Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
365
ƏLĠ YUS ĠF, Yusifzadə Ağəli Cəlal oğlu (1.1.1900, Şuşa - 1926) - şair, Cü mhuriyyət dövrü poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biri. Hələ Şuşa realnı məktəbinin 6-cı sinfində o xuyarkən, "Qurtuluş" jurnalında Əli Rai (Rai - çoban) təxə llüsü ilə dərc edilmiş "Qüruba qarşı b ir yetimin lisanından" şeri müka fata lay iq görülmüşdü. Əli Yusif 1918-19 illə rdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in Xa lq Maarifi Na zirliyində ka rgüzar işlə miş və bu dövrdə yazdığı şeirlərini "Yusifzadə Əli Ra i", "Əli Yusif‖, "Əli Yusif Rai" və "Ə.Y." imza ları ilə dərc etdirmişdir. İlk şeirlərində, əsasən, həyatın, azadlığın, varlıq və yo xluğun, həqiqi idealını, insan ömrünün mənasını dərk etməyə can atır, vəfasızlığa, xəyanətə qarşı etiraz səsini ucaldırdı. Əli Yusif də Seyid Hüseynin 1919 ildə təşkil etdiyi " Yaşıl qə lə m" ədəbi birliyinin Cə fər Cabbarlı, Ümmügülsüm, Salman Mü mtaz və digər şairlərlə bərabər fəal üzv lərindən idi.
Əli Yusif istiqlal dövrü poeziyasında öz orijinallığı ilə seçilən simalardan idi. Bu dövrdə yazdığı "İdeal", "Bayraq", "Azərbaycanlıya - hörmətli Nəsib bəyə" (Nəsib bəy Yusifbəyliyə), "Ey türk oğlu" və s. şeirlərində, hə mç inin 1918-20 illər mətbuatında tez-tez dərc olunan məqalə lərində Azə rbaycanda milli dövlət quruculuğunu tərənnüm et mişdir. İstiqlalı, cümhuriyyəti, azad vətənə sonsuz sevgini böyük məhəbbətlə, ruh yüksəkliyi ilə qarşılayan gənc şair istibdad zəncirindən qurtulmağ ı Azərbaycan üfüqündə doğan sönməz b ir uldu z kimi mənalandırır, ilk dəfə milli dövlət elan edilməsindən öyünürdü:
Əli Yusif 1920 il yanvarın 14-də dövlət hesabına təhsil almaq üçün Parisə göndərilmişdi. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xa ricdə dövlət hesabına təhsil alan azə rbaycanlı tələbələ rin maddi və ziyyətini, təhsilin gedişini və məişət məsələlərini öyrənmək üçün 1921-22 illərdə Xalq Ko missarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun tapşırığ ı ilə xaricə ezam olunan nümayəndənin məlu matına görə, Əli Yusif təhsilini müvəffəq iyyətlə davam etdirird i. 1922 ildə o, Parisdə Siyasi Elmlə r İnstitutunu əla qiymət lərlə bit irib, Ba kıya qayıt mışdır. Əli Yusif bir müddət sonra mühacirətdə olan müsavatçılarla əlaqə saxlamaqda, "proletar dövlətinə qarşı yö- nəldilmiş digər c inayətlərdə" təqsirləndirilə rək, Sibirə sürgün edilmiş, orada qətlə yetirilmişdi. Avropaya təhsil almağa getmə zdən əvvəl şair sanki ta leyini qabaqcadan görürmüş kimi ya zırdı:
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə mühacirətdə yazdığı əsərlərində Əli Yusifin şeirlə rinə dönə-dönə mürac iət et miş, onlardan nümunələr gətirmişdir. Əd:. Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (ədəbiyyat, dil, mədəniyyət quruculuğu), B., 1998; Abdullayev A., Əli Yusif, "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti, 1989, 28 iyul; A ğayev İ., XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan şeri, B., 2002; Абутальбов Р., ―Азербайджанские студенты в Западной Европе‖,
―П
‖qəzeti, 1996, 15 mart. ƏLĠBƏYOV Mustafa bəy Cabir oğlu (1872, Nu xa -1943, Daşkənd) - ictimai xadim, hüquqşünas, naşir, publisist, dramaturq. Bəy a iləsində doğulmuşdur. Molla xanada, üçüncü dərəcəli şəhər mə ktəbində oxu muş, Tiflis gimnaziyasını bitirmişdir (1892). Bakı quberniyası dairə məh kəməsində baş müstəntiqin tərcüməçisi və vəkil (1892-1920) işləmişdir.
