Xanlığı Ş Ə r q – q ə r b b a k I bu kitab “Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı” (Bakı, Azərnəşr, 1997) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır. Redaktoru və ön sözün müəllifi: Kərim Şükürov
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İRƏVAN XANLIĞININ SİYASİ TARİXİ
XVIII əsrin 20-ci illərinin əvvəlində Kartli- Kaxetiya çarlığının öz himayəsi altına götürən və Şimali Qafqazda inquşların şəhəri olan Dzaudjikaunu zəbt edib adını dəyişdirərək “Vladikavkaz” qoyan Rus dövləti, bu bölgəni tamamilə ələ keçirmək niyyətində olduğunu bildirdikdə, buraya yurdsuz – yuvasız köçən ermənilərin sayı xeyli çoxaldı. XVIII əsrin 80 –ci illərində Cənubi Qafqazda köməyi ilə burada “Ermənistan” dövləti yaratmaq üçün dəridən – qabıqdan çıxdılar. Heç də təsadüfi deyildir ki, İrəvanda eyni adlı xanlığın tarixinə həsr olunmuş yeganə tədqiqat əsəri də XVIII əsrin 80-ci illərini əhatə edir. Bu əsər V.R.Qriqoryanın “XVIII əsrin sonlarında (1780-1800) İrəvan xanlığı” namizə dlik dissertasiyasıdır. Dissertasiyanın avtoreferatı ilə tanışlıq göstərir ki, müəllif xanlığın əmələ gəlməsinin ilk çağları haqqında bir kəlmə də yazmamışdır. Dissertasiyanın ikinci fəslində qeyd edilir ki, İran hakimiyyətinə tabe olan Şərqi Ermənistan – Çuxursəd vilayətində hakimiyyət (sonradan İrəvan xanlığı) XVIII əsrin ortalarında İranda baş vermiş hərc – mərclik üzündən bir neçə dəfə əldən - ələ keçmiş, sonradan xərac verməklə Gürcüstan çarlığından asılı vəziyyətə düşmüşdü (1795). Ermənistanın görkəmli tarixçilərindən hesab olunan A.R.İoannisyan bu fikri daha da “elmiləşdirərək” yazmışdır ki, Gürcüstanın valisi sayılan II İrakli XVIII əsrin 60-70-ci illərində Gəncə xanlığı ilə birlikdə İrəvan xanlığını da bac verməyə məcbur etmişdir. Müasir rus tarixçisi O.P.Markova, İranda Nadir şahın ölümündən sonra onun dövlətinin dağıldığı zaman Cənubi Qafqazda baş verən hadisələri – müstəqil xanlıqların yaranmasının qeyd etmək əvəzinə yazır: “Nadir şahın öldürülməsindən sonra başlanan dövr Şərqi Zaqafqaziyada Şimali, Cənubi Azərbaycan və Şərqi Gürcüstan hakimiyyətini ələ almaq uğrunda aparılan mübarizə ilə 82 əlamətdardır.1759-cu ildə zəngin ticarət mərkəzləri olan İrəvan və Gəncə II İrakliyə bac verməyə məcbur olmuşdur.Bu o demək idi ki, 1759-cu ildə İrəvan xanlığı Gəncə xanlığı ilə birlikdə uzun – uzadı mübarizədən sonra Kartli –Kaxetiya xanlığından asılı vəziyyətə düşmüşdür.Halbuki 1759-cu ilə kimi həmin bölgədə müxtəlif xarakterli feodal ara müharibələri baş vermiş, İrəvan və Gəncə xanlıqlarının Kartli- Kaxetiya çarlığının bac vermələri faktı da müvəqqəti xarakter daşımışdır”. İlk öncə onu qeyd etməliyik ki, XVIII əsrin ortalarında, Azərbaycan torpağında yaranan xanlıqların bir çoxunun, o cümlədən İrəvan xanlığının əsası hələ Nadir şahın hakimiyyəti dövründə qoyulmuşdur. Bunu nadir mənbələrdən biri olan “Car müharibələrinin salnaməsi” əsərindən müəyyən etmək olar. Salnamədə yazılmışdı ki,1747-ci ilin əvvəllərində Nadir şah ona tabe olan ölkələrdən aldığı xəracın miqdarını o qədər artırmışdı ki, yerli feodallar ondan üz döndərib silaha əl atmalı olmuşdular. Nəticədə bir çox şəhər, o cümlədən İrəvan İranın tabeliyindən çıxmışdı. Adı çəkilən mənbələrdə yazılanlar 1747 –ci ildə tərtib olunmuş rus arxiv sənədlərində də təsdiq olunur. 1747-ci il martın 15-də Azərbaycanda olmuş rus dövlətinin nümayəndəsi M.M.Qolitsin mərkəzə göndərdiyi məlumatında yazmışdır: “...hazırda İranın bir çox vilayətlərində təhlükəli vəziyyət yaranıb, hər yerdə çaxnaşmalar baş vermişdir, bir çox şəhərlərdə - Gəncədə, İrəvanda, Naxçıvanda və Tiflisdə ağır vergilərin üzündən nəinki kiçikdən – böyüyə qədər əhali, hətta şəhər hakimləri də üsyan etmişlər, bir çoxları var-dövlətləri və mal-qaraları ilə dağlara çəkilmişdir” 1 . Bu dövürdə Nadir şahın zülmünə qarşı Şəkidə, Şirvanda, xüsusiilə Yeni Şamaxı, Təbrizdə də üsyanlar baş vermişdir. İrəvan üsyanı belə üsyanlardan biri idi 2 . 1747-ci ilin mayında Nadir şahın X orasanda öldürüldükdən sonra İrəvanda üsyana rəhbərlik edən yerli feodal Mir Mehdi xan İranda baş verən hərc-mərclikdən istifadə edərək sabiq Çuxursəd bəylərbəyiliyinin böyük bir hissəsində 1 RXSA, siyahı 77\ 1, 111-ci sənəd (1747), vər. 77a. 2 Mirzə Camal Cavanşir.Qarabağ tarixi. Bakı, 1959, səh. 126. 83 müstəqil xanlıq yaratmaqla yanaşı, daha çox torpaq əldə etmək məqsədi ilə qonşuluqda yaranan xanlıqların ərazisinə də göz dikkdi. Bu məqsədlə o, 1748-ci ilin əvvəllərində Urmiya xanlığına basqın etdi 1 . Bu yürüş zamanı Urmiya xanlığının hakimi Fətəli xan Əfşar Mir Mehdi xana ərazisinin bir hissəsini güzəşdə getməyə məcbur oldu. Lakin çox keçmədi ki, İrəvan xanlığın özünə təcavüz edildi. 