Urganch davlat universiteti texnika fakulteti «transport tizimlari»

9.2. Ma’ruzaning texnologik xaritasi

Bosqich, vaqt	O’qituvchi faoliyati	Talaba faoliyati
1. Kirish, 5 min.	1.1. O’quv mashg’ulotining mavzu rejasi hamda kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.	Eshitiladi va yozib oladilar.
2. Asosiy material, 65 min. 3. Yakunlash, 10 min.	2.1. Talabalarni darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor savol javob o’tkazadi. 1. Transformatorlarni asosiy vazifasi va uni elektr ta’minoti tizimida tutgan o’rni kanday? 2. Bir fazali transformatorni tuzilishini aytib bering? 3. Transformatsiya koeffitsienti nima va undan kanday foydalaniladi? 2.2. O’qituvchi vizual materialdan foydalangan xolda ma’ruza o’qishni davom ettiradi. a)Transformatorni salt ishlash rejimi, ushbu tajribani o’tkazish shartlari xakida gapirib beradi. Transformatsiya koeffitsientini, pulat uzakdagi kuvvat, nobudgarchilikni, salt ishlash tokini aniklashni tushuntirib beradi. B) Transformatorni yuklangan ish rejimi xakida tushuncha beradi. Transfarmatorni tashqi xarakteristikasini qurishni o’rgatadi. Transformatorda kuchlanish yo’qolishi va F.I.K. xakida gapirib beradi. Transformatorni yuklash koeffitsienti haqida tushuncha beradi. V) transformatorlarda qisqa tutashuv rejimi va qisqa tutashuv tajribasi xakida ma’lumot beradi. Qisqa tutashuv tajribasini o’tkazish shartlarini tushuntiradi. Qisqa tutashuv tajribasidan aniklanishi mumkin bo’lgan mis chulg’amdagi quvvat isrofgarchiligi, qisqa tutashuv E.Yu.K si (kuchlanishi) xaqida ma’lumotlar beradi. Qisqa tutashuv tajribasidan aniklanishi mumkin bo’lgan transformator chulg’amini aktiv qarshiligini, mis simni diametri va uzunligini xisoblashni o’rgatadi. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi, talabalar e’tiborini ma’ruzada bayon etilgan asosiy masalalarga qaratadi. Faol talabalar rag’batlantiradi. 3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: 1. Transformatorlar vazifasini klaster usulida tushuntirish. 2. Transformator ish rejimlarini atroflicha o’rganib chiqish.	O’ylaydi va javob beradi O’ylaydi va javob beradi O’ylaydi va javob beradi Talabalar eshitadi va yozib oladi Talabalar eshitadi va yozib oladi Talabalar eshitadi va yozib oladi Talabalar eshitadi va yozib oladi

reja:

1. 
   Salt ishlash rejimi
   
2. 
   Yuklama rejimi
   
3. 
   Qisqa tutashuv rejimi
   

4. Transformatordagi quvvat isroflari va foydali ish koeffitsienti

1.Salt ishlash rejimi.

Transformatorlarni ishlatish jarayonida ko’p gina vaqt ularning birlamchi chulg’ami manbaga ulanib, ikkilamchi uchlari bo’sh qoladi. Bunday rejim transformatorning salt (yuklamasiz) ishlash rejimi deyiladi. Salt ishlash rejimida va bo’ladi. Bunga mos sxema 5.4-rasmda ko’rsatilgan. Transformatorning birlamchi chulg’amiga berilgan sinusoidal kuchlanish U₁ ta’sirida chulg’amdan salt ishlash toki I₀ oqib o’tadi. Bu tokning magnitlovchi kuchi po’lat o’zak bo’ylab tutashuvchi asosiy magnit oqimi ni va qisman havo hamda po’lat o’zak orqali tutashib tarqalgan magnit oqimi F_1S ni hosil qiladi. Bu o’zgaruvchan magnit oqimlari o’zining chulg’amlarda induktsiyalangan EYuK lari bilan quyidagi bog’lanishga ega:


(5.4)

Demak, EYuK lar ularni induktsiyalangan magnit oqimlaridan faza bo’yicha 90⁰ ga kechikadi. Bu EYuK larning ta’sir etuvchi qiymatlari:

yoki

Birlamchi chulg’amga berilgan kuchlanish EYuK ( larni, shuningdek, chulg’amning aktiv qarshiligi R₁ kuchlanishning pasayishini kompensatsiya qiladi. U holda Kirxgofning II qonuniga binoan birlamchi chulg’am zanjirining elektr muvozanat holati:

(5.5)
Agar EYuK ni chulg’amdagi kuchlanishning induktiv pasayuvi bilan kompensatsiya qilinadi desak va bo’lsa:
yoki (5.6)
(5.6) tenglama yordamida transformator salt ishlash rejimining vektor diagrammasini quramiz (5.5-rasm). Bosh vektor sifatida ixtiyoriy O nuqtadan asosiy magnit oqimining vektori F ni gorizontal yo’nalishda chizamiz. Undan faza bo’yicha 90⁰ ga kechikuvchi burchak ostida va lar chiziladi. Tok po’lat o’zakdagi quvvat (magnit) isroflari tufayli magnit oqimi dan a burchakka ilgarilab keladi. Magnit oqimi tok bilan bir xil yo’nalishda bo’ladi. EYuK oqim dan 90⁰ ga kechikadi. Kuchlanish vektorini (5.6) tenglamadagi E₁ manfiy ishorali bo’lgani uchun qarama-qarshi tomonga yo’naltiramiz. Vektor ning davomiga vektor ni tok yo’nalishida chizamiz. So’ngra vektor ga nisbatan 90⁰ ga ilgarilovchi burchak ostida vektor ni chizamiz. Vektor ning oxirgi uchini 0 nuqta bilan tutashtirib, kuchlanish vektori ni hosil qilamiz. Vektor ning bosh uchini vektor ning oxiri bilan birlashtirib, birlamchi chulg’amdagi kuchlanishning to’la ichki pasayuvi ni hosil qilinadi.
Tok I₀ birlamchi chulg’am nominal tokining (310) % ini tashkil etgani uchun vektor diagrammada hosil bo’lgan kuchlanishlar uchburchagi real masshtablarda qurilsa, juda kichik bo’ladi. Shuning uchun deyish mumkin. U holda olingan nisbat va ga binoan asosiy magnit oqimi F ni kuchlanishga proportsional deyish mumkin. Salt ishlash rejimida transformatorning quvvat koeffitsienti 0,3, ikkilamchi chulg’amdagi tok bo’lgani uchun bo’ladi.

2.