Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

 
11.5- rasm. Korrelyatsion tarirovkali bog‘lanish. 
υ
−
сик
R
. 
 
Korelyatsion koeffitsiyentining kattaligini (11.25) formula bo‘yicha topamiz: 

---

288 
11.5 –jadval
u -tezlik
υ
, m/s
Shartli 
kod 
x - mustahkamlik intervalining qiymati Rsiq MPa 
n
y 
y
i
n
y 
u2iny
xy
n
x
1
∑
 
=
Σ
xy
i
i
n
x
y
 
xy
i
i
n
x
y
Σ
 
4,0-
9,0 
9,0-13,0 
14,0-
19,0 
19,0-
24,0 
24,0-
29,0 
29,0-
34,0 
Shartli kod 
-2 
-1 
0 
1 
2 
3 
4400-
4600 
4200-
4400 
4000-
4200 
3800-
4000 
3600-
3800 
3400-
3600 
2 
1 
0 
-1 
-2 
-3 
1 
- 
3 
6 
6 
2 
1 
7 
18 
14 
2 
1 
3 
16 
24 
9 
- 
- 
2 
20 
16 
3 
- 
- 
- 
7 
17 
1 
- 
- 
- 
6 
8 
- 
- 
- 
- 
20 
62 
62 
32 
8 
3 
40 
62 
0 
32 
-16 
-9 
80 
62 
0 
32 
32 
27 
31 
59 
-6 
-23 
(-2)
⋅
6+(-
1)
⋅
2=-14 
(-2)
⋅
2+(-
1)
⋅
1=-5 
62 
59 
0 
23 
28 
15 
n
x 
- 
18 
43 
52 
41 
19 
14 
n=187 
45
1
=
Σ
y
n
y
233
2
=
Σ
y
i
n
y
42
=
Σ
xy
i
n
x
187
=
Σ
i
i
y
x
x1nx
 
- 
-36 
-43 
0 
41 
38 
42 
42
=
Σ
x
i
n
x
- 
- 
- 
- 
x21nx
 
- 
72 
43 
0 
41 
76 
126 
358
2
=
Σ
x
i
n
x
- 
- 
- 
- 
Eslatma:
Shartli kod o‘zgaruvchan kattaliklarni o‘lchash intervallarni belgilash uchun qabul qilingan. Bu intervallar shartli o‘rtacha nolinchli intervaldan boshlab 
sanaladi. 

---

289 
.
69
,
0
45
233
187
42
358
187
/
)
45
42
189
187
(
2
2
=
−
⋅
−
⋅
⋅
−
⋅
=
ρ
Korrelatsiya koeffitsiyentining haqiqiyligini hisoblab, bog‘lanishning 
qiymatini aniqlaymiz. Mazkur holda 
p 
>
50 bo‘lganda haqiqiylikni taqsimlashning 
me’yordagi sharti 
u
P
≥
σ
ρ
dan aniqlaymiz: 
;
04
,
0
187
)
48
,
0
1
(
/
)
1
(
2
=
−
=
−
=
n
P
ρ
σ
.
25
,
17
4
,
0
/
69
,
0
/
=
=
P
σ
ρ
Ehtimollik 
R 
= 0,95 bo‘lganda (2- ilovadan); 
t
kattalik barobar 1,96 ga; 
P
σ
ρ
/
>
t
p
, bo‘lgani uchun, ko‘rib chiqilgan bog‘liqlik ahamiyatlidir. 
Zarur sondagi o‘lchashlar
. 
x 
kattalik o‘rtacha arifmetik xo qiymatdan 
±
z 
chegaralarda bo‘lishi ehtimoli bunday yoziladi:
P(x
0
 – z 
<
x 
<
 x
0
 + z) = 1 – p , 
bu yerda: 
z-
absolut o‘lchash aniqligi. 
O‘rtacha arifmetikni 
o‘lchashdagi xato 
n
x
x
σ
σ
=
0
.
(11.26)
absolut aniqligini 
z- 
ni o‘lchashini ishonchlilik ehtimolidan bog‘liqlikda 
σ
x 
orqali 
ifodalash mumkin: 
,
n
u
z
x
σ
=
(11.27)
bu yerda: 
i 
yoki 
t
– me’yorlangan ko‘paytuvchilar bo‘lib, ular o‘lchashlarning katta 
sonida Laplas funksiyasining qiymatlari kabi (2-ilovaga qarang), 
p 
<
20 bo‘lganda 
esa 
t
taqsimotga ko‘ra 
t-
qabul qilinadi (3 ilovaga qarang). 
(11.27) ifodaning ikkala qismini o‘rtacha arifmetikka bo‘lamiz. U holda
.
0
0
n
x
u
x
z
x
σ
=