Əlibəyov 20 əsrin əvvəllərində Bakının ictimai-mədəni həyatında fəal iştirak etmiş, 1905 ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sədrliy i ilə yarad ılan " Hidayət" xeyriyyə cəmiyyətinin katib i olmuşdur. Bakı neftin i xarici kapitalın inhisarından qurtarıb xalqın rifah ına sərf etmək məqsədilə cəmiyyətin nəzdində "Hidayəti-islamiyyə" neft şirkəti yaratmağa təşəbbüs göstərmiş, onun 27 bənddən ibarət nizamnaməsini tərtib etmişdir. Əlibəyov 1907 ildə həyat yoldaşı, həkim Xəd icə xanım Əlibəyova-Sübhanquliyevanın redaktorluğu ilə "İşıq" adlı ilk qadın jurna lın ı (1911-12) nəşr etmişdir. Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonra fəal siyasi həyata qoşulan Mustafa bəy "Əhrar" partiyasına daxil o lmuşdur. "Möhtaclara kö mək" cəmiyyətinin ü zvü olaraq, ermən i-bolşevik- daşnaklarının 1918 ildə Bakıda törətdikləri qanlı mart soyqırımı ərəfəsində "Dikaya d iviziya" əsgərlərinin əllərindən alın mış silah ların qaytarılmasın ı Bakı ko missarlığından tələb etmiş, xüsusi tapşırığa əsasən, türk hərbi əsirlərini Türkiyəyə təhvil verməyə aparmışdır. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə "Möhtaclara kö mək" təşkilatının xəttilə əhalinin ərzaq və paltarla təmin olunmasına yardım göstərmişdir. İranın Rəşt vilayətində inqilab i hərəkatla əlaqə saxlamış, Kiçik xanla görüşmüş, haqqında Bakı mətbuatında məqalə dərc etdirərək, fədailərin döyüş əzmin i alqışlamışdır. " Yaşıl qələm" ədəbi birliy inin ü zvü olmuşdur.
366
Gəncə "müdafüyün heyəti"nin üzvü olmuşdur. Əlibəyov mətbuatda açıq və gizli imza larla çıxış et miş, "Məhkəmə lər qapısında tökülən qanlı yaşlarımız" faciəsinin, "Cəllad mü lkədarın qurbanı" kinossenarisinin, "Abşeron neft cəzirəsi" publisist əsərinin müə llifid ir.
M əmmədov X., M ustafa bəy Əlibəyovun irsi qiymətli söz xəzinəmizdir, "Təzə həyat" qəzeti, 2000, 19 sentyabr; Ağabəyli F., Vəkil M ustafa bəy Əlibəyov. O bizə şərəfdir, biz ona övlad, B., 2003.
