Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

 

ƏQDNAMƏ  -  Azərbaycan  Milli  Şurasının  1918  il  28  may  tarixli  qərarına  əsasən  Azərbaycanın  müstəqilliy ini 

rəsmən elan edən sənəd. Ətraflı mə lu mat üçün bax İstiqlal bəyannaməsi. 

ƏLABBAS Müznib - A zərbaycan şairi, publisist və tərcüməçi (bax Müznib Əlabbas Mütəllimzadə). 

ƏLAGA VAHĠD - görkəmli Azərbaycan şairi, əməkdar incəsənət xad imi (bax Vahid Əlağa). 

ƏLAHĠDDƏ  AZƏRBAYCAN  KORPUS U  (ƏAK)  -  Müsəlman  korpusunun  bazasında  yaradılmış  hərbi  birlik; 

müstəqil ordu quruculuğunun ilkin   mərhələsi.  Həmin  mərhələnin səciyyəvi  xüsusiyyəti ço x  mürəkkəb hərbi-siyasi şəraitdə 

aparılan ordu quruculuğuna türk hərbçilərinin rəhbərlik etməsi id i. 

Əsası  1917  ilin  dekabrında  qoyulmuş  Müsəlman  korpusu  Zaqafqaziya  ko missarlığ ının  ordu  strukturu  kimi 

formalaşmağa başlamışdı.  1918  il iyunun 26-da Azərbaycan Hökuməti Müsəlman ko rpusunu Əlahiddə Azərbaycan korpusu 

adlandırmaq la özünün bu hərbi struktura sahibliyini hüquqi cəhətdən təsdiqlədi. Höku mətin həmin tarixli başqa bir qərarı  ilə 

ƏAK  qərargahının  ştatında  qismən  dəyişiklik  edildi  və  korpus  ko mandirin in  yanında  diviziya  səlahiy-yətində  xüsusi 

tapşırıq lar üçün general vəzifəsi təsis edild i. 

ƏAK bu zaman A zərbaycanda xilaskarlıq missiyasını həyata keçirən Qafqaz İslam Ordusunun tərkibinə daxil ed ild i. 

Azərbaycana hərbi yardıma  gəlmiş 5-ci Qa fqaz firqəsi də ilk va xtla r ƏAK-ın tərkibinə da xil edilmişdi. Hə min firqə (div iziya) 

ƏAK  vasitəsilə  Qafqaz  İslam  Ordusunun  komandanlığına  bağlanırdı.  5-ci  Qafqaz  firqəsinin  ko mandiri  xid məti  vəzifələri, 

döyüş tapşırıqlarının  icrası haqqında Qafqaz  İslam  Ordusunun komandanı  ilə bərabər ƏA K-m ko mandanı  Əlağa Şıxlinskiyə 

də hesabat verirdi. 

Müsəlman korpusu ƏAK adlandırılandan sonra korpus ko mandirinin əmri ilə h issələrdə və hərbi müəssisələrdə yeni 

möhürlərin tətbiq edilməsinə başlandı. Müsəlman korpusunun möhürlərində rus qoşun hissələri möhürlərindəki ikibaşlı qartal 

təsviri  var  idi,  dövrəsində  isə  hissənin  adı  və  nömrəsi  ya zılmışdı.  Yen i  möhürlə r  gümüş  manatlıq  ölçü-sündə,  ortasında 

səkkizguşəli  ulduz  və  aypara  təsviri  olma lı,  yu xa rı  kənarı  boyunca  is ə  hə m  rusca,  hə m  də   azə rbaycanca  hissənin  adı  və 

nömrəsi yazılmalı idi. 

Korpusun strukturların ın da yenidən qurulmasına baş landı.  Sənədlər ƏA K tərkib ində diviziya qərargahla rının  ləğv 

olunduğunu göstərir. Qafqaz İslam  Ordusu komandanının 1918  il 13 avqust tarixli əmri  ilə ƏAK-ın qərargahı da, müvəqqəti 

olaraq,  ləğv  olundu,  onun tərkib inə  daxil  olan  hissələr  birbaşa  Qafqa z  İsla m  Ordusu  komandanlığına  tabe  edildi.  ƏA K-ın 

ləğvi ilə onun sıralarında fəaliyyət göstərən zabitlər də  xid mətdən kənarlaşdırıldı, h issələrdə yazış manın Azərbaycan dilində 

aparılması məcburi şərt kimi irəli sürüldü. 

