubov, O„tkir Hoshimov ijodi misolida personaj tilidan bayonning samarali tomonlari namoyon etilgan bo„lsa-da, bugungi nasrda monologik tarzdagi bayonning yangi qirralari kashf etib borilmoqda. Ulug„bek Hamdam ijodida monologik tasvir keng o„rin tutadi. “Axir u kishining kattaroq ishga qo„l urmagi uchun shuncha imkon beradigan sharoiti – moddiy va ma‟naviy asosi bo„lishi shartligini biladi-ku! Nega bilib turib aks ishlarni qiladi? Axir VATAN MANFAATI yo„q yerdan bino qilinmaydi, balki, har bir fuqaro manfaatidan, ha-ha, aynan HAR BIR VATANDOSH MANFAATIDAN O„SIB CHIQADI! Ya‟ni yakka shaxs manfaatiga Vatan, Vatan manfaatiga yakka shaxs manfaatini qarshi qo„ymaslik kerak. Ular go„yo bir-birini taqozo qilib yashovchi ikki qutb – biri ikkinchichisiz chinakamiga qad rostlay olmaydi...” Mazkur parchadagi qahramon ichki monologini badiiy-g„oyaviy jihatdan monolog-muhokama turiga kiritish mumkin. Ulug„bek Hamdamning qahramonlar ruhiy olami tasvirida monolog-mulohaza, monolog-muhokama, monolog-xayol, monolog-xotira, monolog-orzu turlarini ham uchratish mumkin. “Muvozanat” va “Isyon va itoat” romanlarida, ayniqsa, monolog-muhokama, monolog-mulohaza turlari salmoqli o„rin tutadi. Monolog-mulohaza turida isyon mazmuni yetakchilik qiladi. Bu kabi nutq turlarining namoyon bo„lishidan o„ziga yozuvining uslubiy mahorati xoslanib boradi. Nutq tiplarining ichida eng asosiysi baribir muallif nutqidir. “Chunki badiiy asar syujeti va kompozitsiyasini tashkil etish, voqelikni bayon qilish usullarining rang-barangligi, xarakter yaratish va u mansub bo„lgan sharoitni tasvirlash, qahramonlarning ichki olamini ishonarli ochish, har bir voqea-hodisaga o„zining 47 Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‟ati. –T.: “Akademnashr”, 2010, 12-bet 55
aniq munosabatini anglatish bevosita muallif zimmasiga tushadi” 48 . Buni Ulug„bek Hamdamning “Na‟matak” mini romani tahlili misolida ham ko„rib o„tish mumkin. Istiqlol yillarida yaratilgan o„zbek romanlarida izlanish, yangilanish ruhi kuchli. Bu hol adiblarimiz mumtoz adabiyot va jahon adabiyotidagi eng yaxshi an‟analar va tamoyillarga hamohang ijod etayotgani tufayli yuz bermoqda. Yozuvchi Ulug‟bek Hamdamning “Na‟matak” mini romani noan‟anaviy – o„ta ixcham shaklda yozilgan. Uning badiiy o„ziga xosligini ta‟minlagan muhim omillardan biri – asar hozirgi jahon badiiy adabiyoti bilan ko„p asrlik madaniyatimiz, bebaho milliy qadriyatlarimizga xos an‟analarni qo„shib olib borish natijasidir. Yozuvchi o„z ijodida Sharq va G‟arb badiiy adabiyot namunalarini umumlashtirish, sintezlashtirish an‟anasini davom ettirmoqda. Uning sakkiz sahifadangina iborat mini-romanida uch avlod taqdiri qalamga olinadi. Jahon adabiyotida uch avlod talqiniga bag‟ishlangan Tomas Manning “Buddenbroklar”, Maksim Gorkiyning “Kim Sanginning hayoti” romani mavjud. Bu avlodlar qismati orqali davrdagi o„zgarishlar ma‟lum ma‟noda taraqqiyot timsoli deb qaralgan. Bu talqin bilan mualliflar jahon sivilizatsiyasining tarixiy taraqqiyotini ko„rsatishga intilgan edilar. O„zbek adabiyoti vakili Tog‟ay Murod talqinida esa uch avlod vakillari qismatinigina emas, balki bobo, ota va o„g‟ilni bog‟lab turgan milliy xususiyatlar: yerga bo„lgan muhabbat, dehqonchilikka va halol mehnatga intilish tuyg‟ulari ko„zga tashlanadi. Uch avlod vakillarining yana bir o„xshash jihati o„z ayoliga va farzandiga nisbatan mehr ma‟lum mezonda, me‟yorda saqlanadi. “Na‟matak” mini-romanida esa uch avlodning na‟matak o„simligiga uch xil qarashi aks ettiriladi. Na‟matak ramziy obraz bo„lib, birinchi avlod vakillari bo„lgan qo„shnilar butani e‟zozlab, avaylab munosabatda bo„ladilar. Bu o„rinda butun boshli avlod o„zbek millatiga, umuman olganda, bashariyatga, na‟matak obrazi esa milliy va umuminsoniy qadriyatlarga ishora deyish mumkin. 48 Солижонов Й. Қаҳрамон портрети ва муаллиф нутқи// Ўзбек тили ва адабиѐти. 2013.№4 Б.31. 56