hani olmasına ba xmayaraq, q ızın ı Tiflis rus qız g imna ziyasına qoymuş, mü kə mmə l təlim-tə rbiyə vermişdir. Xəd icə xanım gimnaziyanı bit irdikdən sonra Zaqafqaziya Olqa ma ma -gineko logiya İnstitutunda oxu muş, 1907 – ci ildə 1- ci dərəcə li ma ma ixt isası a lmışdır. Hüquqşünas Mustafa bəy Əlibəyovla ailə qurandan sonra ictima i-mədəni həyatda iştirak etməyə başla mış, 1911-12 illə rdə Azərbaycanda ilk qadın "İşıq" jurnalının (cəmi 68 sayı buraxılmışdır) redaktoru (naşiri Mustafa bəy Əlibəyov id i), həmçinin Bakı Müsəlman Qadın Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəal üzv lərindən biri olmuşdur. Əlibəyova "İşıq" jurnalında "Hüququmu z" sərlövhəli silsilə məqalələr yazmışdır. Qadın larm hüquq bərabərliy i, onları maarif və mədəniyyətə, ictimai həyatda iştiraka çağırış, qadın klubların ın, savad
kursların ın açılması, uşaqların tərbiyəsi, ev işlə ri və sağlamlıq məsələ ləri ətrafında gedən mübarizə və s. onun publisistik məqalə lərinin əsas mövzu ları id i. 1920 ildən 1946 ilədək Şəkidə həkim-gineko loq işləmiş, savad kursların ın, qadın klubunun təşkilində yaxından iştira k et mişdir. ƏLĠFBA ĠSLAHATI KOMĠSSĠYAS I A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in ölkə əhalisin in maarifləndirilməsini sürətləndirmək məqsədilə həyata keçirdiyi tədbir. 1919 il martın 21-də Cü mhuriyyət Höku mətinin qərarı ilə Xalq Maarifi Na zirliy inə ərəb ə lifbasının islahatı üzrə xüsusi Höku mət ko missiyası yaratmaq və ko missiyanın hazırladığı təklifləri ba xılmaq üçün Na zirlər Şurasına təqdim et mək tapşırılmışdı. Bu qərara əsasən, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin üzvü Xudadat bəy Məlik-Aslanovun sədrliy i ilə Xalq Maarifi Nazirliy i yanında ərəb əlifbasının islahatı ü zrə xüsusi ko missiya yaradılmışdı. Əlifba islahatı, hər şeydən öncə, maarifçilik, xalq təhsilinin milliləşdirilməsi sahəsində Höku mətin qarşısında duran vəzifə lərin həyata keçirilməsinə birbaşa xid mət et məli idi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin d iqqət və qayğısı ilə fəaliyyət göstərən komissiya tezliklə b ir neçə əlifba lay ihəsi hazırlayaraq Höku mətə təqdim etmişdi. Həmin layihələr arasında müəllim Abdulla bəy Əfəndizadənin hazırlad ığı variant bəyənilmiş və yeni əlifba üçün əsas kimi qəbul o lunmuşdu. A.Əfəndizadə əlifba islahatı, xüsusilə latın əlifbasına keçid in zəruriliy i ilə bağlı 1919 ildə Bakıda "Son türk əlifbası" adlı dərslik də nəşr etdirmişdi. Dərslikdə o, ilk dəfə olaraq, ərəb və latın əlifbalarını müqayisəli şəkildə vermiş, b irincin in ana dilimizə uyğunsuzluğunu, ikincin inis ə daha münasib olduğunu zəngin dil fakt ları ilə əsaslandırmışdı. A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mətin in əlifba islahatı sahəsində həyata keçirdiyi ilk əməli addımlar Aprel işğalı (1920) nəticəsində yarımçıq qaldı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə artıq reallaşmaq ərə fəsində olan əlifba islahatı ideyasına 1921 ildə Sovet Azərbaycanında yenidən qayıdıldı. Bu məsələnin geniş mü zakirəsindən sonra Nəriman Nə rimanovun imzaladığ ı xüsusi dekretlə A zərbaycanda əlifba islahatı ü zrə Yeni Türk Əlifba Ko mitəsi yaradıldı. Ko mitənin latın qrafikası əsasında hazırladığı Azərbaycan əlifbasının lay ihəsi ü mu mxa lq mü zakirəsi üçün "Yeni yol" qəzetində dərc ed ild i. Gərgin keçən və uzunmüddətli mü za kirə lərdən sonra 1929 ildən etibarən Azərbaycanda tama milə latın ə lifbasına keçildi. Bununla da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ö z qarşısına qoyduğu müqəddəs amallardan biri də reallaşdırıldı. Bu işdə Cümhuriyyət dövründə əlifba islahatları ü zrə Höku mət ko missiyasının üzvləri olan Xudadat bəy Məlik-Aslanovun, Hə mid bəy Şahtaxtlının, Fə rhad Ağazadənin, Azad bəy Əmirovun, Əh məd bəy Pepinovun və başqalarının səy və zəhmətlə ri az o lmamışdır. Əd .: Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Mərdanov M., Quliyev Ə., Azərbaycan təhsili Xalq Cümhuriyy əti illərində (1918-1920), B., 2003. ƏLĠMURADOV Cavad bəy Cü mşüd bəy oğlu (6.7.1898, Qaryagin, indiki Fü zuli - ?) - Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin xüsusi qərarı (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı
xaricə göndərilmiş tələbələ rdən biri. Bakı realn ı kişi məktəbin i b itirmişdir (1918). Pa rla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qə rarına əsasən, təhsilini me marlıq sahəsində davam etdirmə k üçün Fransaya göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xa ricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr 367
taleyi barədə mə lu mat aşkar olunma mışdır.