---

290 
z/x
0
= q
nisbat o‘lchashlarning nisbiy xatosini tashkil etadi( nisbiy aniqlik 
ko‘rsatkichi). 
σ
x
 
/ x
0
bu ifodada 
x
υ
variatsiya koeffitsiyenti bo‘lgani uchun unda 
aylantirishdan so‘ng zarur sondagi o‘lchashlar bunday ko‘rinishda bo‘ladi: 
;
0
0
n
x
u
х
z
x
σ
=
;
2
2
2
n
u
q
x
υ
=
.
2
2
2
q
u
n
x
υ
=
(11.28)
Turli xil R ehtimolliklar uchun me’yorlangan ko‘paytuvchi 
i 
ning qiymatlari 11.6 
jadvalda, me’yorlangan ko‘paytuvchi 
t
ning qiymatlari 11.7–jadvalda ko‘rsatilgan. 
11.6-jadval
 
i 
 
1,0 
1,5 
2,0 
2,5 
3,0 
4,0 
R 
 
0,683 
0,866 
0,954 
0,988 
0,997 
0,99 
11.7-jadval
Erkin- 
lik 
daraja-
lari soni
f 
R ehtimollikda t ning qiymati  
Erkin- 
lik 
daraja-
lari soni f 
R ehtimollikda t ning qiymati 
0,90 
0,95 
0,98 
0,99 
0,90 
0,95 
0,98 
0,99 
2 
3 
4 
5 
6 
2,92 
2,35 
2,13 
2,02 
1,94 
4,30 
3,18 
2,78 
2,57 
2,45 
6,97 
4,54 
3,75 
3,37 
3,14 
9,93 
5,84 
4,60 
4,03 
3,70 
7 
8 
9 
10 
1,90 
1,86 
1,83 
1,81 
2,37 
2,30 
2,26 
2,23 
3,0 
2,90 
2,82 
2,76 
3,50 
3,36 
3,25 
3,17 
Eslatma: Bu yerda: 
f
- erkinlik darajasi soni bo‘lib, u ko‘pincha 
f
= 
n – 1
kabi 
aniqlanadi. 
υ
x 
- variatsiya koeffitsiyentining zarur o‘lchashlar soni 
n
ga bog‘liqligini 
(11.28) formula asosida quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin: 
.
2
2
u
nq
x
=
υ
n
x
−
υ
bog‘lanishning grafigi ishonchli ehtimollik 
R 
= 95% uchun 11.6 –
rasmda ko‘rsatilgan ko‘rinishga ega. 

---

291 
 
 
11.6-rasm. R=95% ishonchli ehtimollik uchun 
n
x
−
υ
bog‘lanishning grafigi. 
Zarur 
n
sondagi o‘lchashlarni belgilash uchun quyidagi uslubdan foydalangan 
qulay. Tadqiqot maqsadlari va usullariga muvofiq ma’lum o‘lchash aniqligi 
belgilanadi. Keyin istagan sondagi o‘lchashlar bilan dastlabki tajriba bajariladi 
(uchta o‘lchashni minimal zarur deb qabul qilish lozim). Bu tajribadan olingan 
ma’lumotlarga ko‘ra 
2
x
σ
dispersiya, 
x
σ
o‘rtacha kvadratik og‘ish, va 
x
υ
variatsiya 
koeffitsiyenti hisoblanadi. Grafikda hosil qilingan 
x
υ
variatsiya koeffitsiyenti 
belgilanadi, n o‘qiga parallel qilib tadqiqotning nisbiy aniqligi 
q 
ga mos keluvchi 
egri chiziq bilan kesishguncha to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi. 
n
o‘qqa perpendikular 
tushirib, minimal zarur o‘lchamlar soni aniqlanadi. Masalan, betoning 
mustahkamligini namuna-kubchalarini siqishga sinashda variatsiya koeffitsiyentini 
15% ni tashkil etdi. Tadqiqot aniqligi 10%. O‘lchashlarning zarur soni 10 ga teng. 
11.8-jadvalda o‘lchashlarni zarur sonlarini aniqlashga oid ma’lumotlar 
keltirilgan. Hisoblash (11.28) formulaga ko‘ra 
x
υ
variatsiyaning ayrim 
koeffitsiyentlari va 
q
o‘lcham aniqligi uchun tasodifiy kattalikni me’yorida 
taqsimlash taxminida bajarildi. 
11.8-jadval 
O‘lchash aniqligi
q, % 
υ
x 
variatsiya koeffitsiyentida zarur o‘lchashlar soni, % 
5 
7 
10 
5 
7 
10 
4 
- 
- 
8 
4 
- 
16 
9 
4 