1918  il  sentyabrın  2-ci  yarısında  ƏAK-m  qərargahı  bərpa  edildi.  General-leytenant  Ə.Şıxlinski  korpusun  ko-

mandiri,  polkovnik  Həbib  bəy  Sə limov  isə  qərargah  rə isi  idi.  İlkin   olaraq,  ƏAK-ın  tərkibində  iki  p iyada  diviziyası 

formalaşdırıldı. 1-ci d iviziyanm  ko mandiri polkovnik  (albay) Cəmil Cahid bəy, 2-ci d iviziyanın ko mandiri  isə Qafqaz İslam 

Ordusunun  qərargah  rəisi  olmuş  Na zim  bəy  təyin  edildi.  Hə r  diviziya  üç  piyada  alayından  ibaret  idi.  1918  il  oktyabnn 

ortalarmda  1-ci  d iviziyanm  tərkibində  üç  süvari  alayı,  b ir  sərhəd  və  bir  topçu  alaylan  var  idi.  Qafqa z  İsla m  Ordusu 

ko mandanmm  tabeliyində  4-cü  A zərbaycan  süvari  alayın m  da  forma laşdırılmasma   başlanmışdı.  Bununla  yanaşı  Əlahiddə 

Azərbaycan korpusunun tabeliyində 1-ci ağır topçu taboru, 1-ci qaubitsa taboru, teleqraf taboru, dəmir yol taboru və təyyarə 

dəstəsi də var idi. 

1918  il  noyabrın  əvvəllərində  hərbi  nazirlik  bərpa  edildikdən  sonra,  ƏAK-ın  mövcudluğu  formal  xarakter  aldı. 

Qoşun hissələrinin  təşkilinə və fəaliyyətinə rəhbərlik bütünlüklə hərbi nazirliyin  əlində cəmləşdirildi. 1918 il noyabrın 15-də 

ƏAK-ın qərargah rəisi  H.Səlimov  Ümu mi qərargahın rəisi təyin edildi. ƏA K-ın  ko mandiri  Ə.Şıxlinski isə  1918  il dekabrın 

29-da hərb i na zirin  müavin i təyin olundu.  Korpusun qərargah zabit lərinin b ir ço xu  yeni və zifə lərə  təyin edildilə r. Na zirlər 

Şurasının  1919  il  2  yanvar  tarixli  qərarı  ilə  Əlahiddə  Azərbaycan  korpusu  ləğv  olundu.  Onun  qərargahında  xid mət  edən 

zabit lər hərb i na zirliy in aparatına və qoşun hissələrinə göndərildilər. 

Əd.: 

Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; Стеклов А., Армия Мусаватского Азербайджана, Б., 1928. 

ƏLAHĠDDƏ  NAXÇIVAN  GENERAL-QUBERNATORLUGU  -  Cənubi  Qafqazda  nüfuz  dairəsi  qazan mağa 

çalışan  Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  əlverişli  hərb i-strateji  mövqedə  yerləşən  Naxçıvan  bölgəsində  möhkəmlən mək 

məqsədilə yarad ılmış general-qubernatorluq (ba x Naxçıvan general-qubernatorluğu). 

 

ƏLƏT-CULFA  DƏMĠR  YOLU  Bakı  ilə A zərbaycanın cənub-qərb bölgələrini birləşdirən dəmir yolu  xətti.  Cu lfa 

istiqamət ində  dəmir  yo lu  çəkilməsi  təklifini  ilk  dəfə  1898  ildə  rus  sahibkarla rı  F.Y.Yenakiyev  və  A.M.Qorya inov  irə li 

362 

 

sürmüşdülər. Onların tapşırığı ilə 1900 ildə Hacıqabuldan Araz çay ı boyunca Culfaya qədər ərazidə texn iki-kəşfıyyat işlərinə 

başlandı. Rus sənayeçiləri həmin  dəmir yolu  xəttini gələcəkdə  İrana və Türkiyəyə doğru u zatmaq n iyyətində id ilər. Tərtib 

olunmuş layihə sonradan "Təbriz dəmir yolu cəmiyyəti”nin rəhbərlərindən olan S.Podqurskiyə verildi. 

