X. Sanaqulov D. Xodiyeva M. Satbayeva mehnat va uni o‘qitish metodikasi toshkent 2015

Sujetli applikatsiya. 
Sujetli applikatsiya asariga ko‘ra oddiy va 
murakkab bo‘lishi mumkin. Murakkab sujetli applikatsiya – ertaklar, 

---

63
hikoyalar va shu kabilarga illustratsiya sifatida yasaladi. Agarda sujet 
oddiy bo‘lsa, tasvirlarni oldindan belgilamasdan qirqish mumkin.
Murakkab sujetli applikatsiya ham sujet tanlashdan boshlanadi. 
Agarda sujetni o‘quvchining o‘zi o‘ylab topgan bo‘lsa, bu rasmni 
chizish malakasiga ega bo‘lsa, unda avval sujetning rasmi, so‘ngra 
rasm lar detallari chiziladi va qirqib olinadi. Ayrim detallar turli ra-
ngdagi qog‘ozlardan qirqiladi. Agarda o‘quvchi rasmni yaxshi chiza 
olmasa, u tanlagan rasmdan qora qog‘oz yordamida nusxa ko‘chirishi 
mumkin. Bu rasm ayrim detallarga ajratiladi, rangli qalam bilan har 
bir detalning
atrofi chizib chiqiladi. Ularni qirqib olib, sujet yoki narsa 
detallari qog‘ozga yig‘iladi. Sujet yoki predmetning tabiiy ko‘rinishiga 
putur yetmasligi uchun ularning qaysi tartibda yelimlanishi belgilanadi 
va ishga kirishiladi.
Mavzuli applikatsiya.
Mavzuli applikatsiya ma’lum mavzuni aks 
ettirishi lozim. U badiiy asar uchun illustratsiya, applikatsiya plakat 
bo‘lishi mumkin. Badiiy tematik mavzuli applikatsiya ishi predmetlar 
formasini, asosiy aniqliklarni, qismlarning o‘zaro aloqasini, manzara 
va narsalarning hajmini, rangini, soya va yorug‘lik tushayotgan 
tomonini munosib rang berib ko‘rsatish kabilarni ifodalashi kerak.
Faqat XVI asrga kelib rivojlangan qog‘ozdan applikatsiya qilishni 
applikatsiyalarning «yosh» turi deyish mumkin. Qog‘oz dan naqsh 
qirqish bilan o‘tmishning mashhur san’atkorlari ham shug‘ullanishgan. 
Masalan, rassom Piter Paul Rubens, daniyalik haykaltarosh Bertel 
Garvildson ishlari shular jumlasidandir. Mashhur ertakchi Hans 
Xristian Andersen o‘z ertaklari motivlari asosida qog‘ozdan appli kat-
siyalar qirqqan. Rassom F. P. Tolstoyni XIX asrning birinchi yarmidagi 
si luet yaratuvchilarning eng mohir ustasi deyish mumkin. Uning 50 ta 
si luet ishi Ermitajda saqlanmoqda.
XIX asrda siluet san’ati G. Narbut, Y. Krutikov va ko‘pgina boshqa 
rassomlarning ijodida ham o‘z aksini topdi. Applikatsiya san’ati 
bilan faqat professional san’atkorlargina shug‘ullanib qolmay, balki 
xalq orasidan chiqqan mohir ustalar ham bu ish bilan shug‘ullangan 
edilar. Ukraina va Belorussiyada qog‘ozdan naqshli parda-firanklar 
qirqishgan. Qog‘ozdan kartinalar yaratib, oynalarga yopishtirilgan. 
Rassom Y. Lebedeva ham o‘z talantini qog‘ozdan applikatsiyalar 

