XaləDDİN İbrahiMLİ

“Bunlar demiş şəhər yıxar, yaxarlar, 
                Dünyanın tortusu alçaqlar, hamlar; 
              ... Adamlıq bəkləməz bir kimsə rusdan 
             Ki bənzər insana yalnız baxışdan” [303, s.210]. 
 
     Rusların “qurd”, simalarının isə “çirkin” (zeşt) olduğu qə-
naətinə  gələn  şair,  ideal  cəmiyyəti  şimalda  deyil,  Türküstanda 
axtarmağı tövsiyə edir. 
     “Şirvanlı  Xaqani”  əsərində  də  M.  Ə.  Rəsulzadə  sovet 
ədəbiyyatşünaslığında “rus məsələsi” ilə bağlı xüsusi yasaqlar tət-
biq  olunmasından,  təhriflərə  yol  verildiyindən  söhbət  açır: 
“Xaqanının  Ahistandan  şikayət  edən  misraları  gerçəkdən  yox 
deyildir.  Fəqət  bununla  bərabər  şairin  “Əbül-müzəffər”(Zəfərli 
baba) deyə Ahistanı öydüyü qəsidəsi qəsdən unudulur. Çünki bu 
qəsidəsində vətənsevər şair, yurdunu basan rus korsanlarını (dəniz 

 
 
236 
quldurlarını-X. İ.) Bakı limanında yapdığı şanlı qəza nəticəsində 
suya tökdüyünü öymüşdü” [300, N-37, 1954]. 
     M. Əli Rəsulzadə Seyid Əzim Şirvaninin, M. Ə. Rəsulzadə 
və  Ə.  V.  Yurdsevər  isə  M.  F.  Axundovun  bir  mənalı  şəkildə 
“rusofil”  elan  olunmasına  qarşı  çıxaraq,  hər  iki  şəxsiyyətin 
Azərbaycan türkünün millətçi, maarifçi və qərbçi olduğunu qeyd 
edirdilər. 
     Bildiyimiz kimi  kommunistlər M.  Ə. Sabirə  də  siyasi  cə-
hətdən “qohum çıxmışdı”. M. B. Məmmədzadə Əli Nazimin Sa-
biri  beynəlmiləlçi  elan  etməsini  belə  açıqlayırdı:  “Sabirin  bütün 
fəaliyyəti ilə müsavatçılara, millətçilərə düşmən cəbhəsini tutmuş 
bir internasionalist olması fikrinə düşmək... gülüncdür” (270, N23, 
1936). Müəllif, daha sonra şairin “Fəxriyyə”sini nümunə gətirərək 
bu şerin turançılığa, türkçülüyə örnək olduğu qənaətinə gəlir. 
     Ədəbiyyata  sinfilik  prinsipi  ilə  yanaşanda  təbii  ki,  Sabir 
“Beynəlmiləl”, “1905-ci il” şerlərinə görə kosmopolit, beynəlmi-
ləlçi, “Fəhlə, sən də özünü bir insanmı sanırsan?” şerinə görə isə 
“proletar şairi” kimi görünür. 
     Təhriflər sırasında Sabirin “ateist” elan olunması da maraq-
lı  məsələdir.  M.  B.  Məmmədzadə  şairin  dinə  münasibətini  XΙX 
əsrin  sonunda  formalaşan  tendensiya  kontekstində  təhlil  edərək 
yazırdı:  “Mövhumat,  xürufat  və  fanatizmin müxtəlif şəkilləriylə 
amansız savaş yapan Sabir eyni zamanda: 
  
                   Vallah müsəlmanam a şirvanlılar. 
                   Yox yeni bir dinə yaxınım mənim. 
                  Qaili Quranam a şirvanlılar-demişdir” 
                                                              [270, N-23, 1936]. 
     Yaradıcılığının ən məhsuldar çağları bolşevik istilası döv-
rünə təsadüf edən Cəfər Cabbarlı, Ə. Cavad, H. Cavid də əsərləri 
ilə birlikdə repressiyaya məruz qalmışlar. C. Cabbarlı ilə məktəb, 
sonra  isə  əqidə  dostu  olan  M.  B.  Məmmədzadə  ədibin  yaradıcı-
lığına, özünə yaxşı bələd olduğundan təhrifləri, yalan və həqiqət-
ləri ən xırda detallarına qədər araşdıra bilmişdi. O, bolşeviklərin 

 
 
