Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

5.21-rasm. Xarakatlanuvchi yukning xar xil tezliklaridagi deformatsiyalari:
 a-minimal; b—maksimal.
 
Olingan deformatsiyaning eng katta ordinata 
Udin 
yuklanishning dinamik 
ta’siriga mos keladi. Dinamik koeffitsiyenti
Kdin=Udin
/
Ust
formula bo‘yicha 
hisoblanadi. 
Dinamik yuklanish ta’sir etganda konstruksiyalarning elementlaridagi 
kuchlanishlarni aniqlash.
Dinamik yuklanish ta’siri natijasida yuzaga kelgan 
kuchlanishni ikkita kuchlanishning (materialning charchashini hisobga olmaganda) 
yig‘indisi sifatida tasavvur qilish mumkin:
σ σ
σ
=
+
ст
дин
bu yerda: 
σ
st 
– xususiy og‘irlikni hisobga olgan holda statik yuklanish vujudga 
keltirgan kuchlanish; 
σ
din 
– dinamik ta’sir etuvchi yuklanishdan hosil bo‘lgan kuchlanish. 

---

186 
Odatda kuchlanishlarni aniqlashda uning maksimal qiymati qiziqish uyg‘otadi, 
shuning uchun dinamik yuklanishdan hosil bo‘ladigan shunday kuchlanishlar hisobga 
olinadiki, bunda ularning ishorasi statik yuklanishdan hosil bo‘ladigan 
kuchlanishning ishorasi bilan bir xil bo‘lsin. 
σ
st 
hammaga ma’lum bo‘lgan usullar 
bilan, 
σ
din 
esa,
Qi 
= 
x
m


, 
ga teng bo‘lgan inersion kuch 
Q
u
ni hisoblash bilan 
aniqlanadi, bunda 
m
– tadqiq etilayotgan elementning massasi,
x

esa uning 
tezlanishi. 
Tezlanish yoki akselerometrlar bilan o‘lchanadi, yoki quyidagi tarzda hisoblab 
topiladi: konstruksiyaning tebranish davri 
x
a
T


/
2
π
=
bundan 
2
2
2
2
4
/
4
af
T
a
x
π
π
=
=


bu yerda: 
a 
– eng katta amplituda; 
f
– elementning tebranish chastotasi. 
Tebranishlar amplitudasi 
a 
va tebranishlar davri (chastotasi) tajribada – tegishli 
vibrogrammalarni ishlab tayyorlash yo‘li bilan aniqlanadi. 
Misol uchun, elementga bo‘ylama cho‘zuvchi kuch 
N
– ta’sir etadigan holni 
qarab chiqamiz, u holda 
σ
st 
= 
N/Fnetto 
; 
σ
din 
= 
Qi /Fnetto 
= 
x
m


/Fnetto 
. 
To‘la kuchlanish kattalik 
σ
= 
σ
st 
+ 
σ
din 
= 
N/Fnetto 
+ 
x
m


/Fnetto 
, 
bunda,
Fnetto 
– element ko‘ndalang kesimi yuzi netto; – 
x

elementning tezlanishi; 
m 
– elementning keltirilgan massasi. 
Yuklanishning dinamik ta’siridagi kuchlanishlarni aniqlashning bu usuli 
konstruksiyani yuklantrishning nisbatan oddiy sxemalari uchun qo‘llaniladi. 
Konstruksiyani yuklantirish sxemasi murakkab bo‘lgan holda (oralik chegarasida bir 
tekis taqsimlanmagan va to‘plangan yuklanishlarda), konstruksiyaning keltirilgan 
massasini aniqlash murakkablashadi. Bunday hollarda soddalashtirish uchun 
kuchlanishlarni aniqlashning quyidagi usuli qo‘llaniladi: konstruksiya va unga ta’sir 
qiluvchi yuklanishlar bir nechta uchastkaga bo‘linadi va bu uchastkalarning 
m
1
, 
m
2
, ... 
, 
m
n
massalari hisoblab topiladi. Har bir uchastkaning markazida asboblar o‘rnatiladi 
va tebranishlarning tavsiflari (tavsiflari) aniqlanadi, shu jumladan tezlanishlar 

---

187 
,
,
,
2
1
n
x
x
x







 
ham aniqlanadi, shundan so‘ng har bir uchastka uchun inersion kuchlar 
(
Q
u
1
, 
Q
u
2
, .... , 
Q
u
n
) hisoblab topiladi. 
Shu usulda aniqlangan inersion kuchlar har bir uchastkaning markaziga qo‘yiladi 
va so‘ngra ular yuzaga keltirgan kuch omillari va kuchlanishlar aniqlanadi. 
σ
din ni yanada oddiy uchul bilan ham aniqlash mumkin, xususan: kuchlnish 
aniqlanadigan nuqtaga tenzorezistorlar o‘rnatiladi, ular yordamida nisbiy 
deformatsiyalar aniqlanadi. Keyin dinamik kuchlanishlar hisoblab topiladi (
σ
din 
=
εE). 
To‘la kuchlanishni hosil qilish uchun 
σ
stga 
σ
din 
qo‘shiladi.