Azərbaycan Milli Şurasının "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun "una (1918, 19 noyabr) əsasən, Şuşa qəzasından Cümhuriyyət Parla mentinin tərkibinə da xil edilmişdi. "İttihad" fra ksiyaının ü zvü olmuşdu.
olunmuşdur) - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Bakı realnı məktəbin i b itirmişdir (1916). Kiyev Politexn ik İnstitutunun inşaatçı-mühəndis şöbəsində təhsil almağa başlamış (1916 ildən), lakin Rusiyada Oktyabr çevrilişi baş verdiy indən təhsilini yarımçıq qoyub, 1918 ildə geri qayıtmağa məcbur olmuşdur. Parlamentin i l919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini davam etdirmək üçün Almaniyanın Berlin Ko mmersiya İnstitutuna göndərilmişdir. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduq-dan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan a zərbaycanlı tə ləbələrin və ziyyətini öyrənən
qaldığı göstərilirdi. Abbas Əliyev təhsilin i başa vurduqdan sonra (1925) A zərbaycana qayıtmış, 1928 ilədək burada işləmiş, sonra Moskvaya köçmüşdür. 1938 ildə həbs olunaraq, Bakıya gətirilmiş, 6 aydan sonra həbsdən buraxılmışdır. Moskvaya qayıdan Abbas Əliyev İkinci dünya müharibəsinin (1939-45) iştirakçısı olmuşdur. 1947 ildə Abbas Əliyev ikinci dəfə həbs olunmuş, 1953 ildə bəraət a lmışdır. Azərbaycanın Moskvadakı nü mayəndəliyin in göndərişi ilə "Ba kı" restoranında inzibatçı, d ire ktor müavin i işlə- mişdir.
ƏLĠYEV Ələkbər Qəhrəman oğlu (25.8.1897, Şuşa - ?) - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarı (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) ilə dövlət hesabına ali təhsil a lmaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Şuşa rea lnı kişi mə ktəbini bitirmişdir (1916). Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini kənd təsərrüfatı sahəsində davam etdirmə k üçün Be rlin Universitetinə (Alman iya) göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil a lan azərbaycanlı tələbə lərin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün mə lu matında Ələ kbər Əliyevin təhsilinin b it məsinə 6 ay qaldığ ı göstərilirdi. Sonrakı taley i barədə mə lu mat aşkar o lun ma mışdır.
- Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin xüsusi qərarı (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərarı) ilə dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Vladiqafqaz g imnaziyasını bitirmişdir (1919). Parlamentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini dağ-mə-dən sahəsində davam etdirmək üçün Almaniyanın Frayberq Akademiyasına göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil a lan a zərbaycanlı tələbələ rin və ziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün mə lu matında onun təhsilin in bit məsinə l ay qald ığı göstərilirdi. Təhsilini başa vurduqdan sonra Əşrəf Əliyev, ə lavə olaraq, Hannover və Elzasda dörd ay ixtisasını təkmilləşdirmişdir. Azərbaycana qayıtdıqdan sonra Əşrəf Əliyev "Azərneft" İstehsalat Birliyində çalışmış, Bib iheybət neft mədənləri rə isinin müav ini, "Kaqonoviçneft" trestinin qazıma kontorunun direktoru işləmişdir. Repressiya olunmuşdur. Əd.: Джафаров М.Ш., Политический террор и судьбы азербайджанских немцев, Б., 1998.
xüsusi qərarı (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) ilə dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri. Bakı poli-texn ik məktəbinin elektrotexn ika şöbəsini bitirmişdir (1919). Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini e le ktrote xnika sahəsində davam etdirmək üçün Almaniyaya göndərilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tə ləbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün mə lu matında Firidun Əliyevin təhsilinin bit məsinə 1 il qald ığı göstərilird i. Sonra kı taleyi barədə mə lu mat aşkar o lun ma mışdır.