237 
C. Cabbarlı yaradıcılığına verdiyi qiyməti aşağıdakı kimi ümumi-
ləşdirirdi: 
     -  Kütləvi  hərəkat  yerinə,  monarxiya  və  kapitalizmin  atri-
butu olan fərdiyyətçilik var. 
     - İşçi hərəkatı və proletar inqilabının nəfəsi yoxdur. 
     - Bolşevik partiyasının rolundan bəhs olunmur. 
     Əsərlərin sonrakı variantlarını sovet senzurasının məhsul-
ları hesab edən M. B. Məmmədzadə yazır: “İndi repertuarda olan 
“Od gəlini” və “1905-ci ildə” əsərləri də parçalanmış, doğranmış, 
kəsilmiş və artırılmışdır” [39, N-4, 1935]. Qeyd edək ki, bolşev-
iklər  “1905-ci  il”  əsərinin  son  variantının  əvvəlkindən  fərqli 
olaraq  xeyli  dəyişdiyini  –  proletar  inqilabını,  sinfi  mübarizəni, 
çarizmə  qarşı  üsyanı  ehtiva  edən  bir  hala  gətirildiyini  özləri  də 
etiraf edirdilər. 
     Bütün  bunlara  baxmayaraq  C.  Cabbarlı  əsərlərinin  ruhu 
dəyişməz qalmışdı. M.  B. Məmmədzadə  də  göstərirdi  ki,  ədibin 
1921-1923-cü  illərdə  (müsavatçı  olduğu  dövr)  yazdığı  “Oktay”, 
“Aydın”la  1923-cü  ildən  sonra  yazdığı  “Od  qəlini”,  “Sevil”, 
“1905-ci il”, “Almaz” arasında əsas motiv baxımından fərq yox-
dur, hürruyyət, milliyyət, istiqlal bu əsərlərin ruhunu təşkil edir. 
     Əslində  simvolizmə  müraciət  etdikdə  C.  Cabbarlı  yara-
dıcılığının mahiyyəti açılır. Məsələn, “Od gəlini”ndə ərəb istila-
sını  rus  istilası  ilə  əvəzlədikdə  hər  şey  yerinə  düşür,  mücərrəd 
Elxan isə hər bir azadlıqsevər türk ola bilər. 
     Ümumiyyətlə,  1920-ci  ildən  sonra  başlanan  bolşevik 
senzurası,  yasaqları,  kütləvi  repressiyalar  yaradıcılıqda  sətiraltı 
sətiraltı  mənaya,  simvolizmə  meyli  gücləndirdi.  M.  Ə.  Rəsul-
zadənin  də  yaradıcılığına  xas  olan  bu  xüsusiyyət  (Səyavuş  və 
Azərbaycan  faciəsi  arasında,  Qafqazın  mövcud  durumu  ilə  bir 
zamanlar  ona  zəncirlənən  Prometey  arasında  oxşarlığa  müraciət 
olunması) C. Cabbarlı, H. Cavid, Ə. Cavad və b. yaradıcılığında 
aydın  təzahür  edir.  Rus  istilasını,  tarixin  dərin  qatlarından  ana-
logiya  tapmaqla,  simvollaşdırma  ilə  ifşa  etmək  sonrakı  Azər-
baycan ədəbiyyatında da yox deyil. 

 
 
238 
     M.  Ə.  Rəsulzadə  Əhməd  Cavad  simvolizminin  fərqli  cə-
hətə  malik  olmasını  da  göstərir:  “Cavad  simvolizminin  başlıca 
konusu Azərbaycandakı təbiət mənzərəsidir. Məsələn, şair bir gün 
məmləkətin bərəkət  qaynağı  olan Kür nəhrini  təsvir edir. Təsvir 
bu beytlə bitir: 
                       Əyil, Kürüm, əyil keç, 
                      Dövran sənin deyil keç [308, s.16]. 
      Lakin  M.  Ə.  Rəsulzadə  Ə.  Cavadın  “Nədən  yarandın?” 
şerini  28  may  İstiqlal  günü  münasibətilə  yazıldığını  göstərərək,  
xətaya  yol  vermışdı.  Əslində  şer  şairin  1916-cı  dərc  olunan 
“Qoşma” kitabına daxil edilmişdi və 
                     “Mən hər ildə bir mayısa, 
                      Pək çox ümidlər baglaram. 
                     Hər gələcək mayıs üçün 
                   Nisan aglar, mən aglaram” 
beytində nə 28 Mayısa, nə də 27 Nisana işarə edilir. 
     Mühacirlərin  ədəbi-bədii  yaradıcılığında  Azərbaycan 
ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsinin araşdırılması da mühüm yer 
tutur ki, bu problemlə bağlı Ə. Cəfəroğlunun apardığı ayrıca təd-
qiqat maraq doğurur (“Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi”). 
     Müəllif,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  ayrıca  bir  cərəyan 
təşkil  edən  istiqlal    mücadiləsi  probleminin  araşdırılmadığını  və 
Firidun Köçərliyə istinadla onun səbəblərini açıqlayır. F. Köçərli 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  materiallarında  (Bakı  1925)  Gəncə  xanı 
Cavad xanın rus işğalçılarına qarşı apardığı mübarizəni vəsf edən 
Əbdürrəhman Ağa Dilbaz oğlunun yaradıcılığını “bəzi səbəblərə 
görə” təhlil edə bilmədiyini açıq göstərir. Bu “bəzi səbəblərə” görə 
tədqiq  edilməyən  istiqlal  mücadiləsi  ədəbiyyatını  Ə.  Cəfəroğlu 
beş qismə bölürdü: 
     1.  Cavad  xanın  mücadiləsi  ətrafında  yazılan  dastanlar  və 
şerlər. 
     2. Şimali Qafqaz müdafiəçisi Şeyx Şamil haqqında şerlər. 
     3.  Qaçaq  dastanları  və  aşıq  ədəbiyyatında  rus  istilasına 
qarşı əkislər. 