---

292 
XII BOB. KONSTRUKSIYALARNI SINASHDA MEHNAT MUHOFAZASI 
12.1. Konstruksiyalarni sinashda mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik 
texnikasi bo‘yicha tadbirlar 
Sinovlarga tayyorlanishda va o‘tkazishda mehnatni muhofaza qilish va 
xavfsizlik texnikasi masalalari bo‘yicha qonunchilikning asosiy qoidalariga doim 
amal qilish lozim. Xavfsizlik texnikasi ishlarni xavfsiz olib borishga, 
ishlayotganlarni turli xil ishlab chiqarishdagi shkastlanishlardan va zararli 
ta’sirlardan saqlashga, travmatizmni yuzaga keltiruvchi acbablarning oldini olish va 
bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasini o‘z ichiga oladi.
Konstruksiyalarni sinash bo‘yicha ishlarni tashkil etish va o‘tkazish uslubi 
xavfsizlik texnikasi bilan chambarchas bog‘liq. Xavfsiz mehnat qilish sharoitlarini 
ta’minlashni konstruksiyalarni sinashning amalga oshirish zarur, xususan: 
konstruksiyani tayyorlashda va tashishda, montaj yoki pressda sinashda, demontaj 
ishlarida. Konstruksiyalarni sinashga oid ishchi dastur yoki texnik xujjatlar mazkur 
aniq eksperimentning xususiyatini hisobga olgan holda ishlarning xavfsizligini 
ta’minlash bo‘yicha yechimlarga ega bo‘lishi kerak. Konstruksiyani montaj qilish va 
sinash sxemasini tanlashda va ishlab chiqishda sinov mashinalari, mexanizmlari va 
qurilmalaridan eng xavfsiz va ratsional foydalanishni sinalayotgan konstruksiyani 
ehtiyot qilishning barcha choralarini amalga oshirgan holda ishchi dasturda ko‘rsatish 
va asoslab berish zarur. Ehtiyot qiluvchi moslamalarning hisob-kitoblari va sxemalari 
berilishi, konstruksiyani montaj qilishda va sinashda xavfsiz zonalar ko‘rsatilishi, 
sinashda yo‘l qo‘yilgan maksimal kuchlanishlar keltirilishi kerak.
Ishchi dasturda ishlab chiqilgan xavfsizlik texnikasiga oid tadbirlar sinovlarni 
o‘tkazishni amalga oshiruvchi barcha shaxslarga habar qilinadi, bu haqda sinov 
o‘tkazish jurnaliga tegishli yozuv yoziladi. 
Begonalarning sinov o‘tkaziladigan hududga kirishi mann etilishi kerak.1,5m 
dan ortiq balandlikda ishlar bajarishda ish o‘rinlari to‘siqli yog‘och yoki 
to‘shamalar bilan jihozlash imkoni bo‘lmaganda ishchilar ehtiyot qilish belbog‘lari 
bilan ta’minlanishlari kerak. Tegishli himoya qurilmalarisiz bita vertikal bo‘yicha 
ikki yarusda ishlarni bir vaqtda bajarish taqiqlanadi. 