1749-cu ildə qarabağlı Pənah Əli xan, gəncəli Şahverdi xan, şəkili Hacı Çələbi xan, şamaxılı Hacı Məhəmməd Əli xan və başqaları birlikdə Gürcüstana yürüş etməyi qərara aldılar. Lakin yürüşə başlamazdan əvvəl Pənah Əli xan daha çox qənimət əldə etmək məqsədi ilə 4000 qoşunla İrəvan xanlığına basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, “Üç kilsə” monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər. İrəvan erməniləri bu barədə tezliklə II İrakliyə xəbər verərək kömək istədilər. Gürcü şahzadəsi vaxt itirmədən Pənah Əli xanın qoşunlarını təqib edərək əsirlərin və qənimətlərin geri qaytarılmasına nail oldu. Bu hadisədən sonra İrəvan xanlığında çaxnaşma baş verdi. Çox güman ki, bu, Mir Mehdi xan gürcülərlə əlaqə saxlayan, erməni feodallarla divan tutduğundan baş vermişdir. 1749-cu il avqustun 12-də ermənilər yenidən Teymurazla II İrakliyə müraciət edib gürcüləri İrəvana dəvət etmiş, onlara tabe olacaqlarını və hərəyə 5 manat dəxi verəcəklərini vəd etmişdilər. Sonradna həmin məbləğ 40 manata qaldırıldı. Rus tarixçisi P. Q. Butkov yazır ki, ermənilər həmişə bir xiristiyan kimi II İrakliyə ümüd bəsləyirdilər. 1749-cu il sentyabrın 29-da Gürcüstandan gələn qoşunların İrəvan xanlığının bir kəndini zəbt etməsiylə xanlıqda bir növ sabitlik yarandı. Xan müharibənin baş verəcəyindən ehtiyat edərək erməni feodallarının təqibi siyasətini dayandırdı. Beləliklə də, Gürcüstandan gələn qoşunlar geri döndülər. Lakin bu vəziyyət çox davam etmədi.Mir Mehdi xanın zəiflik göstərməsindən istifadə edən ata və oğul- Teymuraz və II İrakli 1751-ci il sentyabrın 19-da İrəvan xanlığına basqın edərək, qələbə 1 H.Ə.Dəlili. Azərbaycanın cənub xanlıqları.Bakı, 1979, səh. 111. 84 çalmış, oradan isə Təbrizə qədər getmişdi. Gürcüstana qayıtdıqdan sonra Teymuraz bütün Cənubi Qafqazda yerli feodalları özünə tabe etmək fikrinə düşdü. Lakin o, Şimali Azərbaycanda günü – gündən qüvvətlənən şəkili Hacı Çələbi xandan ehtiyat edirdi. Gürcü feodalları kimi, bir sıra Azərbaycan xanları da Şəki xanının qüvvətlənməsi ilə razılaşa bilmirdilər.Bundan istifadə edən Teymurazla II İrakli həmin xanları öz tərəflərinə çəkməyi qərara aldılar.Beləliklə, təqribən 1751-ci ildə II İrakli İrəvan və Gəncə xanları, habelə onun tabeliyində olan Borçalı, Şəmşədil və Qazax məlikləri ilə birlikdə 6000 qoşunla Şəki xanlığına basqın etdi.Toqquşma zamanı Hacı Çələbi xanın döyüşçüləri birləşmiş qoşunların üzərində qələbə çaldılar 1 .Bu hadisədən sonra azərbaycanlı hakim feodallar II İraklidən üz çevirdilər 2 . Gürcü çarları bundan təşvişə düşərək, yeni hiylələrə əl atmaq barədə fikirləşərkən yeni bir təhlükə ilə qarşılaşmalı oldular. Məsələ burasındadır ki, İranda iki il hakimiyyət başında olan İbrahim şah öldürüldükdən sonra ölkədə yeni hərc-mərclik başladı. Bundan istifadə edən Nadir şahın sabiq sərkərdəsi, əfqanlılardan təşkil edilmiş hərbi qüvvələrin başçısı Azad xan, öz qoşunları ilə Cənubi Azərbaycanda müvəqqəti də olsa bir sıra xalqları özünə tabe edib Təbriz şəhərini özünə iqamətgah seçdi 3 . Vaxtilə İrəvan xanı Mir Mehdi xana məğlub olmuş Fətəli xan Əfşar intiqam almaq məqsədi ilə özündən nisbətən qüvvətli olan Azad xanın hərbi gücündən istifadə etməyi qərara aldı. Hər iki hakim feodal arasında aparılan danışıqlar nəticəsində birləşmiş qoşunlar İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etdilər. İlkin yürüşdə əfqanlı 1 “ Sank- Peterburq xəbərləri”.Bax: П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1802 гг. СПб., 1869, прил. “Н”, стр. 390. 2 Yenə orada. 3 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 238. 85 qoşunlarını Fətəli xanın sərkərdələrindən biri müşayiət edirdi. Həmin yürüşdə Azad xanın məqsədi hərbi qənimət əldə etməkdən, Fətəli xanın məqsədi isə irəvanlılardan intiqam almaqdan ibarət idi. Cənubdan yaxınlaşan təhlükənin qarşısını almaq üçün Mir Mehdi xan İrəvan qalasının müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirdi. İrəvanda yaşayan ermənilərin əllərinə girəvə düşdü. Onlar xanlıqda hakim mövqe tutmaq məqsədi ilə Kartli və Kaxetiya çarlıqlarına- Teymuraza və II İrakliyə müraciyyət edərək onları İrəvana dəvət etdilər ki, yaxınlaşan təhlükəni sovuşdurub,”xristianların” vasitəsilə hakimiyyəti ələ alsınlar. İrəvan ermənilərinin müraciəti gürcü çarlarının ürəyindən oldu. Odur ki, tezliklə gürcü qoşunları II İraklinin başçılığı altında İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etdilər. Artıq bu zaman əfqan və əfşar qoşunları İrəvan qalasını mühasirəyə almışdılar. Lakin Gürcüstandan gələn döyüşçülər sayca çox olduqları üçün cənubdan gələn qoşunlar İrəvan qalasının mühasirəsini tərk edib geri dönməyə başladılar. Mənbələrin verdiyi məlumata görə “gürcü” qoşunlarının əksəriyyətini Qax və Borçalı mahallarından səfərbər edilmiş azərbaycanlılar təşkil edirdilər 1 . Gürcü qoşunlarının avanqardını irəli göndərən II İrakli Qırxbulaq yüksəkliyində dayanaraq rəqim qoşunlarının toqquşmasının nəticəsini müşahidə edirdi. Gürcü tarixçisi Keronti Kikodzenin yazdığına görə Gürcüstandan gələn döyüşçülər əfqan- əfşar qoşunlarını İrəvan ətrafından qovaraq, hətta İrəvan qalasına da daxil olmuşdular. 1 T .M.Musəvi. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər. Bakı, 1977, səh. 200. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, 1736 –ci ildə Muğan qurultayında tacqoyma mərasimində Gəncə feodalları şah olmaq üçün Nadir Qulu xanın namizədliyinin əleyhinə çıxmışdılar. Həmin qurultayda gürcü və erməni feodalları əksinə, gələcək şahın namizədliyini dəstəkləmişdilər. Nadir Qulu xan şah seçildikdən sonra Gəncənin feodallarına cəza vermək üçün onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmış, bir sıra Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Qazax və Borçalının idarəsini Kaxetiya çarı I Teymuraza həvalə etmişdir.O ermənilərə “azadlıq” bəxş etmiş, onları Azərbaycan tabeliyindən azad etmişdi. 86 İraklinin əmrilə İralisə göndərmişdilər 1 . Məğlubiyyətdən xəbər tutan Azad xan çoxsaylı qoşunla İrəvan tərəfə hərəkət etmişdi. Çox güman ki, II İrakli daha artıq hərbi qüvvələrlə gələn Azad xanla döyüş meydanında toqquşmaqdan ehtiyat edib İrəvan qalasından uzaqlaşmışdı.Azad xan asanlıqla İrəvan qalasına daxil olmuş, Mir Mehdi xanı Həsən xanla əvəz etmişdi. İrəvanda bir qədər istirahət etdikdən sonra Azad xan qoşunları ilə II İraklinin düşərgəsi istiqamətində irəliləmişdi. Lakin rəqib qoşunları arasında döyüş çox davam etmədi, II İrakli saziş bağlamağı təklif etdi. Danışıqlar zamanı şərtləri çox güman ki, Azad xan diktə etmişdi. Çünki görüşdən sonra rəqiblər ayrılarkən Azad xan 200 gürcü döyüşçüsünü, habelə iki nüfuzlu knyazı-Zal bəyi və Aslan bəyi də özü ilə girov kimi aparmışdır 2 . Elə məlumat da vardır ki, girovların arasında II İraklinin bacısı da var imiş 3 . İrəvan yürüşündən sonra Azad xan təxminən bir il İrəvanda qalmışdı. İrana yola düşərkən sərkərdələrdən biri olan Xəlil xan Özbəyi müəyyən qədər döyüşçü ilə İrəvanda qoyub hakimiyyəti ona tapşırmışdır. Erməni mənbəyi olan “Cambrda” yazılmışdır ki, 1750, 1751, 1752, 1753, 1754-cü illərdə “Eçmiədzin” katolikoslarından Minas və Aleksandr Azad xandan və onun nümayəndəsi Xəlil xandan mülklərinin maaf olduğu haqqında rəqam almışlar 4 . Müasir rus tarixçisi O. P. Markova əfqan-əfşar qoşunları ilə müharibədə Azad xanın məğlub olduğunu və onun II İrakliyə əsir düşdüyü barədə məlumat verir. Onun yazdığına görə Gürcüstanla İran arasında münasibətlər düzəldikdən sonra II İrakli Azad xanı İran hökmdarı vəkil Kərim xana təhvil vermişdir (1763) 5 . 1 K. Kikodze. II İraklinin apardığı müharibələr. Tbilisi, 1943, səh. 36 (gürcü dilində). 2 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 239. 3 H.Ə.Dəlili. Göstərilən əsəri, səh. 132. 4 S.Yerevantsi. Göstərilən əsəri, səh. 207. 5 О.П.Маркова. Россия Закавказье и международные отнощение в XVIII в. М., 1966 стр. 132. 87 Gürcü tarixçisi Kerenti Kikodze isə tarixi həqiqəti daha artıq bayağılaşdırmışdır. O yazır ki, Azad xanın qoşunları üzərində qələbə çalan II İrakli 12 top, 200 falkonet, 200 at və dəvə, habelə 2500 çadır ələ keçirmişdir 1 .Keronti Kikodzenin belə fikir söyləməklə heç bir mənbə və ədəbiyyata istinad etməməsi bizə onun gətirdiyi “dəlilləri” etibarsız saymağa əsas verir. Əslində İrəvandan qayıdan Azad xan İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Kərim xan Zənd ilə yaxınlaşmaq təşəbbüsündə olmuşdur. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, müəyyən müddətdən sonra İranda hakimiyyəti ələ alan Kərim xan Zənd şah titulundan imtina edərək özünü vəkil elan etmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Həmin dövrdə qondarma halında olsa da İranda III İsmail adı ilə Səfəvi sülaləsinin nümayəndəsi Mirzə Abu Təbəri şah elan edilmişdi. Özünü şah elan etməsə də Kərim xan Zənd tacqoyma fikrindən yayınmamışdı. Bu barədə Rusiyanın İrandakı konsulu M.Sulyakovun mərkəzə göndərdiyi məlumatında belə yazılmışdır: “Üzümüzə gələn yay ayında Kərim xan Muğan çölündə tacqoyma mərasimi keçirib İran taxtında oturmaq fikrindədir” 2 . Lakin çox güman ki, şiələrdən ehtiyat etdiyinə görə Kərim xan ömrünün axırına kimi “vəkil” titulu ilə məhdudlaşıb, özünü şah elan edə bilmə mişdir. Kərim xan Zənd Azad xanı nəinki dövlət işlərinə yaxın belə buraxmamış, hətta onun üçün elə şərait yaratmışdı ki, o İranı büsbütün tərk etmək fikrinə düşsün. Məhz buna görə də Azad xan bir qədər bundan əvvəl saziş bağladığı və girovlarını saxladığı II İraklinin yanına pənah gətirməli olmuşdur. Girovları geri aldıqdan sonra, II İrakli Kərim xanla münasibətlərini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə Azad xanı qəbul etməyib, yenidən İrana getməyə məcbur 1 K.Kikodze. Göstərilən əsəri, səh. 37. 2 RXSA, f. (1763-1767), iş 13, vər.68. 