Culfa-Hacıqabul  də mir  yolu  xəttin in  çəkilməsinin  zə ruriliyi  Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  başlandıqdan 

dərhal  sonra  özünü  göstərdi.  Rusiya  Qafqa z  cəbhəsindəki  qoşunlarını  ərzaq  və  döyüş  sursatı  ilə  təchiz  et məkdə   ciddi 

çətinliklərlə  üzləşdi.  1914-16  illərdə  Qafqazın  cənubuna  doğru  daşınan  yüklərin  həcmi  2  dəfədən  ço x  artmışdı  və 

Aleksandropol-Culfa  xətti  bu  qədər  yükü   daşımağa  qadir  deyildi.  Bu  və ziyyət  Qafqa zdakı  rus  ordusunun  komandanı  və 

Qafqaz  canişin i  Niko lay  Nikolayeviçi  Culfanın  Cənubi  Qafqaz  dəmir  yolunun  şərq  hissəsindəki  stansiyalardan  biri  ilə 

birləşdirilməsini  təklif  edən  layihələ rə  ciddi  d iqqət  yetirməyə  məcbur  etdi.  Can işin  bu  layihələ r  içərisində  Culfanın  Ələtlə  

birləşdirilməsi təklif edilən varianta üstünlük verdi və 1916 il fevralın 4-də Na zirlər Şurasına müraciət edərək, Ələt-Culfa də mir 

yolu xəttinin çə kilməsi məsələsini irə li sürdü. 

Culfanı  məhz  Ələt  stansiyası  ilə  birləşdirmək  təklifi  onunla  bağlı  idi  ki,  bu  stansiya  hələ  Bakı-Tiflis  dəmir  yolu 

çəkildiy i  zaman dəmir yo lu  xətti vasitəsilə  Ələt bu xtası ilə birləşdirilmişdi.  Bu xtanın ö zündə isə gəmilərin yan alması üçün 

körpü inşa edilmişdi. Bu da tikinti materiallarını və sonrakı dövrdə həm də hərbi yükləri onsuz da yüksək gər-g inliklə işləyən 

Cənubi Qafqaz də mir yolundan, Ba kı yük stansiyasından yan keçmə klə  daşımağa imkan verərd i. 

Də mir yolu  xətti Ələt stansiyasından başlayaraq Şirvan, Muğan, Mil düzlərindən çəkilməli,  46-cı verstdə Kür çayını, 

91-ci  verstdə  Araz  çayını  keç mə li  idi.  Təqribən  Bəh mən li  stansiyası  yaxınlığ ından  (165-c i  verstdən)  başlayaraq  Araz  çayı 

vadisi ilə, Xudafərin körpüsündən Ordubada kimi is ə 90 verstlik məsafədə ensiz çay yatağı boyunca inşa edilməli idi. Bu yeni 

dəmir  yolu  xətti  383-cü   verstdə  İran   sərhədi  ya xınlığında  -  Culfada   Ulu xan lı-Culfa  və   Culfa -Təbriz  də mir  yolları  ilə  

qovuşmalı  idi. İşçi  layihəsində dəmir yolu  xəttinin keçəcəyi dağlıq bölgədə ümumi u zunluğu 460 sajın  (1 sajın =2,13360  m) 

olan 13 tunel inşası planlaşdırılmışdı. Layihədə həmçinin 13 yeni stansiya tikintisi də nəzərdə tutulurdu. 

Çar höku məti bu yolun çəkilməsinə dərhal  icazə verdi. Artıq  1916  il  may ın  14-də  Ələt-Cu lfa dəmir yolunun Qaf-

qazdakı  rus ordusunun təchizi üçün fövqəladə dərəcədə vacibliyin i nəzərə alaraq, tikinti  xərclərin in hərbi  fondun hesabına  

ödənilməsi  barədə    yollar  naziri    A.F.Trepova  göstəriş  verildi.  Həmçinin,  inşaat  işləri  üçün  lazım  olan  bütün  materialın  və 

avadanlıqların hərbi yük kimi növbədənkənar qəbul edilib, yola salın ması əmr o lundu. Yo lun çəkilməsinə cəlb edilən qeyri-

müsəlman lara hərb i xid mətdən möhlət hüququ verilirdi. 