Qadriyatlar e‟zoz topgan sayyorada, yurtda “na‟matak atrofidagi xushbo„y voqealar”, to„yu tantana bo„lishligi, insonlarining “dillariga yorug‟lik inishi” tasvirlanadi. Ikkinchi avlod esa na‟matakka moddiy manfaat yo„lida egalik qilishga intiladilar. Oxir-oqibat qalb ko„zlari na‟matakning go„zalligu tarovatini ko„rmaydigan qarindoshlar butaning qurishiga va o„zlarining umr bog‟i so„lib bitishiga sabab bo„ladilar. Milliy qadriyatlar toptalgan, eskilik sarqiti deya qaralgan davrda qatag‟onlar ham avj olgani fikrimizga dalil bo„la oladi. Uchinchi avlod davriga kelib buta qayta bosh ko„taradi, ammo alamzada avlod vakilasi nomini ham bilmaydigan o„simlikka ikkilanish bilan boqadi. Ammo azaliy va o„lmas qadriyatlar yoshlar qalbini egallaydi. Romandagi chuqur obrazlilik va ramziylik yozuvchining novatorona urinishlari natijasidir. Ulug‟bek Hamdam ijodidagi singari ramziylik va polifoniya Isajon Sultonning “O„rmondagi kulba” va “Qismat” hikoyalarida ham yetakchilik qiladi. “O„rmondagi kulba” hikoyasida inson qalbi va o„zligi ramzi bo„lmish kulbaga Ota, Ona va Yigit obrazlari orqali nazar tashlansa,”Qismat” hikoyasida baliqqa bo„lgan uch xil qarash ramziy aks ettiriladi. Romanning so„zboshida quyidagi fikrlar beriladi: “Xuddi xalq qo„shiqlaridek bir hikmat naqarot bo„lib, uch qismni birlashtirib – bog‟lab turibdi. Yozuvchi hikmatga badiiy maqsadni ochuvchi kalit vazifasini yuklagan. Hikmatlarni ifoda shaklida voqelik tasviri va mazmuniga uyg‟un, tadrijiy ko„rinish olganligi bejiz emas. “Degan ekan donishlar…” ifodasi qisqarib, uchinchi bo„lim avvalida “Degan…” shaklida kelib, asar so„ngida to„liq hukm hududiga o„tadi” 49 . Mazkur fikrlardan anglash mumkinki, asar muallifi xalq og‟zaki ijodi an‟analaridan o„rinli foydalangan. Shuningdek, asardagi uch avlod obrazi, kompozitsion jihatdan asarning uch qismga va uchinchi kunning o„zi ham uch kunga bo„linishi ertaklarda keng qo„llaniluvchi sirli uch raqami bilan bog‟liq keskinlik, o„ziga xoslikni yodga soladi. 49 У. Ватан ҳақида қўшиқ. –T.: “Akademnashr”, 2014. B – 414. 57
Asarning ixcham shakliga zid o„laroq yirik epik janr sifatida deb e‟lon qilinishiga esa adabiyotshunos Tal‟at Solihovning fikrlari bilan javob berish mumkin: “Borgan sari asar hajmi qisqaryapti, lekin mazmun kengayyapti. Shakl qaytarilmagandan keyin, demak mazmun ham boshqacha bo„ladi” 50 . Asarning bayon uslubi ham o„ziga xos. Undagi hikoyachi-muallif ertaklar bayonidagi kabi mavqe kasb etadi. Voqelik bayonida muallifning barcha ikir- chikirlardan xabardorlik holati sezilib turadi. Epik rivoyada lirizmning uyg„unlashib ketganligi asar tilining jozibador, ta‟sirli, ekspressiv to„yintirilgan shaklda chiqishiga olib kelgan. “Na‟matak ikkala hovlining qoq o„rtasidagi ajriqzorga aylangan qattiq yerdan o„sib chiqqandi. Butani hech kim atayin ekkan emas, u o„z-o„zidan, yo„g„- e, juda-a bunday desak bo„lmas-ov, xuddi sirli taqdir yanglig„ qo„shnilarning umr yo„llarida paydo bo„lgandi... Balki, odamlar uning yo„llarida uchrab qolgandir, kim biladi deysiz...” Muallif