 
 
239 
     4. Azərbaycan vətənpərvər şer məktəbi və milli cərəyan. 
     5.  Son  mühacirət  dövrü  istiqlal  şerləri  [206,  s.5].  “Azər-
baycan ədəbiyyatında İstiqlal Mücadiləsi” əsərində müəllif, hələ 
də bizə bəlli və ya yaxşı bəlli olmayan Əbdürrəhman Ağa Dilbaz 
oğlu,  Şeyx  Şamili  vəsf  edən  “Biçarə”  təxəllüslü  Şəkili  Osman, 
rusların “əmanət” deyərək Azərbaycandan sürdükləri Ağa Məsih 
Şirvani, Nəşat Şirvani, Nəva, Zabih, “Aşiq” təxəllüslü Məhmməd 
bəy Cavanşir, “Arif” təxəllüslü Kazım ağa və b. şairlərimizin hə-
yat və  yaradıcılığı haqqında  yığcam məlumat verir, onların poe-
ziyasının mübarizə üzərində kökləndiyini göstərir. Eyni zamanda 
əsərdə Qasım bəy Zakir yaradıcılığının rus istilasına münasibətilə 
bağlı görünməyən tərəflərinə işıq salınır. “Qaçaq Nəbi” dastanın-
dan  isə  aşağıda  təqdim  olunan  nümunə  ilə  Ə.  Cəfəroğlu  şifahi 
ədəbiyyatımızın  da  təhrifdən  can  qurtara  bilməməsinin  aydın 
mənzərəsini yaratmışdı: 
                  “Qazamat istidi yata bilmirəm, 
                    Ayaxda qandalaq qaça bilmirəm, 
                    Açar urusdadır aça bilmirəm, 
                   Mənim bu günümdə gələsən Nəbi...” [206, s.32]. 
     Əsərin  “Son  mühacirət  dövrünün  istiqlal  şerləri”  böl-
məsində  “Gültəkin”  (Əmin  Abid),  “Azəri”,  “Sənan”  və  b.  adlar 
altında yazan şairlərin, eləcə də digər mühacirlərin yaradıcılığında 
əsas  qayə  belə  ümumiləşdirilir:  “Müstəqil  Azərbaycan  Cüm-
huriyyətinin  bolşeviklər  tərəfindən  istilası  daxildəki  milli 
ədəbiyyat məktəbini terror  ilə susdurmağa müvəffəq oldusa da, 
Xaricdəki  mühacir Azərilər arasında biləks böyük bir  əksülaməl 
vucuda  gətirdi. Xətti  zatında daxildəki  milli  şer məktəbinin bər-
davamı olan bu ədəbiyyatın məqsədi bolşevik rus istilasına qarşı 
mücadilədən  ibarətdir.  Yalnız  şəklən  və  lisanən  əski  məktəbə 
nisbətən daha fazla saf və daha zəifdir” [206, s.43]. 
     Azərbaycanla  əlaqələrin zəifliyi  üzündən bir sıra tədqiqat 
çətinlikləri  meydana  çıxsa  da,  müxtəlif  ölkələrə  səpələnən  mü-
hacirlər, yaşadığı dövlətin arxivlərini araşdıraraq Azərbaycan ədə-
biyyatı,  tarixi  və  başqa  sahələrlə  bağlı  yeni  fikirlər,  materiallar, 

 
 
240 
sənədlər eyni zamanda ədəbiyyatşünaslığa bəlli olmayan, ən yaxşı 
halda  sadəcə  adı  çəkilən  şairlərimizin  yeni  şerlərini,  bütövlükdə 
isə  divanın  tapıb  üzə  çıxara  bilmişlər.  Azərbaycan  ədəbiyyatını 
zənginləşdirən belə tapıntılardan bir neçə nümunə veririk: 
     1. “Divani Məlik bəy Avcı”. XVΙΙ əsrdə yaşayıb yaratmış 
bu  şairin  divanı  Berlin  hökumət  kitabxanasından  tapılmışdır. 
Professor Fuad Köprülüzadə əvvəlcə divanın Şah İsmayıl Xətaiyə 
məxsus olduğu qənaətinə gəlsə də sonralar Ə. Cəfəroğlu araşdırma 
apararaq 377 beytlik qəzəllər müəllifinin “Avcı” təxəllüslü Məlik 
bəy  olduğunu müəyyənləşdirdi.  Divan küll halında 1954-cü ildə 
Ə. Cəfəroğlu tərəfindən nəşr edilmişdi. 
     2.  “XΙX  əsr  Azəri  şairi  Siraci”.  Qarabağ  şairi  Seyyid 
Həmzə Nigarinin oğlu olan Siracinin Zəngəzur mahalının Cicimli 
kəndində  doğulduğu  göstərilir.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  onun  19, 
bəziləri isə 22 yaşında öldüyünü bildirirlər. Şair, rus istilasından 
sonra Türkiyəyə mühacirət etdiyindən Ərzurumlu Siracəddin kimi 
də tanınıb. 
     Siracinin Ə. Cəfəroğlu tərəfindən 19 qəzəli, 2 müxəmməsi 
bir yerə toplanaraq dərc edilib. 
     3.  Avropa  tədqiqatçılarından  prof.  Karles  Reunun  nəşr 
etdirdiyi kataloqda Britiş Muzeyində Azərbaycan ədəbiyyatından 
üç nümunənin mühafizə olunduğu göstərilmişdi. Mühacirlərimiz 
tərəfindən araşdırılıb, 1934-cü ildə “Azərbaycan Yurt Bilgisi”ndə 
dərc olunan bu üç nümunəndən biri Şah İsmayıl Xətaiyə, ikincisi 
XVΙΙΙ əsr Azərbaycan şairi Qövsiyə, üçüncüsü isə Məsihiyə aiddir. 
Məsihiyə aid olan şairin, Nizaminin “Leyli və Məcnun” vəznində 
yazdığı romantik məsnəvisi “Vərqa və Qülşa”dır. 
     30-cu  illərdə  mühacirlərimiz  tərəfindən  Füzuli  əsərlərinin 
bir sıra yeni variantları aşkar edildi. Bunlardan Samsun Qazi kü-
tübxanəsində “Rindü Zahid”, “Bəngü Badə”, “Saqinamə” və məş-
hur  “Su”  məsnəvisinin  cəm  halında  nüsxəsini  və  Konyadakı 
Mövlanə kütübhanəsində Ordubadi xəttiylə yazılmış yeni iki rü-
baini, bir məsnəvini göstərmək olar. Tədqiqatçılarımızın fikrincə 