1916  il  iyulun  30-da  də mir  yolu  xəttin in  inşasına  başlandı.  Tikintinin  podratçısı  Cənubi  Qafqazda  yerli  ş əraitə  və 

dəmir yolu  inşası işinə ya xından bələd olan S.Podqurski, baş  mühəndisi isə A.Treskinski id i.  Də mir yolu inşası üçün zəruri 

olan materia lla r hə m ölkə da xilində, hə m də  xaricdə sifariş edilmişdi.  Yo lun çəkilişində 50  min nəfə rə qədər adam ça lışırdı. 

Bu da tikinti işlərini yüksək sürətlə aparmağa imkan verirdi. 1917 ilin  sonuna kimi torpaq işlərin in 73 faizi, süni tikililərin 60 

faizi,  qalereya  və  tunel  çəkilişinin  80  faizi  art ıq  başa  çatdırılmışdı.  Kür  çayı  ü zərindən  Qafqazda  ən  böyük  -  152  sajın 

uzunluğunda  körpü  inşa  edilmişdi.  Həmçinin,  Ələt  stansiyasından başlayaraq,  hazırlan mış  dəmiryolu  yatağına  sürətlə  rels 

döşənirdi.  1918  ilin  əvvəlində  Ələtdən  Bəh mən li  stansiyasına  qədər  165  verstlik  sahədə  rels  döşənməsi  işi,  əsasən,  başa 

çatdırılmış, işçi qatarların hərəkəti başlanmışdı.  Lakin 1917  ilin sonu - 1918  ilin əvvəlində Rusiyada və Qafqazda baş verən 

siyasi hadisələr tikinti işlərini davam etdirməyə imkan vermə mişdi. 

1918 il  may ın sonunda isə o zaman Naxçıvana gəlmiş Osmanlı qoşununun Culfa-Bakı istiqamətində irəliləmə-sinin 

qarşısını  almaq  üçün,  Bakı  Xalq  Ko missarları  Sovetinin  daşnak-bolşevik  rəhbərliyin in  göstərişi  ilə  artıq  dəmir  yo lu  xətti 

çəkilmiş  sahələrdə  relslər  sökülmüş,  digər  dəmir  yolu   əmlakı  ilə  b irlikdə  başqa  yerə  daşınmışdı.  Sonralar  bu  sahədən 

sökülmüş  relslərin  ço xundan  Bakı-Tiflis  dəmir  yolu  xəttin in  təmirində  istifadə  edilmişdi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

Höku məti ço x ağ ır iqtisadi və maliyyə böhranı keçirməsinə baxmayaraq, Ələt-Culfa dəmir yolunun inşasını davam etdirməyə 

xüsusi  diqqət  yetirirdi.  1919  ilin  büdcə  layihəsində  bu  məqsəd  üçün  100026000  çervon  vəsait  ayrılması  bunu  sübut  edir. 

Lakin  o  zaman  tikinti  işlərini  canlandırmaq  mü mkün  olmadı.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  yalnız  Ələtlə 

Zubovka (indiki Əli Bayra mlı) a rasındakı də mir yolu xətti (48 verst uzunluğunda) norma l işləyirdi. 

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Culfa istiqamət ində dəmir yolu xəttin in inşasını davam etdirmə k qəra ra a lındı. 

Bununla əlaqədar, Nəriman Nərimanov 1921  il avqus tun 30-da  RSFSR Xa lq Ko missarları Sovetinə te leqra m vuraraq, Cənubi 

Qafqa z də mir yo lunun Azərbaycan sahəsindən 117 verst uzunluğunda ikinci yolun sökülmüş rels lərinin  respublikadan kənara  

çıxarılmasın ın  dayandırılmasını  tələb  etmişdi.  Azərbaycan  rəhbərliyi  bu  relslərdən  Ələt-Culfa  dəmir  yolunun  inşasmda 

istifadə etməyi nə zərdə tuturdu. 1921  ilin payızında bu dəmir yolunun çəkilməsinə yenidən başlansa da, yalnız 1941-45  illər 

müharibəsi başlandıqdan sonra bütövlüklə istifadəyə verildi. 