olunmuşdur) - dünya tarixinin dahi şəxsiyyətlərindən biri, Azərbaycanın böyük siyasi və dövlət xadimi. Dünya azərbaycanlıla rın ın ümu mmilli lideri, Azərbaycan xalq ının qurtuluş mübarizəsin in (1990-93) qa lib i. Yen i Azə rbaycan Partiyasının (1992) banisi, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin tarixi varisi olan müasir A zərbaycan dövlətinin qurucusu və 368
Azərbaycan Respublikasının Pre zidenti (1993-2003). Na xç ıvan Pedaqoji Te xn iku munu bitirdikdən sonra 1939-41 illə rdə Azərbaycan Sənaye İnstitutunun (indiki A zərbaycan Dövlət Neft Akade miyası) me marlıq fa kültəsində təhsil almışdır. 1941 ildən Na xç ıvan Mu xtar Sovet Sosialist Respublikası (Na xç ıvan MSSR) Xa lq Da xili İşlər
369
370
Komissarlığında və Naxç ıvan MSSR Xalq Komissarları Sovetində şöbə müdiri işlə mişdir. 1944 ilin mayında Na xçıvan Vilayət Partiya Ko mitəsi tərəfindən dövlət təhlükəsizliy i orqanla rına iş ə göndərilmiş, Len inqradda (indiki San kt-Peterburq) xüsusi ali təhsil a lmış, leytenantlıqdan general rütbəsinədək yüksəlmişdir. 1957 ildə Azə rbaycan Dövlət Un iversitetinin tarix fa kültəsini bitirmişdir. 1964 ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliy i Ko mitəsi sədrin in müavin i, 1967 ildə isə sədri vəzifəsinə irəli çəkilmişdir. Heydər Əliyev Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində fəaliyyəti dövründə bu mühüm strukturun azərbaycanlılaşdırılması üçün öz xalqı qarşısında misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkə zi Ko mitəsinin (A KP M K) iyul (1969) p lenumunda Heydər Əliyev AKP MK-nın birinc i katib i, MK-nin büro üzvü seçilmişdir. Bununla, Heydər Əliyevin Azə rbaycana rəhbərliyinin birinci dövrii başlanmışdır. Heydər Əliyev A KP MK-nin avqust (1969) p lenumundakı məru zəsi ilə respublikada xalq təsərrüfatına və mədəni quruculuğa rəhbərliy i əsaslı surətdə yaxşılaşdırmaq, dövlət və ə mək intiza mını möhkə mləndirmə k, kadrla rın məsuliyyətini a rtırmağın yeni xəttin i müəy-yən et mişdir. Bu xətt Heydər Əliyevin sonrakı mə ruzə və ç ıxışla rında daha da inkişaf etdirilərək elmi surətdə əsaslandırılmış, respublikanın iqtisadi-siyasi həyatında xalqın mənəviyyatına mənfi təsir göstərən tənəzzül meyllərinin qarşısın ın alın ması, sağlam mənəvi-psixolo ji iq limin, ictimai ovqatın bərqərar olunması uğrunda uzunmüddətli mübariz fəaliyyət proqramına çevrilmişdir. Heydər Əliyevin AKP-nın 28-ci (1971, mart) və 29-cu (1976, yanvar) qurultaylarında MK-nın hesabat məruzələri bu proqramın həyata keçirilməsində mühüm əməli rol oynamışdır. Heydər Əliyev Sovet İttifaqı Ko mmun ist Partiyasının (Sov. İKP) 24-cü (1971, mart-ap rel) və 25-ci (1976, fevral-ma rt) qu- rultaylarında çıxış etmiş, həmin quru ltaylarda Sov. İKP MK-n ın üzvü seçilmişdir. Heydər Əliyev 1976 ilin martında Sov. İKP MK Siyasi Bü rosu üzvlüyünə namizəd, 1982 ilin noyabrında isə Siyasi Büro ü zvü seçilmiş, eyni zamanda, Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavin i təyin edilmişdir. Türk-müsəlman xalqlarına qarşı ayrıseçkilik siyasətinin yeridildiyi şəraitdə SSRİ kimi nəhəng bir dünya dövlətinin ali rəhbərliyinə ucalmaqla Heydər Əliyev misilsiz dövlət idarəçiliyi istedadı və bacarığı nümayiş etdirmişdir. SSRİ Konstitusiyası komissiyasının üzvü olan Heydər Əliyev yeni Konstitusiyanın hazırlan masında fəal iştirak etmiş və Konstitusiyanı qəbul edən SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında çıxış etmişdir (1977, o ktyabr). Heydər Əliyev Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasın ın (Azə rbaycan SSR) yeni konstitusiyasının layihəsini hazırlayan ko mis siyanın sədri kimi, Azə rbaycan dilinin Azərbaycan SSR-in dövlət dili olması haqqında maddənin respublika konstitusiyasına daxil
