Va adabiyoti universiteti

1.
Yozuvda yoki 
bosma holda shakllantirilgan mualliflik asari yoki hujjat. 
2.
Bosma nashrning rasm, 
chizma va izohlarsiz asosiy qismi.
37
Amaliy jihatdan olib qaraganimizda, matnning 
36
Зиёдова Т. Матн яратиш технологияси. – Тошкент: Фан, 2008. –Б.15
37
Ўзбек тилининг изоҳли луғати ( II жилд). – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий 
нашриёти, 2006. –Б.557 . 

---

ma’no qirralari bu bilan chegaralanib qolmaydi. Matn va uni yaratish masalasi o‘ta 
murakkab hodisa bo‘lib, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi ijtimoiy hamda ruhiy-
psixologik munosabatlarning g‘oyatda chigal va ayni paytda samarali usullaridan 
biri sanaladi. Matn yo‘nalishiga ko‘ra tasnifiy, ma’rifiy, ilmiy, publitsistik, badiiy 
va hokazo turlarga bo‘linib ketadi. Ona tili ta’limida matn qaysi yo‘nalishda 
bo‘lishidan qat’i nazar, bitta maqsadga, ya’ni o‘quvchining tafakkurini o‘stirishga 
xizmat qiladi.
Ona tili darslarining har birida matndan unumli foydalanish mumkin. Buning 
oldindan tayyorlangan, yodlangan, birorta asardan olingan, dialog yoki savollar 
yordamida tuzilgan ijodiy matnlardan foydalanish mumkin. Bular ichidan eng 
ta’sirchani, o‘quvchini mustaqil fikrlashga yetaklaydigani, uning kamolotini 
belgilaydigani bu – ijodiy matn sanaladi.
Ijodiylik o‘quvchining dunyoqarashini, bilim va malakasini yuzaga chiqarish 
vositasidir. O‘quvchining fikrlash dunyosi, so‘z boyligi, qiyoslash va taqqoslash 
qobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, u tuzgan matn ham shunchalik to‘laqonli va 
mukammal bo‘ladi. So‘z boyligi kam, badiiy asarlar o‘qimagan, hayotiy tajribaga 
ega bo‘lmagan, fikrlashi tor o‘quvchilar tuzgan matn uzuq-yuluq, tushunarsiz 
chiqadi.
So‘z yasalishi mavzusini o‘tish jarayonida o‘quvchilarga yasama so‘zlar 
qatnashtirib matn tuzdirish yoki matndagi yasama so‘zlarni topib tahlil qildirish 
muhim ahamiyatga ega. 
Ona tili darslarining samararadorligi o‘quvchilarning ijodkorligiga, faolligiga 
har taraflama bog‘liqdir. 
 
Ijodiy matn uchun quyidagi bosqichlar amalga oshiriladi:
–mavzu aniqlanadi; 
– unga sarlavha topiladi; 
– matn uchun reja tuziladi; 
– matnning uzviy qismlari belgilanadi; 

---

– matnda ishlatiladigan so‘zlar tanlanadi; 
– qismlarning bog‘lanishiga diqqat qaratiladi; 
– asosiy g‘oyani ifodalashga harakat qilinadi; 
– xulosalar chiqariladi; 
– matnning hayot bilan bog‘lanishiga e’tibor qilinadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, har bir darsda uchta maqsad bo‘ladi:
a) ilmiy maqsad;
b) tarbiyaviy masad;
v)rivojlantiruvchi maqsad. 
38
Masalan, 6-sinfda 103-darsda “Shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar va ularning 
imlosi” mavzusini o‘tishda dastlab shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar haqida 
ma’lumot beriladi. Shaxs otlarining bir guruhi asosga 
–chi, -soz, -kor, -xon. –dosh, -
boz (-voz), -vchi, -lik 
qo‘shimchalarini qo‘shish yordamida yasaladi. –vchi 
qo‘shimchasi i unlisi bilan tugagan fe’llarga qo‘shilganda i unslisi u shaklida, a bilan 
tugagan fe’llarga qo‘shilganda o shaklida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. 
Undosh bilan tugagan fe’llarga –uvchi shaklida qo‘shiladi:quruvchi, suzuvchi. 
Darslikda eslatma sifatida quyidagi qoida keltirilgan: “-lik qoshimchasi o‘rin-
joy bildiruvchi turdosh va atoqli otlarga qo‘shilib, shaxsning shu hududga 
mansubligini bildiradi. Atoqli otlarga qo‘shilgan –lik qo‘shimchasi atoqli otni 
turdosh otga aylantiradi va kichik harf bilan yoziladi”
39
Shaxs oti yasalishi va uning imlosi tushuntirilgandan so‘ng mavzuga oid 
quyidagicha matn tuzish mumkin: 
Biz kecha sinfdoshlarimiz bilan yozuvchilar uyushmasiga bordik. U yerda 
kitobxonlar uchun yangi asar taqdimoti bo‘lib o‘tdi. Yozuvchilar o‘quvchilar 
o‘rtasida kitobxonlik madaniyatini oshirish to‘g‘risidagi fikr-mulohazalrini 
tingladik. Biz yozuvchilarning yangi asar yozish jarayonidagi mashaqqatlar, o‘ziga 
xos jihatlar haqida bilib oldik. Yozuvchilik hammaga ham nasib etmaydigan 
kasbdir. Yozuvchilikni zargarlikka o‘xshatish mumkin. Zargar tillaga ko‘z nurini 
38
Джурабоева З.Компетенциявий таълимда матн яратиш муаммолари. //Ўзбекистон: тил ва маданият. 3-
серия. Ўзбек тили таълими.-Тошкент,2017.-Б.79
39
Ona tili.6-sinf uchun darslik.-B.116

---

to‘kib undan chiroyli buyumlar yasagani kabi, yozuvchilar so‘z vositasida tillaga 
teng asarlar yaratadilar.
Matn tuzishda o‘quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirishga 
xizmat qilmog‘i kerak. Bunday mashg‘ulotlarda matn tuzish badiiy tasvir 
san’atining xilma-xil qirralari (so‘z va so‘z shaklini kerakli ma’noda tanlay bilish va 
bu borada xatolarga yo‘l qo‘ymaslik; ba’zan so‘z va so‘z shakllarini qo‘llashdagi 
noo‘rin takrordan qutulish; tasvir uchun eng maqbulini tanlash; inson, tabiat hamda 
voqea-hodisalardagi go‘zalliklarni yetkaza bilish va hokazolar) bilan tanishish 
asnosida amalga oshadi.