Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

talabning daromad bo‘yicha egiluvchanligi
ko'rsatkichi 
deyiladi.
Uni aniqlash uchun daromad bo'yicha talab egiluvchanligi ko'rsat- 
kichidan foydalaniladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Et =AQ / AD (2)
(2) formulada Et - talabning egiluvchanligi; AQ - talab miqdori- 
ning foizli o'zgarishi; AD - daromadning foizli o'zgarishini bildiradi.
Taklif hajmiga ta ’sir qiluvchi boshqa omillar o'zgarm ay qolgan sha- 
roitda narxning bir foizga o'zgarishi taklifning necha foizga o 'zga­
rishini ifodalovchi ko'rsatkich 
taklifning narx bo‘yicha egiluvchanligi
107

---

ko‘rsatkichi 
deyiladi yoki buni takliihing egiluvchanligi deb ham 
ataladi. Taklifhing narx b o ‘yicha egiluvchanligi:
E tf = A Q / ДР (3);
Bu yerda: E tf - taklifning egiluvchanligi; AQ - taklif miqdorining 
foizli o'zgarishi; AP- narxlaming foizli o ‘zgarishi.
T aklif egiluvchanligiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi muhim omil, mahsulotga 
narxning mavjud o ‘zgarishini hisobga olish uchun zarur b o ‘lgan vaqt 
oralig‘i hisoblanadi.
6.2. Bozor sig‘imi
Bozor sig‘imi tovar va xizmatlar sotish hajmining potensial hajmi, 
aniq ko‘rsatilgan yoki kelajakka b o ig a n talabning hajmi va tarkibi bilan 
belgilanadi. Bu bozorda namoyish etilgan, pul ekvivalentlari bilan 
ta ’minlangan va sotib olish va sotish orqali qoniqtiriladigan umumiy 
ijtimoiy talablaming bir qismini ifodalaydi. Iste’mol tovarlari bozorining 
salohiyati kengayishning obyektiv tendensiyasiga ega. Bozor salohiya- 
tini kengaytirishning oich o v lari ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog‘liq 
b o iib , tovar ishlab chiqarish va jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchla- 
rining darajalari; milliy daromadlaming o ‘sishi va iste’mol va tejamkor- 
lik o ‘rtasidagi o ‘zaro b ogiiqlik; ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqa­
rish va iste’mol obyektlari ishlab chiqarish o‘rtasidagi nisbat; daromad 
darajasi va narx siyosati va boshqalar.
Bozor kengayishining tabiati va stavkalari, asosan, ijtimoiy tuzilish- 
ga bog‘liq. Kapitalistik jam iyatda yalpi ichki mahsulotning katta qismi 
ekspluatator sinflari tomonidan egallab olinadi. Maksimal foyda olish va 
raqobatbardosh kurashlarga b o ‘lgan talab ishlab chiqarishni cheksiz 
kengaytirishga yo‘naltiradi. Biroq, kapitalizmda mehnatkashlar ahvoli- 
ning mutloq va nisbiy darajada yomonlashuviga xos b o ‘lgan tendensiya- 
lar xalq ommasi tomonidan tovarlar iste’mol qilishda bir xil cheklov- 
larga olib keladi va natijada bozor sig‘imini kengaytiradi, bu esa bozor 
muammolarini o ‘ta o g ‘irlashtiradi.
Bozor sig'im ini aniqlash bozor tadqiqotlarining bosh vazifasidir. 
«Tovar bozori sig‘imi» atamasi ostida m azkur darajada va turli narxlar- 
ning ushbu nisbatida tovami sotish mumkin b o ‘lgan hajmi tushuniladi.
108

---

Bozor s ig im i aholi talabining o‘ lchamlari va tovar taklifining kattaligi 
bilan xarakterlanadi. Vaqtning har bir berilgan davrida bozor m iqdor va 
sifat aniqligiga ega b o ‘ladi. Y a’ni uning hajmi sotilayotgan va demak, 
xarid qilinayotgan tovarlaming qiymat hamda natural ko'rsatkichlarida 
ifodalanadi. Bozor sig‘imini ekspert usullari yordamida tovarlaming 
«ko'rinishi» iste’mol tushunchasi, y a’ni eksportni chiqarib tashlab ham ­
da xuddi shunday (analogik) tovarlar importini va mamlakatni o ‘zida 
ishlab chiqarilgan tovarlarni q o ‘shgan holda aniqlash mumkin. Bozor 
sig‘imi k o ‘plab omillar ta’siri ostida shakllanadi. Bu omillaming har biri 
m a’lum bir vaziyatlarda bozomi rivojlanishiga rag‘batlantirganidek, 
xuddi shunday ravishda uning sig'im ini ham cheklashi mumkin.
Bozor sig‘imini hisoblashning uchta usulini k o ‘rib chiqaylik.
B lrinchisi: pastdan yuqoriga qarab hisoblash usuli
Ushbu usul eng ommabop hisoblanadi, chunki u bozor sig‘imini 
m a’lum bir vaqtning o czida talab darajasi tomonidan ko‘rsatadi. Ushbu 
usuldan foydalangan holda bozor sig‘imi m a’lum bir vaqt oralig‘ida 
maqsadli segmentdan mahsulot yoki xizmatni barcha mumkin bo'lgan 
xaridlarining y ig in d isi sifatida hisoblanadi (k o ‘pincha yil davomida 
hisoblab chiqiladi).
Ushbu usulni uch xil usulda hisoblash mumkin:
1. Miqdoriy jihatdan - hisobot davri uchun bozor sig‘imi X (ming 
so‘m) = maqsadli auditoriya (ming kishi) * hisobot davri uchun 
tovarlarni sotib olish darajasi X (dona).
2. Hisobot davri uchun bozor sig'im i pul ko‘rinishida X (ming 
so‘m) = maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun 
tovarlarni sotib olish darajasi X (dona) * Bozordagi mahsulot birligining 
o ‘rtacha narxi (so‘m).
3. Hajm jihatidan - hisobot davridagi bozor sig‘imi X (ming so‘m) = 
maqsadli auditoriya hajmi (ming kishi) * hisobot davri uchun tovarlarni 
sotib olish darajasi X (dona) * mahsulot birligining o'rtacha hajmi (hajm 
birligi).
lkkinchi: hisoblash usuli "yuqoridanpastga".
Ushbu usul hisobot davridagi barcha bozor ishtirokchilarining sav- 
dolari to ‘g‘risidagi ichki m aium otlardan foydalangan holda bozor sig 'i­
mini aniqlashga yordam beradi (agar sizga barcha bozor ishtirokchila- 
ridan m aiu m o t to ‘plash imkoni berilmasa, unda siz ushbu sohaning 
yetakchilarini tanlashingiz mumkin, ular ko ‘pincha bozoming 80 - 90
109

---

foizini tashkil qiladi). Ushbu usulda faqat bitta formuladan foydalanadi: 
Bozor sig ‘imi = bozoming barcha ishtirokchilarining sotuvlar yig‘indisi 
(chakana narxlarda). Kerakli m a’lumotlar bozor sektoridagi raqobatchi- 
lami so‘rov orqali, shuningdek, bozor ishtirokchilari tomonidan e ’lon 
qilingan ochiq hisobot orqali olinadi.