(Əsas Qanunun) layihəsi və onun ümumxalq mü zakirəsinin yekunları haqqında" məru zə etmişdir (1978, aprel). Heydər Əliyevin Azə rbaycana rəhbərlik etdiyi ilk illə rdən mü kə mmə l iqtisadi inkişaf konsepsiyası hazırlan mış, ənənəvi təsərrüfat sahələrin in şöhrəti və səmərəliliy i bərpa edilmiş, yeni-yeni istehsal sahələrinin, istiqamətlərinin əsası qoyulmuş, iqtisadiyyatın sənaye bazası genişləndirilmiş və müasirləşdirilmişdir. Nəticədə, A zərbaycanın iqtisadi potensialı güclənmişdir. Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiy i dövrdə (1969-82 illər) idarəetmə mexanizmi və metodlarının təkmilləşdirilməsi, qanunçuluğa ciddi əməl ed ilməsi, ə mə k və ictimai-siyasi fəallığın artırılması, kənd təsərrüfatının inkişafı sahələrində yüksək göstəricilər ə ldə edilməklə yanaşı, azərbaycançılıq mə fkurəsinin, milli ruhun, milli-mənəvi ö zünüdərkin, mədəniyyətin yüksəlişi, xa lqın tarixi yaddaşının özünə qaytarılması, soykök əsasında millətdə müstəqil dövlətçilik ideyalarının güclən məsi və reallaşması üçün də ço x mühü m işlər görülmüşdür. Nəticədə, 1970-80-ci illərin b irinci yarısı respublikanın ictimai-iqtisadi və sosial-mədəni həyatında sürətli yüksəliş mərhələsi o lmuş, müstəqil A zərbaycanın təməli qoyulmuşdur. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövründə (1969-82) ictimai-iqtisadi inkişafın və milli- mədəni oyanışın bütün sahələrində müstəqilliyə doğru böyük dönüş başlanmışdır. Heydər Əliyev SSRİ-nin a li rəhbərliyi tərkibində fəa liyyət göstərdiyi dövrdə xa lq təsərrüfatına rəhbərliy in bütün sahələrində tükənmə z dövlət idarəçiliyi istedadı nümayiş etdirmiş, xüsusilə elm, təhsil, mədəniyyət və səhiyyənin inkişafına böyük qayğı göstərmişdir. Heydər Əliyev dövlətçilik fəaliyyətin in Moskva dövründə də həmişə Azərbaycanı düşünmüş, onun taleyi ilə yaşamış, doğma respublikan ın yalnız SSRİ məkan ında deyil, hə mç inin bütün dünyada tanıdılması üçün əlindən gələni etmişdir. Heydər Əliyev SSRİ Ali Sovetinin (8, 9 və 10-cu çağırışlar) deputatı seçilmiş, 9-cu çağırış SSRİ Ali Soveti İttifaq Sovetinin sədr müavini, Azə rbaycan SSR Ali Sovetinin (7, 8, 9 və 10-cu çağırışla r) deputatı və respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin ü zvü olmuş, Lenin ordeni (4 dəfə ), Qırmızı Uldu z ordeni və ço xlu medallarla tə ltif edilmiş, iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı ad ına (1979, 1983) lay iq görülmüşdür. 1970-80-c i illərdə Sov. İKP M K və SSRİ Ali Soveti nümayəndə heyətinin başçısı və üzvü kimi Meksika, Alma- niya, Vyetnam, Koreya Xalq Demokratik Respublikası, Rumıniya, Yuqoslaviya, İtaliya, Misir, Suriya və Hindistana rəsmi səfərlər et mişdir. Heydər Əliyev 1987 ilin o ktyabrında Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun və şəxsən Baş katib M.S.Qorbaçovun yeritdiyi səhv xəttə, onun antiazərbaycan siyasətinə etiraz əla məti ola raq tutduğu vəzifə lərdən istefa vermiş və mövcud rejimə qarşı mü xa lif mövqe tutmuşdur. Heydər Əliyev sovet qoşunlarının 1990 ilin 20 yanvarında Bakıda törətdiyi qanlı qırğınla əlaqədar ertəsi gün, Kreml rejiminin təqiblərinə və səhhətinin ağır olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyində verdiyi cəsarətli bəyanatında Azərbaycan xalqına qarşı silah işlədilməsini qətiyyətlə pisləmiş, Azərbaycan xalqının Qurtuluş mübarizəsinin önünə keçmişdir. Mübariz mövqeyini qətiyyətlə davam etdirən Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağda kəskin münaqişəli vəziyyətlə bağlı mərkə zin ikiüzlü siyas ətinə etira z əla məti olaraq 1991 ilin iyulunda Sov. İKP sırala rını tərk et mişdir.