---

293 
Ishchilar amaldagi me’yorlar, qoidalar va ish xarakteriga muvofiq maxsus 
kiyim-kechak, maxsus poyafzal va shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlanadilar.
Barcha hodimlarning xavfsizlik texnikasi bo‘yicha qoidalar va 
yo‘riqnomalarni bilishlarini har chorakda tekshirib turishi zarur. Bilimlari 
qoniqarsiz bo‘lganlarni ishlarni bajarishga ruxsat etmaslik kerak. 
Ishga yangi kiruvchilar xavfsizlik texnikasi bo‘yicha umumiy yo‘riqnoma va 
bevosita ish o‘rnida yo‘riqnoma olgandan so‘ng ishga kirishishga ruxsat etiladi. Ish 
sharoitlari va sinash turlari o‘zgarganda ham yo‘riqnoma o‘tkaziladi. 
Kuchli plitalarni sted qurilmalarida yoki snov presslarida konstruksiyalarni 
laboratoriya sharoitida sinash bo‘yicha tajriba ishlarining o‘ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olib quyidagi tartibda yo‘riqnoma o‘tkazish tavsiya etiladi. 
Mehnat muhofazasi bo‘yicha kirish yo‘riqnomasi
ichki tartib-intizom 
qiodalari bilan tanishtirishni, korxona hududida yurish va sinash hududida o‘zini 
tutishi qoidalari bilan sinov qurilmasida va yordamchi mexanizmlarda ishlashda, 
ta’mirlashda, saqlagich moslamalari va himoya to‘siqlarini o‘rnatib, qurilmani 
tozalashda va joylashda, mehnat muhofazasi qoidalari bilan yuklarni tashishi va 
elektr xavfsizlik qoidalari bilan; shaxsiy gigiyena qoidalri bilan; xavf aniqlanganda 
sinov guruhi hodimning vazifalari bilan tanishtirishni o‘z ichiga oladi. Kirish 
yo‘riqnomasidan o‘tmagan xodim sinov sexiga yoki poligonga kiritilmaydi. 
Ish o‘rnida mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma 
konstruksiyalarni sinash 
uslublari va o‘ziga xos xususiyatlari bilan, sinovlarni o‘tkazish texnologiyasi bilan; 
mehnat muhofazasi talablari va sinov hududida ish o‘rnini to‘g‘ri tashkil etish 
talablari bilan; sinov presslari, stend qurilmalari, ish olib boriladigan kuchli plitalari 
va mexanizmlari bilan; xavfsiz ishlash usullari bilan tanishtirishni o‘z ichiga oladi. 
Har bir xodimning mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnomadan o‘tganligi maxsus 
jurnalda qayd etiladi. 
Konstruksiyalarni sinovga tayyorlashda montaj ishlarida mehnat muhofazasi 
bo‘yicha yo‘riqnoma.
Bu ishlarning bajarilishi quyidagi qoida va tartibga qat’iy 
rioya qilinishni talab etadi: yuk ko‘tarish ishlarida yuk ostida turish yoki yuk 
xarakati hududida bo‘lish qat’iyan taqiqlanadi; yukni kranning ko‘tara olish 
qobiliyatiga va takelaj moslamalariga muvofiq ko‘tarilishga ruxsat etiladi; yuklar 
stropovkasiga yuk ko‘tarish va takelaj ishlarning amaldagi qoidalariga muvofiq 