88 etmişdir. Azad xan İranda öz əcəli ilə vəfat etmişdir. Azad xan Azərbaycandan getdiyi zaman burada bir sıra mühüm hadisələr baş vermişdir. Azad xanın Azərbaycandan uzaqlaşmasından hər kəsdən əvvəl II İrakli istifadə etdi. O, bir qədər əvvəl məğlub olduğu Hacı Çələbi xandan intiqam almağı qərarlaşdırdı.II İrakli yaxşı bilirdi ki, həmin vaxt şəkili Hacı Çələbi xanın günü-gündən qüvvətlənməsi Azərbaycanın şimalında yerləşən bir sıra xanlıqları da narahat edirdi. Bundan istifadə edən ikinci İrakli yeni bir hiyləyə əl atdı. O öz məqsədinə çatmaq üçün ilk növbədə böyük qüvvəyə malik olan qaradağlı Pənah Əli xanı inandırdı ki, şəkili Hacı Çələbi xanın əl-qolunu yığışdırmasaq, hamımızın axrına çıxacaq. II İraklinin əsil məqsədi Hacı Çələbidən intiqam almaqla yanaşı, Azərbaycan xanlarını özünə tabe etmək və ərazisini genişləndirməkdən ibarət idi. O həmişə Rusiyaya müraciət etdikdə deyərdi: “Siz Azərbaycanı tutsanız, bizədə müəyyən ərazi verəcəyinizə əminəm”. Azərbaycanın xanları II İraklinin “səmimiyyətinə” inanıb onun təklifi və tərtib etdiyi plan əsasında hərəkət etdilər. V. N. Leviatovun yazdığına görə II İraklinin təklifi ilə yaranmış ittifaqa Şahverdi xan, qarabağlı Qasım xan, irəvanlı Hüseyn Əli xan, naxçıvanlı Heydər Qulu xan və nəhayət, qarabağlı Pənah Əli xan daxil idilər 1 . Tarixi ədəbiyyatdan məlumdur ki, II İraklinin fırıldağı ugursuzluqla nəticələndi və gürcü şahzadəsinin məkrli niyyətinə uyan Azərbaycan xanları kor-peşman öz evlərinə döndülər. Geri qayıdan xanların arasında İrəvan xanı da var idi. II İrakli ilə Azərbaycan xanlarının arasında baş verən hadisəyə inanmamağa heç bir əsasımız yoxdur. Bunu gürcü 1 В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербаиджана в XVIII в. Баку 1942. стр. 122-123. 89 mənbələrində də təsdiq edirlər 1 . Lakin İrəvan xanlığının hakimi kimi bu əməliyyatda kimi iştirak etməsi bir qədər mübahisəlidir. Məsələ berasındadır ki, V. N. Leviatovun yazdığına görə bu yürüşdə irəvanlı Hüseyn Əli xanın iştirak etməsi qeyd olunur. Bu hadisə isə 1753-cü ildə baş vermişdir. Həmin vaxt Hüseyn Əli xan İrəvanda hakimiyyət başında deyildi. İrəvan xanlığının taxtında Hüseyn əli xan yalnız 1759-cu ildə oturmuşdur. O, İrəvan xanlığını 1755-ci ildən idarə edən qardaşı Həsən Əli xanın varisi olmuşdur 2 . Beləliklə, V. N. Leviatovun Hüseyn Əli xanın ünvanına yazdıqlarını şübhə altına almağa əsasımız var. Bu sözləri yazmaqla biz heç də Hacı Çələbi xanın üzərinə edilən yürüşdən İrəvan xanının iştirakını təkzib etmək fikrində deyilik. 1753-cü il noyabrın 23-də Sankt-Peterburqda çıxan qəzetdə də (“Sankt-Peterburqskie vedomosti”) bu barədə məlumat vardır. Lakin müəllif İrəvan xanını adını yazmır. Qəzetdə dərc olunmuş məqalədə sadəcə olaraq belə yazılmışdır: “İran vilayətinin beş xanı, o cümlədən Qazaxın xanı, Borçalının xanı, Şəmşədilin xanı, İrəvanın xanı və Gəncənin xanı gürcü çarı ilə birləşib öz qoşunları ilə şəkili Hacı Çələbinin üzərinə yürüş etmişlər. Döyüş zamanı İraklinin 6000 qoşunu həlak olmuş və əsr alınmışdır. Keçən il də çar İrakli 6000 qoşunla Hacı Çələbi xanın üzərinə hücüm etmiş, yenə də qoşunlarını itirmiş və az saylı döyüşçü ilə geri dönmüşdür, hazırda adı çəkilən xanlar-İrəvan, Gəncə, Qazax, Şəmşədil və Borçalı xanları II İraklidən üz çevirib Hacı Çələbi ilə birləşdilər”. Beləliklə, elə qənaətə gəlmək olar ki, 1752-ci ildə baş vermiş bu hadisədə nə Hüseyn Əli xan və nə də Həsən Əli xanın iştiraki ilə olmamışdır. Çox güman ki, II İraklinin tərtib etdiyi Şəki yürüşündə 1 S. Yerevantsi. Göstərilən əsəri, səh. 306. 2 Yenə orada, səh. 207. 90 İrəvanda Azad xan tərəfindən taxda oturdulmuş Xəlil xan Özbək iştirak etmişdir. Lakin Xəlil xan Özbək İrəvanda hakimiyyət başında çox qala bilmədi. 1755-ci uldə yerli feodallarda Həsən Əli xan Qacar, Xəlil xan Özbəyi müdafiə edən Azad xanın İranda Kərim xan Zəndin yanında heç bir nifuz sahibi olmamasından istifadə edib, İrəvanda saray çevirilişi edərək, İrəvan xanlığında hakimiyyəti ələ aldı. Bundan əvvəl Azad xan və Xəlil xan Özbəyə itaət edən “Üç kilsə” monastırının başçısı Aleksandr bu dəfə yeni xana tabe olub, ona yazılı surətdə xahişlə müraciət edərək bildirdi ki, Azad xan başqa monastırlardan vergi aldığı halda “Üç kilsə”ni həmişə vergi verməkdən azad etmişdir. Xahiş edirik ki, bizədə belə səlahiyyət verəsən. Həsən Əli xan “Üç kilsə “ monastırının xəlifəsi Aleksandrın xahişinə əməl etmiş və monastırı hər cür vergidən azad etmişdir. Həsən Əli xanın bu barədə verdiyi fərmanına divanbəyləri, şeyx-ül- islam və digər müsəlman zadəganları öz möhürlərini vurmuşlar. Bu da təsadüfi deyildi. Məsələ burasındadır ki, Çuxursəd torpağında İrəvan xanlığı yaranar-yaranmaz özlərini çar adlandıran gürcü knyazlarından Kaxetiya hakimi II Teymuraz və onun oğlu Katli hakimi II İrakli bu xanlığı zəbt etməyə çalışmışlar. Bu məqsədlə də onlar İrəvan xanlığının tərkibində olan və İrəvan xanına itaət edən “Üç kilsə” monasdırının xəlifəsi-katolikosu ilə əlaqə saxlayır, İrəvan xanlarına onun əli ilə zərbə endirməyə çalışırdılar. Çox güman ki, bunu nəzərə alan İrəvan xanları, “Üç kilsə” xəlifələrinə güzəşdə gedirmişlər. İrəvan xanlarından Hüseyn Əli xan 1763-cü ildə “Üç kilsə” xəlifəsi Akop Şemaxensinin təklifi ilə İrəvan xanlığındakı torpaqsız kəndliləri də zorla “Üç kilsə” monastırının torpaq sahələrinə köçürmüş və sözləşmişlər ki, əldə edilən məhsulu öz aralarında bölüşdürsünlər 1 . “Üç kilsə” monastırı təkcə erməni- 1 С.