371
Heydər Əliyev doğma xalq ını milli-siyasi fə lakət burulğanından xilas etmə k üçün 1990 ilin iyu lunda Azərbay- cana qayıtmış, ilk əvvəl Bakıda, sonra isə Naxçıvanda Qurtııluş mübarizəsini davam etdirmiş, həmin ildə də Azərbaycan Ali Sovetinə deputat seçilmişdir. 1992 ildə Yen i A zərbaycan Partiyasının Na xç ıvan şəhərində keçirilmiş təsis qurultayında partiyanın sədri seçilmişdir. Heydər Əliyevin siyasi fəa liyyətinin Na xç ıvan dövrü, xüsusilə onun Na xç ıvan Muxtar Respublikası A li Məcli- sinin sədri vəzifəsində çalışdığı illə r (1991-93) mu xtar respublikanın siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafın ın çətin, eyni za manda, ə la mətdar dövrüdür. Heydər Əliyev, birinci növbədə, Na xç ıvan Muxtar Respublikasını Ermənistanın silahlı təcavüzü və işğalı təhlükəsindən xilas etdi. Bu illərdə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə mu xtar respublikan ın Ali Məc lisi onun adından "sovet, sosialist" sözlərin in çıxarılması, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin (1918-20) üçrəngli bayrağının Naxçıvan Muxtar Respublikasın ın dövlət bayrağı kimi qəbul olun ması haqqında qərarlar qəbul etdi. Blokada şəraitində olan mu xtar respublikanın iqtisadi problemlərinin həllinə ciddi d iqqət yetirild i. Qonşu Türkiyə və İranla iqtisadi əlaqələr yarad ıld ı. Naxçıvanı Türkiyə ilə birləşdirən "Ümid körpüsü", İranla yük və sərnişin daşınmasını genişləndirən Şahtaxtı-Po ldəşt körpüsü inşa edildi və s. Heydər Əliyev Na xçıvan Mu xta r Respublikası A li Məclisinin sədri işləyərkən, eyni za manda, A zərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədr müavini olmuş, A li Sovetin sessiyalarında fəal iştirak etmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin birinci sessiyasındakı (1991, fevral) çıxış ında Vətənin ağır və çətin dövründə xalq ın dərd inə şərik olmağa, vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməyə, müstəqillik uğrunda mübarizəyə qoşulmağa gəldiyini bəyan etmiş, dağılmaqda olan Sovet İttifaqında, eləcə də Azərbaycanda mövcud ictimai-siyasi vəziyyəti obyektiv təhlil edərək, cəmiyyəti dərindən düşündürən problemlər barədə mühü m ideyalar irəli sürmüş, prinsipial və konkret fikirlər söyləmiş, təkliflər vermiş, siyasi və iqtisadi böhranın səbəbləri, onların aradan qald ırılması yolları barədə qətiyyətli mövqeyini bəyan etmiş, Dağ lıq Qarabağ münaqişəsinin səbəblərini aşkara çıxarmış və təqsirkarları dəqiq ünvanını göstərərək demişdir: "Yaranmış vəziyyətin günahkarı hakimiyyətdə olan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi, partiya və dövlət hakimiyyətini ələ keçirmiş Qorbaçovdur". Xalq ının müstəqilliy i uğrunda dönmədən mübarizə aparan Heydər Əliyev Azərbaycan Ali Sovetinin 1991 il 7 mart tarixli sessiyasında SSRİ rəhbərliy inin müttəfiq respublikaları guya yeni ittifaq yaratmağa çağıran təklifinə