 
 
241 
yeni nümunələrdən Füzulinin Batiniliyə meyli və sufiliyi barədə 
maraqlı qənaətlər hasil olur. 
     Aşıq şairlərimizdən Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Qurbani, 
dastanlarımızdan-“Dədə Qorqud”, “Dəli Alı”, “Aşıq Qərib” və b. 
ilə bağlı, eyni zamanda Azərbaycan dili, müsiqisi, memarlığı üzrə 
də  tədqiqatçılarımız  üçün  gərəkli  ola  biləcək  kifayət  qədər 
qiymətli materiallar mövcuddur. 
     Mühacirət  irsində  memuar  janrına  aid  əsərlər  də  az  deyil 
(“Stalinlə ixtilal xatirələri” - M. Ə. Rəsulzadə;  “Azərbaycan  fa-
ciəsi”- Ə. Əsgərov; “Azərbaycan istiqlal savaşından səhnələr”- Ə. 
V.  Yurdsevər;  “Azərbaycan  istiqlal  mücadiləsinin  xatirələri”  -
Nağı Keykurun və s.). 
     Bununla  yanaşı,  mühacirlərimizin  həm  ayrı-ayrı  örnək 
şəxsiyyətlərə, həm də bütövlükdə mühacirət həyatına həsr olunan 
çoxsaylı mətbuat məqalələri də mövcuddur ki,  aşağıda onlardan 
bəzilərinin  sadəcə  adlarını  çəkmək  və  müəlliflərini  göstərməklə 
kifayətlənəcəyik:  Əhməd  Qaraca-“Azərbaycan  Milli  Qurtuluş 
Hərəkatının  mühacirət  həyatındakı  doruk  nöqtələri”;  Feyzi 
Ağüzüm-“M.  Ə.  Rəsulzadə  və  çeşidli  cəbhələriylə  Azərbaycan 
İstiqlal  Davası”;    M.  Kəngərli-“Müsavatın  çöhrəsi”;  K.  Odər- 
“Örnək lider Rəsulzadə”; S. Təkinər”-M. Ə. Rəsulzadəsiz keçən 
30 il”; Səlcuq Alkın-“Azərbaycan mühacirət mətbuatının 60 illiyi 
və M. Bala” və s. 
     Beləliklə,  ancaq  ümumiləşdirmələr  əsasında  və  ayrı-ayrı 
problemlər üzrə təhlil etdiyimiz zəngin, həm də çoxşaxəli müha-
cirət  irsinin  Azərbaycan  xalqının  mənəvi  sərvətinə  çevrilməsi 
üçün sistemli araşdırmalar tələb olunur. Azərbaycan tarixinə, ədə-
biyyatına,  bütövlükdə  isə  mədəniyyətinə  bu  irsin  işığında  bax-
madan çox mətləblərə aydınlıq gətirmək mümkün deyil. Sosializm 
dövründə  Azərbaycanda,  paralel  vaxtda  mühacirətdə  eyni 
hadisəyə,  eyni  məsələyə  formalaşan  fərqli,  bir  çox  hallarda  zid-
diyyətli baxış bu gün həqiqətin tam meydana çıxması üçün bir ara-
ya  gətirilməlidir.  Əslində  mühacirət  irsi  Azərbaycan  elminin  və 
mədəniyyətinin  tərkib  hissəsidir.  Məhz  buna  görə  nə  qədər  ki, 

 
 