Ереванци. Göstərilən əsəri, səh 43 91 Qriqoryan kilsəsinin başçısı deyildi. Böyük maliyyə əməliyyatı aparan bu monastırın geniş torpaq sahələri və kəndləri də vardı. Lakin buna baxmayaraq, İrəvan xanlığında yaşayan erməni feodalları, başda katolikos olmaqla, azərbaycanlılardan ibarət hakim feodallara tabe idilər. Maraqlı burasındadır ki, katolikosu da bilavasitə İrəvan xanı təyin və təsdiq edirdi. Lakin belə tabelik zahiri xarakter daşıyırdı. Erməni katolikosları qəlbən Rus dövlətinə rəğbət bəsləmiş və ondan həmişə imdad istəmişlər. XVIII əsrin 60-cı illərində “Üç kilsə” monastırının başçıları kömək almaq məqsədi ilə bir neçə dəfə II Yekaterina hökümətinə müraciət etmişlər. 1768-ci ildə II Yekaterina həmin vaxt “Üç kilsə” monastırının xəlifəsi (katolikosu) Simona məktub göndərərək bildirmişdir ki, o həmişə “Üç kilsə” monastırını, onun xəlifəsinin varislərini müdafiə edəcəkdir 1 . Rusiya ilə yaxınlıq etdiklərindən xəbər tutan İrəvan xanı “Üç kilsə” xəlifələri ilə münasibətini daha da yaxşılaşdırmağa çalışdı. 1765-ci və 1769-cu illərdə Hüseyn Əli xanın “Üç kilsə” xəlifəsi ilə xoş münasibəti öz bəhrəsini verdi. Həmin illərdə II İrakli iki dəfə İrəvan xanlığına yürüşə hazırlaşmışdı. Lakin hər dəfə düşmənin yaxınlaşdığını eşidən Hüseyn Əli xan ətraf kəndlərin əhalisini İrəvan qalasına toplamış, qalanın ətrafındakı xəndəyi dərinləşdirmiş və su ilə doldurmuşdur. Müdafiəyə hazır olmasına baxmayaraq əbəs yerə qan tökülməsin deyə, o, “Üç kilsə” monastırı ilə II İrakli arasında olan dostluq münasibətindən istifadə edərək xəlifədən-katolikosdan xahiş etmişdir ki, II İrakli ilə görüşüb onu işğalçılıq fikrindən yayındırsın. Xəlifə Hüseyn Əli xanın ona etdiyi yaxşılıqları nəzərə alıb II İraklini yürüş zamanı qarşılamış, onu “Üç 1 А. Р. Ионнися. Россия и армянское освободительное движение в 80 –х годах XVIII столетия, Ереван, 1947, стр. 15. 92 kilsə” monastırına dəvət etmiş və ibadət zamanı ondan geri dönməyi xahiş etmişdir. II İrakli xalifənin sözünə qulaq asıb geri dönmüşdür 1 . Lakin II İrakli boş-boşuna geri dönməmişdir. O yalnız öz xeyrinə olaraq Hüseyn Əli xanla müqavilə bağladıqdan sonra Tiflisə qayıtmışdır. Çox güman ki, Hüseyn Əli xanın hər il II İraklinin xəzinəsinə göndərdiyi bac da bununla əlaqədardır 2 . II İraklinin belə hərəkəti və Hüseyn Əli xanın ona bac verməsi heç də Kərim xan Zəndin xarici siyasətinə uyğun gəlmirdi.II İraklinin qüvvətlənməsini arzulamayan Kərim xan Zənd Hüseyn Əli xandan tələb etdi ki, o II İrakliyə nəinki bac verməsin, hətta lazım gəldikdə ona müqavimət də göstərsin. Müasirlərin dediklərinə görə, İrəvan uğrunda Kərim xan Zənd ilə II İraklinin toqquşmaları təhlükəsi də gözlənirdi 3 .Şübhəsiz, II İrakli Kərim xanla döyüş meydanında görüşməyə cəsarət edə bilməzdi. Odur ki, Hüseyn Əli xan Kərim xana arxalanaraq II İrakliyə bac verməkdən imtina etdi. Lakin Kərim xan Zənd vəfat etdikdən sonra (1779) bütün bölgədə vəziyyət bir qədər dəyişdi. İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə getdiyi zaman, Azərbaycanda da feodal ara müharibələri yeni qüvvə ilə kəskinləşdi. Həmin dövrə aid olan arvix sənədlərinin birində deyilirdi: “Azərbaycanda Təbriz, Xoy və Urmiyə xanlıqları arasında müharibələr davam etməkdədir” 4 . Başqa bir arxiv sənədində də bu barədə məlumat vardır: “- Azərbaycanın (feodal) hakimləri bir- birinə ziyan verməkdən çəkinmirdilər.Zərrə qədər xeyir üçün aralarındakı müqavilələri 1 А. Р. Йоннисян . Россия и армянского ае освободительное движение в 80 –х годах XVIII столетия, Ереван, 1947, стр. 111. 2 O. P. Markova. Göstərilən əsəri, səh. 129 3 RXSA. İranın Rusiya ilə əlaqələri fondu, 111-ci sənəd, var. 70 4 Центральный Государственный Военно Историчечский Архив (sonradan Mərkəzi Dövlət hərbi Tarix Arxivi- MDHTA), 52-ci fond, 331-ci siyahı, 1-ci sənəd, vər.25. 93 pozur, bir-biri ilə birləşərək üçüncünü qarət edirlər” 1 . Göründüyü kimi, Azərbaycanda xanlıqları zəiflədən feodal ara müharibələrinin ardı-arası kəsilmirdi. Bundan istifadə edən II İrakli yenidən İrəvan xanlığından bac tələb etdi. Lakin bir sıra Azərbaycan xanlıqlarına güvənən irəvanlı Hüseyn Əli xan Kartli- Kaxetiya çarının tələbini rədd etdi. Bunu görən II İrakli iyirmi minlik ordu ilə qəflətən İrəvan qalasına hücum edib şəhərə soxulmağa can atdı. Hüseyn Əli xan ciddi müqavimət göstərdiyindən, II İrakli xanlığın bir çox kəndlərini qarət edib, böyük qənimətlə geri dönərkən İrəvan xanlığından Gürcüstana “1600 xristian və 700 müsəlman” ailəsini də Hüseyn Əli xanın vermədiyi bac əvəzinə apardı. Düşmən qüvvələri İrəvandan uzaqlaşdıqdan sonra xana çatdırıldı ki, II İraklinin qoşunları İrəvana yaxınlaşdıqları zaman şəhərdə olan bir sıra erməni ailələri “xristianların” İrəvanı almalarını arzulamışlar. Bundan xəbər tutan Hüseyn Əli xan həmin ermənilərə divan tutmağı qərara aldı. Bu dövrdə İrəvan şəhərində baş verən hadisələr haqqında Simonun qardaşı oğlu, “Üç kilsə” monastırının sakini Xubov öz xatirələrində belə yazmışdır: “İrəvan qalasında qalanların (müəllif erməniləri nəzərdə tutur – F.