qarşı çıxmış, bununla bağlı referendu mda iştirak edib-etməmək məsələsində öz qətiyyətli mövqeyini belə ifadə etmişdir: "Mən yeni ittifaqa daxil olmağın və bunun üçün referendum keçirməyin heç bir şərt qoymadan əleyhinəyəm. Azərbaycan Respublikası iqtisadi və siyasi müstəqillik yolu ilə getməli, tam istiqlaliyyət uğrunda mübarizə aparmalıdır" Heydər Əliyevin rəhbərliy i alt ında Naxçıvan Muxtar Respublikasında referendu m boykot edilmiş, rus sovet qoşun hiss ələri buradan çıxarılmış, 20 Yanvar faciəsinə hüquqi-siyasi qiy mət verilmiş, Naxçıvan müstəqillik və milli dövlət quruculuğu nümunələri göstərərək, xalqın inamın ı sarsılmağa qoy mamış, müstəqilliyə ü mid yaratmışdır. Heydər Əliyev Na xçıvan Mu xtar Respublikasında fəaliyyət göstərdiyi müddətdə bütün Azərbaycan xalq ı və Vətən üçün taleyüklü məsələlərdə daim qətiyyətlilik nü mayiş etdirmişdir: Ko mmun ist Partiyasının Naxçıvanda fəaliyyət göstərən bütün strukturları ləğv edilmiş (Naxçıvan Mu xtar Respublikası Ali Məclisinin 1991 il 26 avqust tarixli qərarı), A zərbaycan Ali Sovetin in 1991 il 29 avqust tarixli s essiyasının qərarına əsasən, Azərbaycanda həmin il sentyabrın 8-nə təyin edilmiş prezident seçkilərin in Naxçıvan Mu xtar Respublikası ərazisində keçirilməsin in dayandırılması (Naxçıvan Mu xtar Respublikası Ali Məclisin in 1991 il 4 sentyabr tarixli qərarı) haqqında qərar çıxarılmışdır. Heydər Əliyevin siyasi təcrübəsi və qətiyyəti nəticəsində Naxç ıvan Muxtar Respublikasında sabitlik tə min olun muş, demo kratik dövlət quruculuğu formalaşmışdır. 1993 ilin may-iyununda respublikada hakimiyyət böhranı, hərc-mərclik son həddə çatdıqda, ölkə vətəndaş müharibəsi və müstəqilliyin itirilməsi təhlükəsi qarşısında qaldıqda, Azərbaycan xalq ı Heydər Əliyevin hakimiyyətə gətirilməsi tələbi ilə ayağa qa lxd ı. Bu, əsl mənada, milli hərəkata çevrildi və nəticədə, A zərbaycanın o za mankı dövlət başçıları onu rəs mən Bakıya dəvət etməyə məcbur oldular. Heydər Əliyev 1993 il iyunun 15-də Azərbaycan Ali Sovetinin
Azərbaycan dövlətçiliyinin məhv edilməsi, vətəndaş müharibəsi və ölkənin parça lan ması təhlükəsi aradan qalxd ı. İyunun 24- dən isə Heydər Əliyev Milli Məclisin qərarı ilə A zərbaycan Respublikası Pre zidentinin s əlahiyyətlərini həyata keç irməyə başladı. 1993 il oktyabrın 3-də ü mu mxalq səsverməsi nəticəsində Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Oktyabrın 10-da andiçmə mərasimində Heydər Əliyev xalqa müraciət etdi: "Belə bir yüksək və məsuliyyətli vəzifəni üzərimə götürərkən, birinci növbədə, Azərbaycan xalqının zəkasına, müdrikliyinə, qüdrətinə güvənirəm, arxalanıram. Azərbaycan xalqının mənə bəslədiyi ümidlər məni bu vəzifəni üzərimə götürməyə məcbur edib. Əmin etmək istəyirəm ki, bu ümidləri doğrultmaq iiçün əlimdən gələni əsirgəməyəcəyəm ". Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|