242 
mühacirət irsi Azərbaycan xalqının sərvətinə çevrilməyib, o qədər 
də ədəbiyyatımızda, tariximizdə boşluq, natamamlıq hiss edəcəyik. 
     Fikrimizcə bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün: 
     - ilk növbədə konkret sahələr üzrə araşdırmalar aparılmalı; 
     -  ayrı-ayrı  mühacirlərimizin  yaradıcılığı  toplanıb  küll 
halında nəşr edilməli; 
     -  əcnəbi  dillərdə  dərc  olunan  əsərlər  dilimizə  çevrilməli, 
eyni zamanda əski əlifbadan transliterasiya olunmalı; 
     - hələ də nəşrini gözləyən bir sıra əsərlər (Məsələn, M. Ə. 
Rəsulzadənin  “Azərbaycanın  tarixi  keçmişi”,  “Azərbaycan  bib-
lioqrafiyası” əsərləri) nəşr edilməli; 
     -  mühacirət  mətbuatı  toplu  halına  salınıb  yenidən  dərc 
olunmalıdır. 
     Təəssüflər olsun ki, son illər bu sahədə araşdırmalar apar-
mağa imkan yaransa da ciddi uğurlardan danışmaq hələ tezdir. 
     Doğrudur, mühacirlərimizin həyat və yaradıcılığı haqqında 
dövrü  mətbuatda  xeyli  məqalələr  dərc  olunmuş,  onların  bir  sıra 
elmi  və  bədii  əsərləri  yenidən  nəşr,  həm  də  transliterasiya 
edilmişdir.  Lakin  bunlar  ayrı-ayrı  vətənpərvərlərin  mühacirləri-
mizi  Azərbaycan  ictimaiyyətinə  tanıtdırmaq  cəhətləri,  populyar 
axtarışlarıdır. 
     Bir neçə elmi-tədqiqat işini istisna etməklə demək olar ki, 
mühacirət həyatı və irsi ilə bağlı ortada heç nə yoxdur. Mühacirət 
mətbuatının  vəziyyəti  isə  lap  acınacaqlıdır.  Belə  ki,  Türkiyənin 
təcrübəsinə  istinad etməklə (Ə. Cəfəroğlunun  “Azərbaycan Yurt 
Bilgisi”  məcmuəsi  toplu  halında  yenidən  nəşr  edildi),  “Yeni 
Qafqasya”, “Odlu Yurt”, “Azər-Türk”, “Qurtuluş”, “Azərbaycan” 
(Münxen)  jurnallarını,  “İstiqlal”,  “Bildiriş”,  “Yeni  Turan”, 
“Azərbaycan” qəzetlərini toplu halında yenidən nəşr etməyin də 
vaxtı çatmışdır. Əslində görüləcək bu tədbirlər mühacirət irsinin 
araşdırılmasının elmi bazasının yaradılması deməkdir. 
 
 
 

 
 
243 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NƏTİCƏ 
 
     1920-ci  il  27  aprel  işğalı  ilə  başlanan  Azərbaycan  siyasi 
mühacirətinin  az  qala  bütün  XX  əsr  boyu  uzanıb  gedən  yeni 
mərhələsi əvvəlkilərdən kəskinliklə fərqlənirdi. Mütləq kəmiyyət 
üstünlüyünə,  daha  çox  ölkəyə  səpələndiyinə,  milli  təşkilatlar, 
mətbuat,  beynəlxalq  birliklər  yarada  bildiyinə  görə  ADR-in 
süqutundan  sonra  ölkəni  tərk  edənlərin  apardıqları  mübarizə 
əvvəlkilərə nisbətən daha mütəşəkkil və ardıcıl idi. Həm də bu mü-
hacirlər milli dövlət quraraq iki il onu idarə edənlər, dövlətçilik, 

 
 
244 
idarəçilik,  təşkilatçılıq  təcrübəsinə  yiyələnmiş  ictimai-siyasi 
xadimlər, ideoloqlar olmuşdu. 
     Milli  müstəqilliyin  praktikada  iki  illik  gerçəkləşməsi  nü-
munəsi, azadlığın reallaşması məsələsi, onun yenidən bərpası uğ-
runda  mübarizənin  ruhunu  təşkil  edirdi.  Eyni  zamanda  ADR-in 
zorla  devrilməsinə,  yeni  rejimin  xalqın  iradəsi  ziddinə  forma-
laşmasına  rəğmən  milli  dövlətin  xaricdəki  təmsilçiləri  itirilmiş 
dövlət  müstəqilliyinin  bərpasında  hüquqi  və  mənəvi  baxımdan 
tam səlahiyyətli idilər. Bu amil də mühacirlərimizin çoxşaxəli və 
effektli fəaliyyətinə müsbət mənada az təsir etmirdi. 
     Bütövlükdə, 1920-ci ildən sonra ayrı-ayrı dövrlərdə Azər-
baycandan mühacirətə gedənləri dörd qismə bölmək olar: birinci 
qismə hələ 27 apreldən əvvəl H. Ağayevin rəhbərliyi ilə Tiflisə, Ə. 
M.  Topçubaşovun  rəhbərliyi  ilə  Parisə  göndərilən  nümayəndə 
heyətləri, eyni zamanda ADR dövründə təhsil almaq üçün Avro-
paya  göndərilən  80-ə  yaxın  tələbə;  ikinci  qismə  27  aprel  işğalı 
ərəfəsində və ondan az sonra ölkəni tərk edənlər; üçüncü qismə ΙΙ 
Dünya müharibəsi başlayana qədər təqiblərdən, repressiyalardan 
yayınanlar, sürgündən, həbsxanadan qaçanlar; dördüncü qismə isə 
ΙΙ Dünya müharibəsində əsir düşən və könüllü olaraq almanların 
tərəfinə  keçənlərdən,  vətənə  qayıtmaqdan  imtina  edib  xaricdə 
qalanlar daxil idi. 
     Siyasi  motivlərdən  başqa  insanlar  iqtisadi,  dini  və  b. 
motivlərlə də mühacirətə üz tutmuşdu. 
     Azərbaycan  mühacirəti  öz  təşkilatlarını  və  mətbuatını 
yaratmaqda  milli  mühacirlər  arasında  önçülərdən  sayıla  bilər. 
1923-cü ildə “Yeni Qafqasya” ilə əsası qoyulan Azərbaycan mü-
hacirət  mətbuatı,  SSRİ-dən  olan  bütün  türk-müsəlman  təmsil-
çilərin  ilk  mətbuat  orqanı  idi.  Təqdirəlayiq  haldır  ki,  mühacir-
lərimiz  müxtəlif  ölkələrdə  çoxsaylı  milli  təşkilatlarını  qurmaqla 
yanaşı,  “Prometey”,”Qafqaz  Konfederasiyası  Şurası”  kimi  bey-
nəlxalq birliklərin qurulmasında da ilk təşəbbüsçülərdən olmuşdu. 