Ə.) aqibəti acınacaqlı olmuşdur. Ölkəyə mənsub olanlardan otuz nəfərini Hüseyn Əli xan ciddi cəzalandırdı. Onların mal-dövləti qarət olundu və bir nəfər ermənini, satqınlıqda günahlandırıb qətlə yetirdi. Patritsi Simon qohumunun ölümünü görüb xeyli qəhərləndi. O, bu bədbəxtlərin günahından keçməyi xahiş etdi. Xan onun xahişinə əməl edib, cəzanı cərimə ilə əvəz etdi. Cərimənin də böyük hissəsini özü verməli oldu 2 . Sonrakı iki ildə İrəvan xanlığında gərginlik azalmadı. Hüseyn Əli xanla II İrakli arasında ədavət davam edirdi. Bunun nəticəsi idi 1 MDHTA, 52-ci fond, 218-ci sıyahı, 25-ci sənəd, vərəq, 61. 2 P .Q.Butkov Göstərilən əsəri, II cild, səh. 74; M.Ə.İsmayılov, F.M.Əliyev. İrəvan xanlığı // Azərbaycan, 12.06.1991. 94 ki, İrəvan xanlığına gələn yollar demək olar ki, bağlanmışdı. Xanın məmurları açıqdan-açığa xanlığa xəyanət edən ermənilərin yaşadıqları kəndləri qarət edirdilər. Bu baxımdan “Üç kilsə” monastırında yerləşən Vaqaşapat kəndinin əhalisinə daha çox cəza verildi ki, II İrakli dübarə hücum etdiyi vaxt ərzaq məhsullarından məhrum olsun. Hüseyn Əli xan Osmanlı Türkiyəsinə arxalanaraq həmçinin II İraklinin İrəvan xanlığından zorla Gürcüstana köçürtdüyü ailələrin geri qaytarılmasını tələb etdi. Məlum olduğu kimi, orta əsrlərdə hər bir kəndli ailəsi feodala vergi verir, onun torpağını becərir və mal-qarasına baxırdı. Odur ki, kəndlinin feodal malikanəsində rolu böyük idi. Ona görə də II İrakli İrəvandan məktub gətirən nümayəndələrə müsbət cavab versə də sözünə əməl etmədi 1 . Bunun əvəzində II İrakli İrəvan xanlığını xarici basqınlardan guya müdafiə edəcəyinə söz verdi. Hüseyn Əli xan da öz növbəsində başqa Azərbaycan xanlıqları ilə yaxınlaşıb II İraklidən heç bir asılılığı olmadığını bildirdi. Bundan xəbər tutan II İrakli Azərbaycan xanlıqlarından ehtiyat edərək Hüseyn Əli xana olan münasibətini dəyişməyə məcbur olub, hətta xanla ittifaq bağlamağa hazır olduğunu bildirdi. Həmin dövrdə İrəvan xanlığının qonşuluğunda olan Naxçıvanda hakimiyyət əldən-ələ keçirdi. İrəvanda öz hakimiyyətini bir qədər möhkəmləndirən Hüseyn Əli xan Naxçıvan xanlığının daxili işlərinə də müdaxilə etdi. O zaman Xoylu Əhməd xan Naxçıvanda hakimiyyət başında olan Abbasqulu xandan iki kəndini- Nazik və Şükürlü kəndlərini ona güzəştə getməyi tələb etmişdi. Rədd cavabı aldığı üçün Əhməd xan öz qoşunlarını Naxçıvan xanlığının sərhədlərinə yetirdi. Əhməd xana müqavimət göstərə bilməyəcəyini dərk edən və yerli əyanlar tərəfindən müdafiə olunmayan Abbasqulu 1 MDHTA 52-ci fond, I/ 194-cü siyahı, (1781), 234-cü sənəd, vər. 14. 95 xan, Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu və Sisianda özünə sığınacaq tapdı. Lakin Əhməd xan Naxçıvanı tuta bilmədi. Çünki irəvanlı Hüseyn Əli xan hədələyici məktub göndərərək Əhməd xandan tələb etdi ki, o öz ordusunu təcili surətdə Naxçıvan qalasından uzaqlaşdırsın. Həmin xanlığa özü sahib olmaq istədiyini də məktubunda açıqlayırdı 1 . Əhməd xan Hüseyn Əli xanın tələbini qəbul etsədə öz fikrindən əl çəkmə di. Tezliklə Naxçıvan qalası yaxınlığında İrəvan xanı Hüseyn Əli xanın qoşunu göründü. Lakin Naxçıvanda qalmaq ona da qismət olmadı. Hüseyn Əli xan hansı məqsədləsə burada qalmaq istəməyərək ordusunu Naxçıvandan geri çəkdi 2 . Beləliklə Naxçıvan qalası başçısız qaldı. Bu yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Abbasqulu xan Naxçıvana tələ sdi. Hüseyn Əli xanın belə sərbəst xarici siyasət aparması, xüsusilə II İraklinin gözü olduğu Naxçıvan xanlığını özünə tabe etmək cəhdləri, heç də Kartli-Kaxetiya çarlığının başçısını təmin etmədi. O yenə də Hüseyn Əli xanı İrəvanda taxtdan salıb onun əvəzinə üzüyola bir şəxsi xan təyin etməyi qərara aldı. Bundan xəbər tutan Hüseyn Əli xan bir daha “Üç kilsə” xəlifəsinə vasitəçilik etməyi və II İraklini yürüşdən yayındırmağı tapşırdı 3 . Hüseyn Əli xandan daima güzəştlər alan “Üç kilsə” katolikosu Simon Tiflisə gedib II İrakli ilə Hüseyn Əli xan arasında vasitəçilik etdi 4 . Nəticədə, II İrakli ilə Hüseyn Əli xan müqavilə bağlamalı oldular. Hüseyn Əli xan ildə II İrakliyə yenə də 30.000 rubl verməyi öhdəsinə götürdü 5 . 1 MDHTA 52-ci fond, I/ 194-cü siyahı, 331 –ci sənəd, I hissə (1738), vər. 42. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, 218-ci sənəd (24 may 1780), vər.25. 4 MDHTA 52-ci fond, 218-ci sənəd (24 may 1780), vər.25. 5 Yenə orada, vər. 32. 