 

Əd

.: Əliyev Q.Ə., Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadiyyatı (XIX əsrin sonu - XX əsrin ilk onillikləri), B., 2001;Самойлов А., Алят 

– Джульфинская железная дорого. ―Закавказский транспорт‖, 1924, №10. 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

363 

 

ƏLI  FUAD  PAġA,  Cəbəsoy (1882, İstanbul - 1968, orada) - Türkiyənin dövlət, hərbi və siyasi  xad imi. A li hərbi 

təhsil  almış,  Balkan  müharibələ rində  (1912-13)  və  Birinci  dünya  müharibəsində  (1914-18)  iştirak  et mişdir.  Ka zım  Qara  

Bəkir paşa,  Bəkir  Sa mi bəy və d igər türk  milli a zadlıq  mücadiləsi  xadimlə ri  ilə b irlikdə Mustafa Ka ma l Atatürkün 1919  il 

iyunun  20-də  bəyan  etdiyi  A masya  təlimat ını  imzala mışdı.  1920  il  aprelin  23-də  Anka rada  işə  başlamış  Türkiyə   Böyük 

Millət Məc lisi (TBMM) höku mət inin  Moskvadakı ilk fövqəladə və  səlahiyyətli sefiri olmuş və  1921 il fevra lın 18-də Rusiya 

Sovet  Federativ  Sosialist  Respublikası  (RSFSR)  höku məti  ilə  danışıqlar  aparmaq  üçün  göndərilmiş  Türkiyə  nü mayəndə 

heyəti ilə  birlikdə Moskvaya gəlmişdir; fevral-ma rt aylarında Yusif Ka mal bəy və doktor Riza  Nuru  bəylə birlikdə Moskvada 

RSFSR  xarici  işlər  naziri  G.Çiçerinlə,  Ümu mrusiya  Mərkəzi  İcraiyyə  Ko mitəsinin   üzvü  C.Qorxmazovla  danışıqlar 

aparmışdır. 

Əli  Fuad  paşa  Moskva  konfransında  Azərbaycanın  himayəsi  altında  Naxçıvana  mu xtariyyət  verilməsi  məsələsinin 

uğurla  həll  edilməsi  sahəsində  gərgin  və  səmərəli  dip lo matik  fəaliyyət  göstərmişdir.  Danışıqlarda  məh z  Türkiyə 

diplo matların ın,  o  sıradan  da  Əli  Fuad  paşanın  səyləri  sayəsində  "Dostluq  və  qardaşlıq  haqqında"  RSFSR-Türkiyə 

müqaviləsinin  (Moskva,  16  mart  1921  il)  3-cü  maddəsinə  və  1  (V)  əlavəsinə  əsasən,  Naxçıvan  vilayətinə  A zərbaycanın 

himayəsi  alt ında  mu xtariyyət  verilməsi  ra zılaşdırıldı.  Əli  Fuad  paşa  sonralar  millət   vəkili,  1948  ildə  isə  TBMM   başqanı 

seçilmiş və Türkiyə  Cü mhuriyyətinin daxili və  xarici siyasətinin işlənib hazırlan masında fəal ro l oynamışdır. 60-cı illərdən 

elmi fəa liyyətlə məşğul olmuşdur. "Sin if yoldaşım Atatürk", "Moskva xatirələ ri" və s. əsərlərin müə llifid ir. 

ƏLĠ  NƏZMĠ,  Əli  Məhəmməd  oğlu   Məmməd zadə  (1878,  Gəncə  qəzasının   Sərab   k.  -  2.1.1946,  Bakı)  -  şair, 

publisist,  tərcüməç i.  Kəndli  a iləsində  doğul  kənd  molla xanasında  almışdır.  Kənd  təsərrüfatında   

işləmiş, Bu xara, Səmərqənd (1898-1900), Gəncə, Tiflis  şəhərlərində   ticarətlə məşğul olmuşdur. 1920 

ildə  Gəncədə  qısamüddətli  pedaqoji  kurs   bit irərə k,      müəllimlik  (1920-24),-― Yeni  Gəncə"  qəzetində 