---

64
qirq ishga bag‘ishlagan. Polshada bezak sifatida qirqilgan naqshlar 
yangi oqlangan devor va shiplarga yopishtirishgan.
Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi hamda majburiy 
qoida sifatida bajarilishi lozim bo‘lgan ma’lum izchillikda ado etiladi. 
Istalgan applikatsiya sujetni tanlashdan boshlanib, undan keyin 
applikatsiya eskizi, qog‘oz tanlash, kerakli detallarni qirqish, ularni 
fonga qo‘yish, yelimlash va nihoyat quritish jara yonlari keladi.
Applikatsiya ishida o‘quvchilar mashg‘ulotga oldindan tayyor-
garlik ko‘rishadi: stolning ustiga qog‘oz yozib, o‘ng tomoniga qaychi, 
yelim uchun cho‘tka, chizg‘ich, qalam, avtoruchka, old tomonlariga 
yelim, qiyqimlar uchun quti, chap tomonlariga ish vaqtida xalaqit 
bermaydigan qilib rangli qog‘oz to‘plamini qo‘ya dilar. Har bir mash-
g‘ulot oxirida o‘quvchilar keyingi mashg‘ulotda ke rak bo‘ladigan nar-
salarni yozib oladilar.
O‘quvchilar ishlayotgan materiallariga tejamkorlik bilan munosa-
batda bo‘lishlari, o‘z ishlarini rejalashtira bilishlari, mate rialni tejam-
korlik bilan sarflashlari, vaqtdan unumli foydalanishlari va ish joyini 
toza saqlashlari kerak.
Yelim bilan ishlaganda no‘l va quruq latta bo‘lishi lozim. Ho‘l 
latta qo‘lga yuqqan yelimni artish uchun, qurug‘i yelimlanayotgan 
tasvirlarni ustidan bosish va ortiqcha yelimlarni artish uchun kerak.
Tolalarning ko‘ndalang yo‘nalishi bo‘yicha qirqilgan qog‘oz yopish-
tirilganda izlar qoldiradi, uzunasiga qirqilganda bir tekis yaxshi yotadi. 
Ishlaganda qog‘ozning bu xususiyatini e’ti bor dan qochirmaslik kerak. 
Yelim surilganda qog‘oz uni shimi shi ni, qog‘oz tolalarning ko‘n-
dalangiga, uzunligidan ko‘proq kenga yishini ham unutmaslik kerak. 
Agarda qog‘ozni yelim surilgan zaho tiyoq yopishtirilsa, davom etayotgan 
shimish va kengayish natijasida qog‘ozda g‘ijimlar, izlar paydo bo‘ladi. 
Shuning uchun yelim surilgach, qog‘oz biroz vaqt yopishtirilmay turishi 
kerak. Qog‘oz ning yaltiraydigan marmar, shagren, bosma gul tushirilgan 
qog’oz, barxat qog’ozi, kumush va bronza rasm solish va chizmachilik 
navlari applikatsiya uchun yaroqlidir.
Applikatsiya ishida tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, ya’ni 
fonga joylashtiriladi va o‘ylangan kompozitsiya hosil qilinadi, agarda 
bu kompozitsiya ma’qul bo‘lmasa detallar boshqa cha joylashtiriladi. 

---

65
Detallarni yopishtirishda joyni adashtirmaslik uchun ularning o‘rnini 
qalam bilan belgilab qo‘yish kerak.
Yelimlashda yelim fonga emas, detallga suriladi. Yelimni detal-
lning chetlariga yaxshilab surish uchun cho‘tka yelimlanayotgan detal 
chetidan chiqib, tagidagi qog‘ozga ham tegib o‘tishi kerak. Yelim-
langan detalning ustiga toza qog‘oz yozib, kaft bilan silab tekislanadi. 
Applikatsiyalar odatda qog‘ozning buralib ketmasligi, tor kelmasligi 
uchun ustidan yengil bostirib quritiladi.
Eng oddiy a
pplikatsiya bu geometrik figuralardan qilinadigan orna-
mental applikatsiyadir.
Avval ornament eskizi tuziladi, so‘ngra kerakli detallar (geometrik 
shakllar) o‘lchami va miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab ma’-
lum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detalldan bosh lash 
kerakligi aniqlanadi.