---

294 
amalga oshirishga ruxsat etiladi; sinov stendlari ustida yuklarni ko‘chirish 
taqiqlanadi; montaj ishlari va yuk ko‘tarish ishlari amalga oshirilayotgan joyda bu 
ishlarga aloqador bo‘lmagan shaxslarning bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi; yuklarni 
strapovkalashda bog‘lovchi arqonlar orasidagi burchak 90
0
dan oshmasligi kerak; 
barqaror holatda bo‘lmagan yuklarni ko‘tarish taqiqlanadi; stenda montaj ishlarini 
bajarishda domkrat qurilmaning metall tortiqlari chuqurchalari kuchli plitadagi 
tirqishda maksimal bo‘lishi va tortiqlarning o‘zida ehtiyot choralari ko‘rilgan 
bo‘lishi kerak; yuk ko‘tarilayotganda, ko‘chirilayotganda va tushirilayotganda uni 
tortib turish taqiqlanadi, uzun o‘lchamli yuklarni ko‘tarish yoki ko‘chirish vaqtida 
burish uchun tortiqlar, arqonlar, ilgaklar qo‘llaniladi; ko‘tarilayotganda yoki 
ko‘chirilayotganda yukni odamlarning o‘z og‘irligi yoki qo‘shimcha yuk bilan 
muvozanatga keltirishga ruxsat etilmaydi; arqon qiya tortilgan paytda yukni kran 
ilgagi bilan surishga ruxsat etilmaydi; nosoz kranda ishlash taqiqilanadi; kran 
rubilnigi o‘chirilgan bo‘lishi va “Ulanmasin - ta’mirlashda” plakati osib qo‘yish 
zarur; ta’mirlashdan so‘ng kranni unin soz holatiga ma’sul shaxsning ruxsati 
bilangina ishga tushirishi mumkin; barcha takelaj va yukni ko‘tarish ishlarini 
bajarishda albatta qo‘lqopdan foydalanish zarur; traverslar va moslamalarni ularning 
vazifasiga ko‘ra qo‘llanish lozim; ishchi montajchilarga 32 kg dan ortiq bo‘lmagan 
yuklarni qo‘lda ko‘tarishga ruxsat etiladi; balandlikda ishlayotganda ehtiyot 
belbog‘idan foydalanish zarur. 
Konstruksiyalarni sinov o‘tkazishda mehnat muhofazasi bo‘yicha 
yo‘riqnoma.
Sinovlar boshlanishidan oldin press qurilmasining yoki stend 
qurilmasi gidrosistemasining ishlashini tekshirish zarur; konstruksiyalar, 
moslamalar, o‘lchov asboblarini ehtiyotlash choralarini ko‘rish; konstruksiya yoniga 
o‘tish yo‘llarni ochib qo‘yish; sinash zonasini belgilash va uni to‘sish; sinovlarning 
barcha ishtirokchilari bilan ish o‘rnida yo‘riqnoma o‘tkazish; jurnaliga mehnat 
muhofazasi bo‘yicha choralarga rioya qilgan holda sinovga tayyorligini yozib 
qo‘yish. 
Konstruksiyalarni sinash jarayoninida quyidagi tartibga amal qilish zarur: 
konstruksiyani yuklanishini va asboblarning ko‘rsatishini qayd etishni faqat mazkur 
sinovlar rahbarining ko‘rsatmasiga ko‘ra bajarish; asboblarning ko‘rsatishini qayd 
etishda va yoriq paydo bo‘lishi jarayonini fiksatsiyalashda sinalayotgan konstruksiya 

---

295 
yonida to‘xtab turmaslik; sinovlarda ishtirok etmaydigan shaxslarning sinalayotgan 
konstruksiyaga yaqinlashishga ruxsat berilmaydi; hisobdagi buzuvchi yukning 0,7 
qismiga teng yuklanishda, sinalayotgan konstruksiyadan asboblarni olib qo‘yish; 
konstruksiya buzilishidan oldin xavfsiz hududga o‘tish; sinalgan konstruksiyaga press 
gidrosistemasida yoki domkratli stend qurilmalarida moy chiqarib yuborilgandan so‘ng 
ruxsat berish; beton prizmalar, kublar va po‘latning armatura namunalarini sinashda 
to‘suvchi metall to‘r yoki maxsus himoya shitni o‘rnatish. 
Konstruksiyalarni sinashga tayyorlash jarayonida payvandlash ishlarini 
bajarishda elektr payvandchiga mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma. 
Ishga 
tushishdan avval payvandchi tok manbai va payvand yoyi bilan ulangan barcha 
simlarning izolatsiyasi ishonchli ekanini tekshirishi, payvandlash mashinalarining 
yerga ulanishini, elektrtortqich dastasining izolatsiyasini tekshirish kerak; biror 
nosozlik aniqlansa, ishga kirishishi taqiqlanadi;
maxsus kiyim soz holda turishi kerak; nam joylarda ishlashda payvandchi 
rezina kalish yoki etik kiyib olishi kerak; payvandchi quruq va toza qo‘lqopsiz 
ishlashi taqiqlanadi. 
Himoya qiluvchi vositasiz payvand ishlarini bajarish taqiqlanadi: payvandchi 
bilan birga ishlovchi yordamchi ishchilar ishni qoramtir shishali himoyalovchi 
ko‘zoynaklarda amalga oshirishlari kerak; balandlikda ishlashda albatta montaj 
belbog‘idan foydalanish zarur: moy, kerasin, benzin, kerbid va boshqa yonilg‘i 
moddalardan bo‘shagan bochka, bak va idishlarni payvandlash qat’iyan man etiladi; 
payvandlash ishlari amalga oshirilayotgan uchastka yonuvchi materiallardan va 
detallardan tozalangan bo‘lishi hamda payvandchining ishiga halal beruvchi 
ortiqcha buyumlardan bo‘shatilgan bo‘lishi kerak. 
Sinash hududi deganda sinov mashinasi yoki press yaqinidagi maydon va 
sinash uchastkasini hisoblash qabul qilingan, u yerda to‘siq, ogohlantiruvchi belgilar 
bo‘lmaganda yoki mehnat muhofazasining boshqa qoida buzilishlarida sinov 
mashinaga hizmat ko‘rsatuvchi yoki sinalayotgan konstruksiya yaqinida turgan 
odam bilan baxtsiz hodisa sodir bo‘lishi mumkin. 
Sinalayotgan konstruksiyaning ehtiyot choralari ko‘rilgan bo‘lsa ham uning 
buzilishi mumkin bo‘lgan uchastka juda xavfli sinov hududi hisoblanadi.