əməkdaşlıq  etmiş,  verg i   idarəsində, şəhər təsərrüfatı şöbəsində işləmişdir.1926 ildə  Bakıya  köçərək 

"Kəndçi qəzetəsi", "Molla Nəsrəddin", "Yen i yol", "Ko mmunist"və s. dövri nəşrlərin redaksiyala rında 

çalış mışdır.  "Şahnamə"-dən  "Səyavuş  və  Əfrasiyab"  dastanının,  "Dünya  və  insanın  yaradılışı" 

bölməsin in  tərcüməsi  (1935),  "Sijimqulunamə"  (1927),  " Bəlkə  bu  yaxşı  oldu"  (1930),  "Satira 

mə rmiləri" (1945) kitabları nəşr olun muşdur. 

Əli  Nəzmi  yaradıcılığa  20  əsrin  əvvəllərindən  başlamış,  ilk  şeir  və  məqalələrini  "Şərq i-Rus" 

qəzetində  (1903-05)  dərc  etdirmişdir.  Birinci  rus  inqilabından  (1905-07)  sonra"Əli  Mə mmədzadə", 

"Kefsiz", "Məşədi Sijimqulu", "Şə mşir", "Bikəs", "Əlidəyənəkli" və s. açıq və gizli  imza larla "Molla  Nəsrəddin", "Bəhlu l", 

"Zənbur",  "Babayi-Əmir",  "Məzə li",  "Tuti",  "Məktəb",  "İqbal"  və  s.  məc muə lərdə  lirik-satirik  əsərlə ri  dərc  olunmuşdur. 

"Molla Nəsrəddin" və M.Ə.Sabir ədəbi mə ktəbinin nu mayəndəsi olan Əli Nəzminin  yaradıcılığ ında əski dünyaya, köhnə şüur 

və mə işət tərzinə qarşı  mübarizə ,  istibdadın tənqidi, a zadlıq  ideyalarının tərənnü mü aparıc ı istiqa mət təşkil ed ir ("Fələ kdən 

giley",  "Hürriyyətin  lüzu mu",  "İstibdad",  "Olacaqmı",  "Sizə  nə",  "Ey  füqəra",  "Od  tutub,  odlandı  Vətən",  "Ağaya  cavab", 

"Qorxura m",  "A mali-hürriyyət"  və  s.  şeirlər).  Əli  Nəzmi  20  əsrin  birinc i  yarısın ı  əhatə  edən  qırx  illik  bir  müddətdə 

Azərbaycan  və  ona  yaxın  olan  regionda  baş  verən  ictima i-siyasi  hadisələrə   çevik,  həssas  münasibət  bil-dirmişdir.  Bu 

baxımdan  şairin   1917  ildən  sonra  baş  verən  hadisələrə  münasibəti  maraq   doğurur.  "Olarmış"  şerində  çar  istibdad  üsuli-

idarəsinin y ıxılmasını a lqışlayan şair ö lkən in müsəlman  əhalisinin işinin  niza ma  düş əcəyinə ümid bəsləyir, "Muxta r" şerində 

vətəndaşların hüquq bərabərliyinin tə min olunacağından söhbət açır. La kin ço x keç mədən məyus olan şair "Hürriyyətdən kim 

nə  pay  aparsın?"  şerində  inqilabdan  Rusiyanın  mə zlu m  müsəlman  xalq larına  "yumruqdan",  "buyruqdan"  başqa  bir  pay 

düşmədiyini bəyan edir. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  illə rində  Əli  Nə zmi  doğma  Sərab  kəndində  yaşamışdır.  Ba kıda  çıxan  "Zənbur" 

jurnalında "Kefsiz" imzası ilə "İnsaf‖, "Bələdiyyə" satiralarını dərc etdirmiş, dövlət tədbir və qanunlarından şəxsi mənfəətləri 

üçün istifadə edən məmu rları və  möhtəkirləri tənqid etmişdir. Şairin " Keçmiş günlər"  mən zu m  xatirələrində  Gəncə üsyanı, 

həmin günlərdə Gəncədə xəstə xanada müalicə olunan Məhəmməd Hadi ilə görüşləri haqqında məlu mat vard ır. 

