Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi

6. Olfaktör İşlemlerin Anatomik Yapısı 
Feromon adı verilen kimyasal sinyalleri algılayan periferal bir 
kemoreseptör organ olan vomeronasal organ tüm memelilerde, amfibilerin, 
sürüngenlerin burun epitelinde varlığı kanıtlanmış ve türler içi davranışları 
düzenlemede rolü olduğu belirlenmiştir. Beynin subkortikal alanları insan ve 
diğer canlılarda fonksiyonel anlamda benzerlik göstermektedir. Bu alanlar 

---

Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 
 Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences 
Cilt: 19 Sayı: 35 / Volume: 19 Issue: 35 
751 
tipik olarak organizmanın hayatta kalması için gerekli bilgiyi sağlayan 
yapılardır. Feromonlar aracılığıyla kurulan iletişimde bütün türler için koku 
alma duyusu oldukça önemlidir (Herz vd. 1996: 308).
Linda Buck ve Richard Axel yaptıkları çalışmada farelerin koku 
reseptör proteinlerini kodlayan 1000 genden oluşan gen ailesini 
keşfetmişlerdir. Koku alma duyarlılığı mevcut koku alma reseptörlerinden çok 
daha fazla sayıda koku molekülünün ayrımının yapılmasına imkân 
vermektedir. Diğer bir örnek yılanlar çevrelerini koklamada dillerini 
kullanmaktadırlar. Yılanların yavaş nefes alması hatta uzun süreler hava giriş 
çıkışının tamamen durması koku bilgisinin hızla alınıp işlenmesi için bu 
yapıyı özelleştirmiştir (Gould vd. 2001: 35). 
İnsan günde ortalama 20.000 defa nefes almaktadır. Her nefes 
alımında çok çeşitli koku kaynaklarından moleküller koku alma sistemine 
ulaşmaktadır. Dolayısıyla nefes almak koklamak ile eş değerdir (Ozan 2016: 
32). Bu da kaçınılamaz bir uyarandan bahsettiğimiz anlamına gelmektedir. 
Her duyu belirli sinir merkezleri tarafından desteklenmekte ve 
yürütülmektedir. Bununla birlikte koku alma sürecine aracılık eden nöral 
yollar ve mekanizmalar diğer duyu sistemlerinin nöroanatomik 
organizasyonundan oldukça farklı olarak özelleşmiştir. 
Koku 
inhalasyonla 
burun 
mukazasından 
kan 
dolaşımına 
girebilmektedir. Böylece koku duyusu ile nörolojik ve sinirsel aktivasyon 
gerçekleşmektedir (Jhonson 2011: 5470). Şakakların hemen yanında bulunan 
temporal lob koku duyusunun kaydedildiği merkezdir. Koku alma epitelinde 
burun mukusunda eriyen koku maddeleri ile teması sağlayan milyonlarca koku 
alma nöronu bulunmaktadır. Koku önce bu koku duyu nöronları tarafından 
saptanmaktadır. Ardından bu nöronlar beyindeki koku alma ampulüne 
sinyaller göndermektedir. Koku bilgileri talamusa uğramadan kokunun 
duygusal ve fizyolojik etkilerine aracılık eden limbik alanlara, feromonlara 
hormonal ve davranışsal tepkiler üretmek üzere iletilmektedir (Herz vd. 1996: 
300). 
Fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme ile koku sisteminde 
amigdala, piriform, talamus ve hipokampüs alanlarının aktif olduğu 
görülmüştür. Aynı zamanda koku algılama işlemleri piriform, entorinal ve 
orbitofrontal kortekste aktivasyona neden olmaktadır (Poellinger 2001: 550). 