 
 
245 
     Adı  çəkilən  beynəlxalq  birliklər  kommunizm  ideologiya-
sını  Avropaya  yaymağa  çalışan  Kominternin  qarşısında  ciddi 
maneəyə çevrilmişdi. 
     Siyasi  mühacirətin  gücünü  çox  gözəl  bilən  V.  İ.  Lenin 
deyirdi: “Nə qədər ki, müraciət var, o qədər də təhlükə var!” (410, 
s.4). Elə bu prinsipdən çıxış edən Azərbaycan kommunistləri də 
“Müsavatla daxildə və xaricdə mübarizə aparmaq!” tezisini irəli 
sürmüşdülər.  Sovet  kəşfiyyatı  isə  mühacirəti  parçalamaq  üçün 
Qərbi  Avropa  ölkələrində  İran  və  Türkiyədə  geniş  iş  aparırdı. 
Xaricdəki sovet agentlərindən biri, gürcülərin mühacirətdəki lideri, 
menşevik  partiyasının  rəhbəri  N.  Jordaniyaya  qarşı,  ona  kəskin 
müxalifətdə  dayanan  Çelokayevdən  neçə  istifadə  etmək  barədə 
Zaq.  DSİ-yə  göndərdiyi  məlumatda  bildirirdi:  “Bu  vaxt  ərzində 
Çelokayevi  təmin  etmək  üçün  xahiş  edirəm  mənə  2000  dollar 
göndərəsiniz. Gürcüstanda isə sovet platformasına keçmək şərtilə 
Çelokayevin  adamlarına  amnistiya  verilməsi  məsləhət  görülür” 
[80, v.869]. 
     Gürcüstanda müəyyən nüfuz sahibi olan, sovet hakimiyyəti 
qurulduqdan  sonra  mühacirət  edən  Çelokoyevi  və  Spiridon 
Kedianı intriqaya təhrik edən sovet agentləri gürcü mühacirətini 
parçalaya bildi. 
     Analoji  proses  daha  kəskin  formada  erməni  mühacirləri 
arasında  da  gedirdi:  daşnaksütun  partiyasının  rəhbərliyi  daxili 
ixtilaflardan  iki  yerə  parçalanaraq,  hər  biri  ayrılıqda  öz  mətbuat 
orqanını  nəşr  edirdi.  Bu  parçalanmadan  çox  keçməmiş  Fransa 
mətbuatında  daşnaksütun  lideri  Kaçaznuni  qrupunun  çıxardığı 
qəzetin  bolşeviklər  tərəfindən  maliyyələşdirildiyini  bildirən 
yazılar görünməyə başladı. 
     Təbii  ki,  erməni  və  gürcü  mühacirətini  parçalayanlar 
azərbaycanlılarla  bağlı  da  planlar  qurmuşdu.  Bu  barədə  M.  Ə. 
Rəsulzadə  “Q.P.U.-ya  diqqət!”  məqaləsində  yazırdı:  “Gürcülər, 
ermənilər  və  digər  milli  mühacirlər  arasındakı  pozğunçu  fəaliy-
yətinin  birər  nümunəsinə  şahid  olduğumuz  düşmənin  bizim  ara-

 
 