---

296 
Sinov hududini aniqlash va to‘siq konstruksiyalarni sinashda texnik rahbarlik 
qilayotgan shaxs javobgardir. 
Konstruksiyalarni sinash davrida xavfli hududlar doimiy, butun sinovlar 
davrida bo‘lishi mumkin, - bunda hududda konstruksiyaning buzilishidan ehtiyot 
qilishni ta’minlovchi yog‘och to‘siqlar, metall to‘rlar va boshqa moslamalar 
o‘rnatiladi va vaqtincha bo‘lishi mumkin – oldingi davrga. Doimiy xavfli hududlar 
uchun uzoq muddat xizmat qilishga mo‘ljallangan yog‘och to‘siqlar, metall to‘rlar 
va boshqa to‘siqlar zarur; vaqtinchalik hududlar uchun ko‘chma inventar to‘siqlar 
qo‘llaniladi, yerdan 0,8 m masofada arqon, ogohlantiruvchi yozuvlari bo‘lgan 
bayroqchalar osilgan sim tortiladi va h.k. yoki sinovlarni o‘tkazishda ishtirok 
etuvchi shaxslar orasidan qo‘riqlash joylari tashkil etiladi. Sinov qurilmasida 
konstruksiyani montaj va demontaj qilishda, sinov qurilmasini ta’mirlashda ishchi 
hududni to‘sish va ogohlantiruvchi plakatlar osib qo‘yish zarur. 
Sinash hududining yoritilganligi.
Laboratoriyalarda va sinov zallarida ishchi 
yoritish konstruksiyani montaj qilishda va sinashda normal ishlash imkoniyatini 
ta’minlash uchun o‘rnatiladi. Sun’iy yoritishni hisoblash formulalari va ketma-
ketligi havfsizlik texnikasi va mehnat muxofazasi bo‘yicha qo‘llanmalarda va 
ma’lumotnomalarda keltirilgan. 
Amalda taqribiy hisoblashlar uchun 1 m yoritilganlikni ta’minlash uchun 
yoritilayotgan yuzaning har bir 1 m
2
ga zarur bo‘lgan 0,25 Vt zarur quvvatni qabul 
qilish mumkin. 
Sun’iy yoritishini tashkil etishda xavfsizlikning juda muhim talabi ko‘zni 
qamashtirishni cheklash, ya’ni ko‘ziga yorug‘lik nurlarining ishlovchilarning 
ko‘ziga ko‘zni qamashtiruvchi ta’sirining oldini olish hisoblanadi. Shuning uchun 
yoritkichlarni o‘rnatishda ishchi zonani shunday yoritish zarurki, bunda ko‘zni 
qamashtiruvchi ta’sir bo‘lmasin. 
Elektrxavfsizlik.
Odamlar sinov mashinalari, presslar va elektrqurilmalarning 
metall qismlariga tegib ketishida elektr toki urishidan himoyalashning asosiy 
prfilaktik tadbiri himoyaviy yerga ulash hisoblanadi. Elektrlashtirilgan asboblarni, 
sinash mashinalari, presslar, mexanizmlar payvand o‘zgartkichlar va 
transformatorlarni yerga ulamasdan turib hatto qisqa muddatga ham ishga tushirish 
taqiqlanadi. 