nutqining xuddi personajlarning dialoglari singari fonetik va stilistik xoslangan shakllari, she‟riy nutqqa xos bo„yoqdorlik, hissiy to„yintirilganligi, murojaat shakllarining ustuvorligi yoqimli sintezlashgan nutq ko„rinishini hosil qilgan. Natijada muallif ma‟lum masofadan kuzatayotganlik mavqeidan kitobxonning do„sti, yuzma-yuz o„tirib suhbat qurayotgan yaqin hamsuhbatiga aylanadi. “Na‟matak atrofidagi xushbo„y voqealardan xabar topib ko„ngillarida qudalashish istagi allaqachon kurtak yozgan onalar hammasini oqizmay-tomizmay, balki oshirib-toshirib otalariga yetkazishgan, har ne sirtlariga chiqarmaslik payidan bo„lmasinlar, ularning-da dillariga yorug„lik ingan edi... Bu yog„iga gapni cho„zib nima qildik, ota rozi – Xudo rozida!.. To„y ko„klamda, na‟matak avji gulga kirgan fayzli pallada bo„lib o„tdi...” Mazkur bayon uslubida muallifning subyektiv munosabati yaqqol sezilib turadi. U qahramonlar hayoti bilan “birga yashaydi”, ularining quvonchu iztiroblarini o„z qalbidan o„tkazadi. Bunday bayon usuli ertaklarni yana-da 50 http:/kh-davron.uz/kutubxona/jahon/talat-solihov-qobiqni-yorib-chiqish-saodati 58
aniqrog„i ertak-filmlarni eslatadi. Bunda muallif nafaqat bayon etadi, balki voqelikni yaqqol gavdalantirib, kitobxonni voqeliklar jarayoniga ichiga yetaklaydi ham. Yuqoridagilardan ko„rinadiki, “Na‟matak” mini-romani mazmun va shakl birligi, tasvirdagi me‟yor va haqqoniylik, muallifning tasvir etilayotgan voqelikka estetik bahosi, obraz yaratishda betakrorlik va til badiiyati 51 mezonlariga to„la javob beradi. Yuksak iste‟dod, ijodiy dadillik va zamon talablarini teran his etishni, anglashni talab qiluvchi novatorlikka qo„l urgan ijodkor Ulug‟bek Hamdam keng ko„lamdagi sermazmun va samarali adabiy faoliyatning muhim sharti an‟ana va novatorlik uyg‟unligiga erisha olgan. Yozuvchi uslubi g‟oya, mavzu, til, kompozitsiya, obraz va janr elementlaridan tashkil topadi, yozuvchi o„zining ijodiy faoliyatida ulardan o„ziga xos uslubda foydalanadi. Buning uchun yozuvchidan katta mahorat talab qilinadi. Bu borada yozuvchi Shukur Xolmirzayev shunday deydi: “Mahorat – har bir yozuvchining o„ziga bog‟liq, uning ta‟bi va qobiliyatiga bog‟liq chuqur izlanishlar oqibati hamdirki, bu izlanishlarning boshida ijobiy tajribalar – eksperimentlar turadi” 52
ularning badiiy-stilistik, estetik funksiyalari qirralarini yoritishda samarali usul hisoblanadi. Ma‟lumki, personaj nutqi o„z ichida bir necha turlarga bo„linadi. Bular quyidagilar: a) ichki nutq; b) tashqi nutq; d) dialogik nutq; e) parallel nutq; f) personajning yozma nutqi. 51 Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. –T. 2004. B. 86. 52
59
Har bir nutqning o„ziga xos xususiyatlari bo„lib, yozuvchi Ulug„bek Hamdam o„z asarida personajlarning xatti-harakatlari, bir-birlari bilan o„zaro muloqotlari, ichki olamida kechayotgan tuyg‟ulari, o„y-xayollarida mujassamlashgan nutqlarini alohida yo„sinda joylagan. Badiiy asarda yozuvchi personaj nutqining xarakteriga ham ahamiyat beradi. Personaj nutqining o„ziga xos xususiyati uning talaffuzida, so„z birikmalarida namoyon bo„ladi: nutqining qurilishi personaj xarakterini, uning ijtimoiy-siyosiy qarashlarini, psixologiyasini bildiradi. Akbar savdo qilish uchun Chelyabinskka boradi va u yerda mafiya qo„liga tushib, biroz ko„ngilsizlikka duch keladi. Akbar va ular o„rtasida shunday suhbat bo„lib o„tadi: “…Akbar boshi guvillab Yüklə 248,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|