246 
mızda çalışmadığını düşünərsək, əlbəttə, yanılırız. Böylə bir yan-
lışlığa meydan verməmək üçün daim diqqətli davranalım və hər 
zaman  düşmən  intriqasiylə  G.P.U.  fitnəsinə  hədəf  olduğumuzu 
gözdən irak tutmayalım. Düşmənin bizi daima demorolizə və de-
zorqanizə  etmək  üzrə  olduğunu  bir  an  üçün  olsun  unutmayalın” 
[310, s.75]. 
     Azərbaycan  siyasi  mühacirətinin  ağsaqqalı  Ə.  M.  Top-
çubaşov  da  soydaşlarına  gürcü  və  erməni  mühacirlərini  daima 
nümunə  gətirərək  onları  hər  cür  fitnə  fəsaddan  qorunmağa  ça-
ğırırdı. 
     Lakin təəssüflər olsun ki, 20-ci illərin sonları, 30-cu illərin 
əvvəllərində Azərbaycan siyasi mühacirətində də münaqişələr baş 
verdi.  
     30-cu  illərdə  Müsavatın  daxilində  gedən  proseslər  sovet 
mənbəşünaslığında göstərildiyi kimi “parçalanma” deyildi, sadəcə 
olaraq partiyadan beş nəfərin çıxarılması barədə qərar çıxarılmışdı 
ki, onlardan ikisi (S. Ağasıbəyli, N. Şeyxzamanlı) sonralar yenə 
də mənsub olduqları doğma partiyanın sıralarına qayıtdılar. 
     ΙΙ  Dünya  müharibəsindən  sonra  da  Ə.  F.  Düdənginskinin 
ətrafında  yaranan qruplaşma  əski  mühacirlərlə o  qədər də xoşa-
gələn münasibətdə deyildi. Ancaq belə vəziyyətin yaranmasında 
əsas amil bu dəfə sovetlərin apardığı təbliğatla dünyagörüşlərində 
müəyyən  dəyişmələr  müşahidə  olunan  yeni  mühacirətin  27 
apreldən sonra vətəni tərk edənlərlə çətin dil tapması idi. 
     Mühacirəti sarsıtmaq üçün sovet dövlətinin seçdiyi metod-
lardan biri  də terror idi.  Ə. V. Yurdsevər  yazırdı:  “İkinci Cahan 
hərbindən öncə Parisdən bəyaz rus generalları Kutepov (o, general 
Vrangel öldükdən sonra, ağqvardiyaçılar tərəfindən mühacirətdə 
yaradılmış  çox  məşhur  olan  “Rusiya  Ümum  Hərbi  İttifaqı”nın 
(ROVS)  sədri  idi.  1930-cu  ildə  Parisdə  yoxa  çıxmışdı-X.  İ.)  və 
Millerin qaçırılmaları, 1941-ci il işğalı ərəfəsində Kərbəlayi Vəli 
Mikayılzadə, Kamal Yılmaz, Möhsun Səlimzadə, Aytək Kunduk 
və  digər  bir  çox  tanınmış  Qafqasya  və  azərbaycanlıların 
güpəgündüz İrandan çalınıb götürülmələri və Yusif Əli, İskəndər 

 
 
247 
Şeyxzaman (Keykurun) və təyyarəçi Cəlal kimi digər bəzilərinin 
də eyni G.P.U. ajanları tərəfindən sokak ( kücə-X. İ.) içində və ya 
evlərində vurulub öldürülmələri və qəza bu son aylarda Berlində 
bir-birini təqib edən insan hırsızlıqları (oğurluqları-X. İ.) və bunun 
kimi sair yüzlərcə hadisə bolşevik teorisinin (nəzəriyyəsinin-X. İ.) 
təbliğata uymadığını göstərməkdədir” [32, N-6-7, 1954]. 
     1954-cü ildə isə Ə. F. Düdənginski Almaniyada qətlə  ye-
tirildi. Bu terror aktını həyata keçirən adamın sovet hərbi kəşfiy-
yatının casus olduğu faktını təsdiqləyən Ə. Hüseynbəyli yazır ki, 
“Azərbaycan  legionunun  sabiq  komandiri  Ə.  F.  Düdənginskini 
fiziki məhv etmək tapşırığı alan...agent, onun etibarını qazanaraq 
əvvəlcə cangüdən olmuş, sonra isə öldürüb sifətini tanınmaz hala 
salaraq  öz  paltarını  ona  geydirmişdi.  Polis  yoxa  çıxmış  Ə. 
Fətəlibəylini axtarana qədər agent İtaliyaya qaçaraq orada yaşayan 
arvadını götürüb Sovet İttifaqına keçə bilmişdi” [380, s.57]. 
     Mövcud  bütün  çətinliklərə,  məhrumiyyətlərə,  terror  və 
təzyiqlərə baxmayaraq, Azərbaycan mühacirəti milli istiqlal mə-
sələsinə axıradək sadiq qaldı. Hətta ΙΙ Dünya müharibəsi illərində 
də  mühacirlərimiz  alman  rəsmi  dairələrinin  Azərbaycanın 
müstəqilliyini tanımasına çalışırdılar. 
     Düzdür, almanlar 1942-ci ildə M. Ə. Rəsulzadəyə müxali-
fət  mövqeyində  dayanan  X.  Xasməmmədov,  az  sonra  isə  Ə.  F. 
Düdənginski  ilə  əməkdaşlığa  üstünlük  versələr  də,  (almanlar 
fikirləşirdilər ki, Azərbaycan istiqlalı məsələsində heç bir güzəştə 
getməyən M. Ə. Rəsulzadəyə nisbətən, ona müxalif olanlarla daha 
asan  dil  tapmaq  olar)  onlar  da  Azərbaycanın  müstəqilliyi 
məsələsində  bir  addım  olsun  belə  dala  çəkilmədilər.  Almanların 
Azərbaycan  müstəqilliyini  tanımadığını  görən  M.  Ə.  Rəsulzadə 
1943-cü  il  5  avqustda  bu  məsələyə  öz  münasibətini  verdiyi  bə-
yanatla  bildirib  Buxarest  çəkilsə  də,  ΙΙ  Dünya  müharibəsi  döv-
ründə Türkiyənin Rumıniyada səfiri vəzifəsində çalışan əski dostu 
Həmdüllah Sübhi Tanrıövər, Almaniyada yaşayan Hilal Münşi və 
başqa 
siyasi 
mühacirlərin 
köməyi 
ilə 
Azərbaycanın 
istiqlaliyyətinin tanınması istiqamətində işi dayandırmamışdı. 