---

297 
Sun’iy yerga ulagichlar sifatida bo‘yalmagan va zanglamagan, yerga vertikal 
holda qoqilgan, diametri kamida 50 mm va uzunligi 2-2,5 m bo‘lgan metall 
quvurlar, xuddi shu o‘lchamdagi dumaloq yoki burchak kesimli sterjenlar yerga 
gorizontal ravishda qo‘yilgan, kesimi kamida 40x4 mm bo‘lgan po‘lat tasmalar va 
boshqalarni qo‘llanish tavsiya etiladi. To‘siq ta’sirini kamaytirish uchun yerga 
vertikal qoqilgan yerga ulagichlar orasidagi masofa kamida 2,5-3 m, gorizontal 
yerga ulagichlar oralig‘i esa kamida 1,5 bo‘lishi kerak. Yerga ulovchi o‘tkazgichlar 
sifatida binoning (ferma, ustun, rigellar va boshqalarning) metall konstruksiyalarini; 
ishlab chiqarish vazifasini bajaruvchi metall konstruksiyalar (kran osti yo‘llari, 
maydonchalar, kuchlanish plitasi karkaslari va boshqalar); elektrsimlari o‘tkazilgan 
po‘lat quvurlar; vodoprovod, issiqlik tarmog‘i, kanalizatsiyasining metall 
quvurlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Yerga ulanish uchun vaqtinchalik 
kommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanish man etiladi. Sinov mashinalari, presslar 
va yuk ko‘taruvchi kranlarning elektr jihozlarining tegib ketishi mumkin bo‘lgan 
barcha tok eltuvchi qismlari to‘silgan bo‘lishi, ishga tushirish moslamalari 
rubilniklar, qutili o‘chirgichlar, reostatlarning tok eltuvchi qismlari berk turadigan 
konstruksiyada bo‘lishi kerak. Schitlar va rubilniklarni qulflanadigan va 
qo‘llanilayotgan kuchlanish to‘g‘risida yozuvi bo‘lgan sidirg‘a metall g‘iloflarga 
joylash zarur. Qurilmalar va mexanizmlarni ta’mirlash bo‘yicha ishlar 
elektrta’minotni tarmoqdan to‘la o‘chirilgandan keyingina, o‘chirilgan joylarga 
ogohlantiruvchi plakatlarni albatta osib qo‘yib amalga oshirilishi kerak. Elektr 
simlarini uzish va ulash navbatchi elektromontyor tomonidan bajarilishi kerak. 
Qo‘lda olib yuboriladigan elektrasboblar va priborlar bilan ishlovchi ishchilar rezina 
qo‘lqop, kalish yoki dielektrik rezina gilamchalar bilan ta’minlangan bo‘lishlari 
kerak. Elektr qurilmalarning qurilishi va texnik foydalanilishi qurilishdagi elektr 
havfsizlik bo‘yicha amaldagi qoidalarga muvofiq amalga oshirilgandagina 
konstruksiyalarni sinashda elektrxavfsizlik ta’minlangan bo‘ladi.
 
Sinovlarda konstruksiyalarning ehtiyot choralari ko‘rish. 
Sinovlar 
o‘tkazishda ishtirok etayotgan odamlarning xavfsizligini ta’minlash va sinash 
jarayonida konstruksiyalarning keskin buzilishining oldini olish maqsadida ehtiyot 
havozalar quriladi, ular buzilib tushayotgan konstruksiya massasini o‘zi qabul qilib 

---

298 
oladi. Ehtiyot havozalar, bundan tashqari, sinalayotgan konstruksiya barqarorligini 
yo‘qotganda siqilgan elementlarning surilib ketishini ham cheklaydi.
Ehtiyot havozalarining mustahkamligi hisoblash bilan tekshirilishi kerak. 
Havozalarni shunday loyihalash kerakki, ular bilan sinalayotgan konstruksiya 
elementlarining surilishlariga qarshilik ko‘rsatmasin. Konstruksiyalarni ehtiyotlash 
shuningdek maxsus cho‘zgichlar, tirgaklar, to‘sinlar, traversalar, romalar va 
boshqalar bilan ham amalga oshiriladi.