Xalqaro jurnalistika nazariyasi va amaliyoti kafedrasi mavzu: uslublar tasnifi

Bilan
ko‟makchisining 
birla, birlan, ila, -la
; 
uchun
ko‟makchisining 
–
chun
; 
kabi
ko‟makchisining 
misol, misoli, misli; ora
ko‟makchisining
aro
, 
shuningdek 
yanglig’, uzra, ichra
 
ko‟makchilari badiiy matn uchun xos. 
Lekin
va 
agar
 
bog‟lovchilarining 
qisqargan 
shakli 
lek
va 
gar
hamda 
bog‟lovchilari haqida ham shu gaplarni aytish mumkin: 
Yor istig‟nosidan 
o‟lmasmanu, kuydim va 
l ye k
 –Lobarim oldida nazmim bu qadar behol 
uchun
(E.Vohidov); 
Gar
gunoh orttirsang o‟zingga og‟ir, Vijdon azobida 
12. B e g m a t o v E. O‟zbek tili leksikologiyasi. 

---

qovrilsang bot-bot
(A.Oripov), 
Men xud ul tifli parivashg‟a ko‟ngul berdim, 
vale
. 
Xonumonim nogahon buzilmag‟ay boshdin yana 
(Bobur), 
…hammani olib 
boradimi
yoinki
 xohlagan borib, xohlamagan qolaberadimi? 
(O‟zbek tili 
grammatikasi), 
 
Holonki
men sizni xondan ham yuqori qo‟ygan edim 
(A.Qodiriy) 
kabilar. 
Yuklamalarda 
uslubiy 
chegaralanish 
aniq 
bilinib 
turmaydi. 
Faqat
 
yuklamasining 
o‟rni 
bilan 
sinonimi 
bo‟lib 
keladigan 
yolg’iz
 
so‟zidagina badiiy uslubga xoslik ko‟rinadi: 
Nechun hamma 
darichalar qorong‟i,
yolg’iz
uning darichasi yorug‟ 
(O.Yoqubov) 
Sintaksisda til birliklarini mazmunga mos ravishda turli kombinasiyalarda 
qo‟llash mumkinligi ularning uslubiy imkoniyatlari ham naqadar kengligidan 
dalolat beradi. Ta‟kidlash o‟rinliki, prozaik asarlar sintaksisi hozirgi o‟zbek adabiy 
tilining sintaktik me‟yorlarini o‟zida aks ettiradi. Buni, ayniqsa gap bo‟laklarining 
nutqda joylashuvida kuzatamiz. Ammo poetik nutq sintaksisi boshqacha. She‟riy 
nutqning asosiy belgilaridan sanaladigan inversiya tufayli matnda ko‟plab sintaktik 
qurilishlar majmui vujudga keladi. 
Ekspressiv-emosionallikni vujudga keltiruvchi vosita sifatida inversiya 
so‟zlashuv va badiiy uslubga tegishlidir. 
So‟roq gaplarning ritorik turi, undov gaplar, his-hayajon gaplar ham 
so‟zlashuv va badiiy uslubga xos. Bu uslubdagi gap qurilishi ham ma‟lum darajada 
farqlanadi. Masalan, rasmiy va ilmiy uslublarda ko‟proq qo‟shma gaplar, ularning 
bog‟langan va bog‟lovchisiz turlari, so‟zlashuv uslubida sodda gaplar, ayniqsa 
ularning to‟liqsiz shakli ishlatilishi xos bo‟lsa, ommabop va badiiy asarlarda 
gapning har ikki turi ham aralash holda kelaverishi mumkin. To‟liqsiz gaplar 
dramatik asarlarda, xususan dialogik nutqda mahsuldor qo‟llaniladi. Bir bosh 
bo‟lakli gaplarning shaxsi noaniq turi, atov gaplar, so‟z-gaplar, kiritma gaplar 

---

badiiy matnda ijodkor individual uslubini yuzaga keltiruvchi qulay grammatik 
vositalar sanaladi13. 
Badiiy uslub leksikasi ham alohida belgilarga ega. …boshqa funksional 
stillar uchun xos bo‟lgan leksika (masalan, ilmiy va rasmiy ish uslubiga xos 
bo‟lgan terminlar)ning badiiy stilda keng qo‟llanilmasligi va faqat badiiy stilda 
qo‟llanuvchi maxsus vositalarning mavjudligi badiiy stilga xoslangan leksikani 
alohida ajratishga asos bo‟ladi14.