 
 
248 
     Gec də olsa Almaniyanın Azərbaycan müstəqilliyini tanı-
masına  (1945,17  mart)  aparılan  danışıqlar,  çoxşaxəli  diplomatik 
təzyiqlər az təsir etmədi. 
     Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda 70 il mübarizə aparan 
mühacirətin yaratdığı zəngin miras da, hansı sahəni əhatə etmə-
sindən asılı olmayaraq “Azərbaycan üçün, Azərbaycan uğrunda!” 
devizi altında döyüşən bir miras idi. 
     Tək  praktiki  fəaliyyətdə  deyil,  nəzəri  yaradıcılıqda  da 
Azərbaycan mühacirəti öncüllərdən olmuşdu. Öz məzmun və key-
fiyyətinə, ümumi həcminə görə Azərbaycan mühacirətinin yarat-
dığı irs Rusiya və Ukrayna mühacirətinin irsi ilə müqayisə oluna 
bilər. 
     Çoxsaylı milli mühacir təşkilatları arasında ideoloji-siyasi 
cəhətdən dolğunlaşan, kamilləşən və daha təkmil bir ideologiya ilə 
vətənə qayıdan partiyalardan biri məhz Müsavat olmuşdu.  
     Mühacirət  mühacirlərin  özünün  də  kamilləşməsində,  hər-
tərəfli  inkişafında  az  rol  oynamadı.  M.  B.  Məmmədzadə,  Ə.  V. 
Yurdsevər, K. Odər, M. Əmircan, F. Əmircan, Ə. Azərtəkin kimi 
ideoloqlar, Ə. Cəfəroğlu, C. Zeynaloğlu, M. Şakir kimi alimlər, 
Gültəkin,  Almaz  Yıldırım,  K.Yaycılı  kimi  şairlər  mühacirətdə 
parladı. 
     M.  Ə.  Rəsulzadə  “Münəvvər  mühacirin  borcu”  məqalə-
sində  yazırdı:  “Azərbaycan  istiqlal  qayəsini  mənimsəmiş,  və-
tənin...istiqlalına  iman  etmiş  və  kəndi  xüsusi  həyat  və  səadətini 
millət və məmləkətin həyat və səadəti şərtiylə təsəvvür edə bilmək 
idealizminə ermiş (dini inanclara görə özündə mənəvi güc tapan 
adam,  övliya-X.  İ.)  bir  gənc  azərbaycanlı  sadə  mühəndis,  sadə 
hüquqçu,  sadə  memar,  sadə  iqtisadçı,  tarixçi  və  sairə  olmaqla 
iqtifa edəməz. O, eyni zamanda vətənçi bir mühəndis, milliyətçi 
bir hüquqçu, istiqlalçı bir iqtisadçı, tarixçi və s. olmaq vəzifəsi ilə 
mükəlləfdir” [310, s.82]. 
     Azərbaycan mühacirləri çox gözəl bilirdilər ki, xaricdə nə 
iş görülsə də, Azərbaycan problemi Azərbaycanın özündə başla-
mış,  özündə  də  sona  çatacaqdır.  Lakin  mühacirlərin  təmənnasız 

 
 
249 
xidmətindən, gərgin zəhmətindən də çox şey asılı idi. Millətin bu 
istiqlalına  nə  vaxt  qovuşacağından  asılı  olmayaraq  mühacirlər 
vətən qarşısında övlad, vətəndaş borcunu vermək haqqında fikir-
ləşdirdilər.  Aşağıdakı  nümunəni  onların  özlərinə  verdiyi  xarak-
teristika kimi qəbul etmək olar: “Bu təmiz və sağlam milli ünsür-
lərin  şəxsi  və  maddi  mənfəətlərlə  heç  bir  ilgisi  olmaz.  Məmlə-
kətlərinin nə zaman və hansı şərtlər içində qurtulacağını bilmədik-
ləri  üçün  kəndilərini  heç  bir  şöhrət...hissinə  qapdırmazlar.  Bu 
idealist zümrənin bir tək amacı vardır ki, o da və bütün mövcudiy-
yətlərini  fəda  etməkdir”  [32,  N-4-5,  1955].  Mühacirlərimizin 
gördüyü işlər, aparılan mübarizə hədər getmədi. 
     Müstəqil  Polşa  və  Çexoslavakiya  dövlətlərinin  yaranma-
sında,  Bismark  zamanında  bütün  əngəllərə  baxmayaraq  Alman 
birliyinin reallaşmasında, başda Atatürk olmaqla Türkiyənin xilas 
edilməsində  siyasi  mühacirətin  xidmətləri  əvəzsiz  olduğu  kimi, 
Azərbaycanın  yenidən  öz  milli  müstəqilliyinə  qovuşmasında  da 
Azərbaycan mühacirətinin xidmətləri böyükdür.