---

Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 
 Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences 
Cilt: 19 Sayı: 35 / Volume: 19 Issue: 35 
752 
Koku sisteminin ayırıcı yapısının bir sonucu olarak kokunun belleği (Moss vd. 
2008: 71), yaratıcılığı, ağrı algısını (Villemure vd. 2003: 103), güven 
duygusunu (Roberts vd. 2009: 50), karar verme şekillerin etkileyen üst bilişsel 
fonksiyonlarla direkt bağlantı kurduğunu göstermektedir. 
Talamus beyne gelen çok sayıda uyaranı alarak korteksin ilgili alanına 
iletmektedir. Diğer tüm duyu sistemlerinden gelen bilgi serebral kortekse 
yönlendirilmeden önce talamusta işlenirken koku duyusu doğrudan limbik 
sistemin amigdala-hipokampal kompleksinde işlenmektedir (Herz ve Engen 
1996: 300). Diğer duyular ile koku duyusu arasındaki bu farklılık koku 
duyusunun bilinçli bir farkındalık olmaksızın organizmanın otomatik davranış 
şekilleri geliştirmesine sebep olmaktadır. Duyguyu yöneten ve duygusal hafıza 
için kritik olan amigdaladan (Herz vd. 2004: 371) primer koku korteksini 
ayıran sadece iki sinaps vardır (Cahill vd. 1995: 295). Primer koku korteksini 
hipokampüsten ayıran ise yalnızca üç sinaps vardır ki bilgi seçimi ve iletimini, 
kısa ve uzun süreli hafıza işlemlerini ve çeşitli bildirimsel hafıza 
fonksiyonlarını yönetmekten sorumlu bölgeye anatomik olarak oldukça 
yakındır (Eichenbaum 1996: 200).
Bu dolaysız bağlantılar kokunun duygusal yoğunluk içeren bir 
bağlamda deneyimlendiğinde koku ile olay arasındaki bağlantının daha güçlü 
olmasına ve koku yeniden deneyimlendiğinde yoğun duyguların ortaya 
çıkmasına sebep olmaktadır. Diğer duyu sistemlerinden hiçbiri bu tür yoğun 
duygu ve hafıza nöral substratlarıyla doğrudan temas kurmamaktadır (Herz ve 
Engen 1996: 300). Pek çok araştırmacı da primer koku korteksinin diğer 
duyulardan ayıran anatomik bağlantıların ortaya çıkardığı davranış ve 
duygulanım biçimi üzerine çalışmalar yapmıştır (Chu ve Downes 2000: 111). 
Araştırmalar koku, duygu ve hafıza arasındaki bağlantıyı ortaya koyan 
davranışsal bulgular ile olfaktor işlemlerin limbik sistem içinde amigdala ve 
hipokampus ile doğrudan sinirsel bağlantısını gösteren nöro-görüntülerin 
örtüştüğünü göstermektedir (Herz vd. 2004: 371). 
Sonuç 
Gelişimsel değişikliklere sebep olan çevresel değişiklikler yüksek 
üreme ve daha uzun süre hayatta kalma ile sonuçlandığında bu yetenekler 
doğal seçme tarafından ayrıcalıklı hâle getirilmektedir. Yazıda 
değerlendirildiği üzere koku duyusunun anatomik ve işlevsel yönden diğer 

---

Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 
 Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences 
Cilt: 19 Sayı: 35 / Volume: 19 Issue: 35 
753 
duyulardan farklılaşması hayatta kalmayı sağlayacak bilgilere hızlı ve 
ekonomik tepki vermesini sağlayacak nitelikte olması ile açıklanmaktadır. Bu 
makalede koku duyusunun insanın hayatta kalmasında aldığı rol ve özelleşmiş 
anatomik yapısı nöro-görüntüleme çalışmaları ışığında ele alınmıştır. 
Organizmanın hayatta kalması için gerekli bilgiyi sağlayacak şekilde özelleşen 
koku duyusunun işlevi ve anatomik yapısı değerlendirilmiştir. 
Türler arası iletişimde koku alma duyusunun önemi ve koku 
duyusunun daha az bilinç kullanarak insan davranışlarında çoğunlukla 
farkında olunmadan sebep olduğu anlamlı değişiklikler değerlendirilmiştir. 
Literatüre bakıldığında koku ve görsel bellek ilişkisi, koku ve sözel bellek, 
koku hafızası, kişisel bağlam ve koku alma sürecinin nörolojik temeline 
yönelik çalışmalar koku alma duyusu ile ilgili bildiklerimizi genişletmiştir. 
Bütün araştırmalar koku alma duyusunun organizmanın hayatta kalması 
işlevinde önemli roller üstlenmek üzere evrimleştiğine işaret etmektedir. 
Kaçınılmaz bir uyaran olan koku, organizmanın bilgi edinimi ve davranış 
sergilemesinde oldukça hızlı bilgi akışı sağlayacak bir sistem kapasitesi içinde 
anlam bulmaktadır. Koku sisteminin hayatta kalma ve türün devamı için 
oldukça önemli olduğu görülmektedir.