96 Rus tarixçisi P.Q.Butkovun yazdığına görə II İrakli həmin məbləğin miqdarını 50.000-ə çatdırmağa nail oldu 1 . Lakin Hüseyn Əli xan yenə də verdiyi sözə əməl etmədi, həmin dövrün arxiv sənədlərinin birində yazılmışdır ki, “İrəvan xanlığı Kartli- Kaxetiya çarlığının əleyhinə siyasət apararaq, onun tabeliyindən çıxmağa çalışırdı” 2 . Gürcü qoşunlarının tez –tez İrəvan xanlığını narahat etmələrinə nə Osmanlı Türkiyəsi, nə də ali erməni din xadimləri biganə baxa bilməzdilər.Buna görə də Ahalsixdə yerləşən Türkiyə paşası və erməni patriarxı II İraklini tənbeh etdilə r. Belə bir tarixi şəraitdə Azərbaycan xanlıqlarından, xüsusilə Osmanlı Türkiyəsindən ehtiyat edən II İrakli II Yekaterina hökümətinə müraciət edərək əbədi olaraq Rusiya dövlətinin himayəsinə keçmək arzusunda olduğunu bildirdi. II Yekaterinaya müraciət etməklə, II İrakli eyni zamanda, bir sıra Azərbaycan torpaqlarını, o cümlədən İrəvan xanlığını da Rusiyanın köməyi ilə öz dövlətinə birləşdirmək məqsədini güdürdü. Bunu II İraklinin knyaz İ. Baqration və knyaz Xavçavadze vasitəsilə Rusiyaya göndərdiyi müqavilənin layihəsindən də müəyyən etmək olar.Həmin lahiyədə II İrakli özünü aşağıdakı şəkildə qələmə verirdi: “”Kartli və Kaxetiya çarı, Samsxesaatabad knyazı, Qazax knyazı, Borçalı knyazı, Şəmşədil knyazı, Kax knyazı, Şəki knyazı, Şirvan knyazı, Gəncə və İrəvan hakimi...” 3 . Sankt – Peterburqa belə məzmunda məktub göndərən II İrakli eyni zamanda Azərbaycan xanlıqlarının bir qisminin qəzəbindən də ehtiyat edirdi. Məhz buna görə də onun Rusiyaya göndərdiyi müqavilə lahiyəsilə bərabər məktubda yazırdı ki, müqavilə imzalandıqdan sonra Gürcüstana rus qoşunları 1 P .Q.Butkov Göstərilən əsəri, II c., səh. 75. 2 MDHTA 52-ci fond, 218-ci sənəd, vər.25 və 61. 3 RXSA. Traktatlar fondu, 2 (465a)-ci siyahı, 177-ci sənəd, vər. 4; В.Махарадзе Георгиевский трактат. Тбилиси, 1983, стр. 66. 97 göndərilərsə, o zaman “müsəlman”, yəni Azərbaycan xanlarına da “xəbərdarlıq” göndərilməlidir ki,onu tənbeh etməsinlər və ona qarşı münasibətlərini dəyişməsinlər 1 . Rusiyanın hakim dairələrində də sanki belə məzmunda məktub gözləyirdilər. Həmin dövrdə İranda Kərim xan Zənd öldükdən sonra (1779) Rusiyanın Şərq ölkələri ilə ticarətinə ağır zərbə vurulmuşdu. Eyni zamanda Rusiyanın Cənubi Qafqazda, xüsusilə Xəzər dənizində hakim mövqe tutmaq cəhdləri də heç bir nəticə verməmişdi. 1782-ci ildə Xəzər dənizinə Rusiya ekspedisiya demək olar ki, geriyə əliboş qayıtmışdı. Bu hadisə Rusiyanın hakim dairələrini o qədər hiddətləndirdi ki, komandanlıq silaha əl atmağı qərara aldı. Elə bu zaman Cənubi Qafqazda erməni dövləti yaratmaq üçün dəridən – qabıqdan çıxan Moskvadakı erməni kilsəsinin başçısı İosif Arqutinski II Yekaterina hökümətində Şərq siyasətilə məşğul olan P.S.Potyomkinə yazdığı lahiyəni təqdim etdi. O, erməni dövləti yaratmaq üçün rus qoşunlarına Cənubi Qafqaza yürüş etmələrini məsləhə t bilirdi. Belə bir tarixi şəraitdə - 1783-ci ildə Georgiyevsk şəhərində Kartli-Kaxetiya və Rusiya arasında himayədarlıq haqqında müqavilə bağlandı. Bundan sonra Rusiyanın hakim dairələri tərəfindən Azərbaycanın bütün xanlıqlarına “xəbərdarlıq” məktubu, həmçinin formal olaraq “hədiyyələr” də göndərilərək, Azərbaycan xanlarına təklif edildi ki, II İraklini belə bir addım atdığına görə tənbeh etməsinlər və onunla dostluq əlaqəsi saxlasınlar. Elə güman etmək olar ki, Rusiyanın hökümət üzvləri düşünürdülər ki, onların bu növ “sülhsevər” siyasəti Azərbaycan xanlıqlarına da sirayət edəcək və onlar da I I İrakli kimi addım atacaqlar. 1 MDHTA 52-ci fond, 194-cü siyahı,286-cı sənəd, 11-ci hissə, vər. 117-118; V.Maxaradze. Göstərilən əsəri, səh. 43. 98 1783-cü il Georgiyevsk traktatına əsasən Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiyanın himayəsinə keçməsi müəyyən dərəcədə Cənubi Qafqazın və Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının xarıcı siyasətinə təsir göstərdi. Azərbaycanın ərazisində mövcud olan dövlət qurumlarının- xanlıqların başçılarının əksəriyyəti Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətini ilk öncə dərk etmədən çarizmin vədlərinə inanır və sadəlövhlüklə Rusiyaya ümüd bəsləyirdilər. Diplomatik münasibətlərdə çox ehtiyatlı olan Rusiya hökümətinin Gürcüstanda müqavilə bağladıqdan sonra “müsəlman xanlarına” hədiyyələrlə yanaşı göndərdiyi xəbərdarlıq da öz rolunu oynadı: Rus dövlətinin “xəbərdarlığından” sonra Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti Rusiyadan daha çox ehtiyat edərək, Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə münasibətlərini nizama salmaqla, Rusiya tərəfindən də öz əmin- amanlıqlarını təmin etməyə çalışırdılar. Bəzi Azərbaycan xanlıqlarından, o cümlədən İrəvan xanlığından Rusiyaya göndərilən cavab məktublarının əsli hazırda Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix arxivində hifz olunur. Həmin məktubların məzmunundan müəyyən etmək olur ki, Azərbaycan xanları təhlükə qarşısında Georgiyevsk traktatını “bəyənməyə” məcbur olmuşlar 1 . Belə məktublardan birini də, Hüseyn Əli xan şəxsən 1783-cü il noyabrın əvvəllərində Rusiya hökümətinin xəbərdarlıq məktubunu İrəvana gətirən qraf Apraksinə təqdim etmişdir 2 . Məktubda Hüseyn Əli xanın II İraklinin atdığı addımı bəyəndiyindən, Kartli-Kaxetiya çarının Azərbaycan xanları ilə yaxşı münasibətdə olduğundan bəhs edilirdi. Məktubun bir yerində belə deyilirdi: “Çar İraklinin əlahəzrət ümumrusiya taxtına sədaqətli olması mənədə xoşdur.Məni Çar İraklinin belə hərəkəti ruhlandırır. 