Əsəri: 

Seçilmiş əsərləri, B., 1979. 

Əd.: 

Hüseynov F., Əli Nəzmi, B., 1970.

 

 

ƏLĠ  RAZĠ, Şamçızadə Əli Yəhya oğlu (1886, Gəncə - 1938, Bakı) - şair, publisist, dramaturq, 

mühərrir.  Gəncədə  mollaxanada,  "Məktəbi-ruhaniyyə",  "Cəmiyyəti-xey riyyə"  məktəblərində  o xu muş-

dur. Gəncə  "İsla m qiraət xanası‖nda müdir (1907-08), Bakıda  " Günəş" (1910-11), " Yeni həqiqət" (1911) 

qəzetlərinin, satirik "Tuti"  (1914-16)  jurna lın ın  redaksiyasında  mühərrir işlə mişdir. "Molla  Nəsrəddin" 

jurnalında satiralar dərc etdirmişdir. Siyasi baxışlarına görə təqib olunaraq, Dağ ıstana sürgün olunmuş 

(1917), beş aydan sonra Gəncəyə qayıdaraq, "Türk Ədəmi-mərkəziyyət "Müsavat" partiyasında çalış mış, 

"Müsavat"  qəzetində  "Müsavatçı  Əli  Ra zi"  imzası  ilə  şeirlər  dərc   etdirmişdir.  Azərbaycan  Cü mhuriy-

yətinin  kəşfiyyat  xid mət ində  fəaliyyət  göstərmişdir.  Elə  buna  görə  də  sovet  hakimiyyəti  illərində 

repressiya olunaraq, güllələn mişdir. Ya radıc ılığa lirik şeirlə rlə başlayan Əli Ra zi Birinci rus inqilabından 

(1905-07) sonra mü xtəlif dövri mətbuat orqanlarında ço xlu satirik şeirlə r, fe lyeton və publisist məqalə lər 

dərc etdirmişdir. 

 

 

 

 

 

 

364 

 

 

 

Əli  Razin in  "Eşq  və  məhəbbət"  (1908),  "İslam  kitab xanası"  (1908),  " Yaman  qardaş"  (1908),  "Nalələrim"  (1908), 

"Dabamçatdaq xala və heyvərə" (1912) kitabları nəşr olun muşdur. 

 

Əsəri: 

Nalələrim, fəğanlarım. Seçilmiş əsərləri (toplayıb tərtib edəni, müqəddimə və şərhlərin müəllifi İ.A ğayev), B., 1992.  

 

ƏLĠ  SƏBRĠ,  Qasımov  ƏIi  Camal  oğlu  (15.4.1892,  indiki  Babək  rayonunun  Nehrəm  k.  - 

19.2.1983, Bakı) - yazıçı, ju rnalist. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş (1913), bir müddət Bakıda 

müəllimlik  etdikdən  sonra  Naxçıvana  qayıdaraq,  həmyerlilərin in  ermən i-daş-nak  təcavüzünə  qarşı 

mübarizəsinə  qoşulmuş,  könüllü  xalq  dəstələrin in  yaradılmasında  təşəbbüskarlıq   göstərmişdir. 

Nü mayəndə heyətinin tərkibində Naxçıvan əhalisin in 17 maddədən ibarət tələblərin i 1919 il sentyabrın 

9-da  Tiflisdə Na xç ıvan və  Şərur-Dərə ləyə z qə zala rının neytral  zona e lan o lunaraq, onların  əra zisində 

Naxçıvan  general-qubernatorluğu  yaradılmasın ı  nəzərdə  tutan  "Haskel  layihəsi"nin  müəllifi,  Antanta 

dövlətlərinin   Ermənistandakı  ali  ko missarı,  amerikalı  polkovnik  V. Haskelə  təqdim  etmiş  və 

bildirmişdir  ki,  "əgər  bu  tələblər  qəbul  olunmasa,  naxçıvanlılar  öz  istiqlaliyyətlərini  əldə  silah 

qoruyacaqlar".  Na xçıvan,  Ordubad,  Şərur,  Sürmə li,  M ilistan  və  Ved ibasar  mahalla rının  əhalisi 