1 MDHTA 52-ci fond, 194-cü siyahı,286-cı sənəd, 1-ci hissə, vər.354. 2 Yenə orada, vər. 299. 99 Xahiş edirəm ki, nəslim və əyalətlərimlə birlikdə Rusiya taxtına sadiq olacağımı qəbul edəsiz. Ömrümün axırına kimi sizə xəyanət etməyəcəm. Hazırda İrəvanda sakitlik və bolluqdur” 1 . Hüseyn Əli xan məktuba möhürünüdə vurmuşdu İrəvanlı Hüseyn Əli xana Rusiya hökümətinin göndərdiyi məktubun məzmunu açıq-aydın göstərir ki, 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsi bağlanan zaman və ondan sonrada İrəvan xanlığının Kartli-Kaxetiya çarlığından heç bir asılılığı yox idi. Rusiya dövlətinin, Türkiyənin sərhədində olan İrəvan xanlığına münasibətinə Osmanlı Türkiyəsi biganə qala bilməzdi. Odur ki, İrəvanda vəziyyəti öyrənməkdən ötrü Sultanın əmri ilə Qars şəhərindən İrəvana buğda almaq bəhanəsilə üç nəfər türk “taciru” göndərildi. Onlar irəvanlılara möhkəm olmağı təklif etdilər və bildirdilər ki, azərbaycanlılara çatdırmaq məqsədi ilə İstanbuldan Qarsa xeyli top gətirilmişdir 2 . İstanbuldan Qarsa top gətirilməsini Trabzonda yerləşən erməni arxiyepiskopu da İrəvan ermənilərinə bildirdi 3 .Türkiyədən Azərbaycana, xüsusilə İrəvan xanlığına göndərilən məktubların birində belə yazılmışdı: “Siz irəvanlılar təbiətcə türksünüz. Əgər qüvvələr İrəvan qalasını almaq istəsələr, müdafiə olunaraq müsəlman qanunçuluğunu qorumalısınız. Sultan Qars, Bəyazid paşalarına sizi həmişə müdafiə etmə yi tapşırmışdır. Ən qədim dövrlərdən biz qonşu və dost olmuşuq. Biz həmişə qanunu qorumağa hazırıq” 4 . Həmin dövrə aid olan rus arxiv sənədlərindən birində yazılmışdı ki, Türkiyənin elçiləri Azərbaycana səpələnmişlər.Onlar 1 Yenə orada. 2 Yenə orada, I hissə, vər. 360. 3 MDHTA 52-ci fond, 194-cü siyahı,286-cı sənəd, VII-ci hissə, vər.22. 4 Yenə orada, 331-ci sənəd, VI hissə, vər. 20. 100 çalışırlar ki, qoşun toplasınlar və rusların qarşısını kəsib, onları Cənubi Qafqaza buraxmasınlar.Həmin sənədin başqa bir yerində yazılmışdır ki, Azərbaycan xanlıqıları Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyib,Türkiyə və İranla müqavilə bağlamışlar ki, cənuba yürüş edə biləcək rus qoşunlarına müqavimət göstərsinlər 1 .Türkiyə elçilərinin Azərbaycanda olmaları və onların xanlara müraciəti haqqında məlumat, Axalsix və Qars paşalarının, xüsusilə İrəvan xanına göndərilən məktublarının surəti hazırda Moskva Dövlət Hərb Tarixi arxivində (MDHTA) bu günə kimi hifz olunur. Axalsix hakimi Süleyman paşanın İrəvan xanına göndərdiyi məktubda yazılırdı: “Sizi doğma oğlum hesab edərək həmişə sizin əmin – amanlığınız üçün çalışmışam. Əlahəzrət hökmdarın və Asak vəzirin məktubu əsasında Qapıçıbaşı Saloxar Mehmed Sal bəyin vasitəsilə sizə və Azərbaycanın digər xanlarına pul və hədiyyələr göndərilmişdir. Onları bu yaxında alacaqsınız. Əgər siz bizim dövlətə sadiqsinizsə, və bizimlə dostluq münasibətində olmaq istəyirsinizsə o zaman ali Türkiyə bundan xəbərdar olmalıdır. Siz nəinki bizim sadiq bəndəmiz olacaqsınız, Sultanın da sizə hörməti artacaq, əgər sözlərimə inansanız, mənim də sizə qarşı məhəbbətim artacaq, iltifatlı oğlum və dostum, bu məktubu gətirəni yubanmadan göndər” 2 . Qars paşasının İrəvan xanına göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Bizim şöhrətli hakimimiz sizə və Azərbaycanın digər xanlarına Qapıçıbaşı Saloxar Mehmed Sal bəyin göstərişi ilə axalsixli Süleyman paşa vasitəsilə puk və hədiyyələr göndərilmişdir.Tezliklə siz onları alacasınız. Allahın köməyi ilə biz həmişə sizinlə dost olacağıq və bu dostluğu nə olursa olsun saxlamalıyıq. Sizə nə 1 Yenə orada, 366- cı sənəd. 2 Yenə orada. 101 lazımdırsa əmr edin” 1 Rus tarixçisi O.P.Markova arxiv sənədlərinə əsaslanaraq yazır ki, Axalsix, Ərzurum, Qars və Bəyazid paşaları İrəvan və Azərbaycanın başqa xanları ilə əlaqə saxlayır və onları II İrakliyə qarşı çıxmağa çağırırdılar 2 . Bu həqiqətən belə idi. Türkiyə sultanın İrəvan xanına göndərdiyi – arxivdən əldə etdiyimiz məktubda deyilirdi: “Bizə gəlib çatıbdır ki,Tiflis çarı Rusiya ilə birləşərək Azərbaycan xanlarının arasını vurmağa, onların arasında Rusiyaya təmayül yaratmağa çalışır... Siz bizimlə birləşməyə səy edin. Bizim məqsədimiz odur ki, çar İrakli sizə zərər verə bilməsin. Düşməni dəf etmək üçün birləşsin, onu öldürün, dağıdın və güllələyin” 3 . Osmanlı Türkiyəsinin Azərbaycan xanlıqlarına münasibətindən Cənubi Qafqaz xristianları, xüsusilə ermənilər narahat olmuşdu. Buna görə də İrəvandakı erməni icması 1784-cü ildə öz nümayəndəsi StepaniSaakovu Sankt – Peterburqa göndərməli oldu. Onun Rusiyanın hakim dairələrinə təqdim etdiyi məktubda deyilirdi ki, türklər ardı- arası kəsilmədən irəvanlılara yazırlar ki, möhkəm dursunlar və xristianlara qarşı mərd olsunlar. Biz həmməzhəb (dindaş) olduğumuz üçün başqa dinə mənsub olmaqdansa sizinlə ittifaqda olmağı daha üstün tuturuq. Mümkünsə bizə kömək ə linizi uzadın . Daha sonra Stepan Saakov bildir ki, hazırda İrəvanda iki Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|