adından  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  rəhbərlərinə  göndərilən  1919  il  9  sentyabr  tarixli  s ənədi  Əli  Səbri  də 

imzalamışdır. Sənəddə Naxçıvanın  Azərbaycanın tərkibində saxlanılması, Zəngəzura gedən yolun açılması və s. tələb lər irəli 

sürülürdü.  1919  ilin   yayında  ingilis-daşnak  hərbi  höku məti  Şərur-Naxçıvan  ərazisində  repressiyaya  başladı  və  apardığı 

kütləvi  həbslər  zamanı  demo kratik  fikirli  adamlar  içərisində  Əli  Səbri  də  həbs  olunaraq,  Aleksandropola  (Gü mrü)  sürgün 

edildi. 

Ədəbi  yaradıcılığa  1914  ildən  başlamış,  "Molla  Nəsrəddin"  jurnalında  "Taqiyanuszadə"  imzası  ilə  çıxış  etmişdir. 

"Solğun  çiçək"  adlı  ilk  kitabı  1914  ildə  nəşr  olunmuşdur.  Əli  Səbri  Azərbaycan  Dövlət  Universitetin in  (indiki  BDU) 

filologiya fa kültəsində təhsil almışdır (1925-30). "Maarif işçisi" jurnalın ın redaktoru, "Azərnəşr"in bədii ədəbiyyat şöbəsində 

redaktor,  Azə rbaycan  Ya zıç ılar  İtt ifaqı  ədəbi  fondunun s ədri  olmuşdur.  Povest  və  hekayələri,  xatirələ ri  var.  Rus  və  dünya 

ədəbiyyatlarından Azərbaycan dilinə, A zərbaycan ədəbiyyatından rus dilinə tərcü mələr etmişdir. 

 

Əsərləri: 

Povest və hekayələr, B., 1978; Ömürd ənyarpaq düşür, B., 1983.

 

 

 

 

 

ƏLĠ  ġÖVQĠ  (?-?)-  şair,  milli  istiqlal  dövrü  (1918-20)  poeziyasının   istedadlı  nümayəndələrindən  biri.  Şeirləri 

"Azərbaycan",  "İstiqlal",  "Qurtuluş",  "Hürriyyət",  "Bəsirət",  "Övraqi-Nəfisə",  "Gənclər  yurdu"  və s.  mətbuat  orqanlarında 

çap olunurdu. Daha ço x klassik poeziya, aşıq şeri üslubunda şeirlər yazırdı. A zərbaycan istiqlalının, vətən məhəbbətinin, milli 

dövlətin, müstəqillik rəmzi üçrəngli bayrağın tərənnümü yaradıcılığ ında mühüm yer tuturdu. Şair dünyaya nur saçan Vətənini 

ift ixa rla  tərənnüm ed irdi: 

 

Fəxr etməyə yarar bir türk elidir,  

Aləm çeşmi-çırağıdır Vətənim! 

 

Azad Azərbaycanın şan-şöhrətinin və nüfuzunun yüksəlişi də şairi düşündürürdü. "Azərbaycan" şerində şair yazırdı: 

Türk eliyəm, deyib bayraq qaldırdın,  

Aslan kimi düşmən üstə saldırdın.  

Vətən üçün can verdin, can aldırdın,   

Bəs indi bu şövkət, bu şan nə oldu!! 

 

Hərəkət et, qoy, bir səni görsünlər,  

Türk övladı kim olduğun bilsinlər. 

 Düşmən qəmnak olub, dostlar gülsünlər,  

Deməsinlər Azərbaycan nə oldu!! 

 

Ya xud: 

Qarabağdan duşmənləri atdınmı?  

Naxçıvanın imdadına çatdınmı? 

 

Əli  Şövqi şeirlərində türkçülük ideyasının, ümu mbəşəri  islami dəyərlərin təbliğinə üstünlük verirdi.  Başqa şairlərlə 

yanaşı, onun da şeirləri elliklə yayılır, o xunur, marşa, h imnə, nəğ məyə çevrilird i. 

 

Əd.: 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyy əti  (ədəbiyyat,  dil,  mədəniyyət  quruculuğu),  B.,  1998;  Ağayev  İ,  XX  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycan şeri, B., 2002.