Xanlığı Ş Ə r q – q ə r b b a k I bu kitab “Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı” (Bakı, Azərnəşr, 1997) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır. Redaktoru və ön sözün müəllifi: Kərim Şükürov
İRƏVAN XANLIĞININ İCTİMAİ – İQTİSADİ
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Divani – dövlət torpaqları.
- Xalisə torpaqları
- Vəqf torpaqları
|
İRƏVAN XANLIĞININ İCTİMAİ – İQTİSADİ
VƏZİYYƏTİ İrəvan xanlığının siyasi tarixi kimi, ictimai-iqtisadi vəziyyəti də tədqiqatçılar tərəfindən bu günədək demək olar ki, işlənilməmişdir. Həmin məsələdən bəhs etməzdən əvvəl, bir qədər geriyə nəzər salıb qeyd etməliyik ki, hələ XVII əsrin axırlarında Səfəvi dövlətində başlanmış həm siyasi və həm də iqtisadi böhran XVIII əsrin əvvəllərində daha da gərginləşmişdi. Nadir şahın silah gücünə yaratdığı dövlət parçalandıqdan sonra ölkədə mərkəzi hakimiyyəti ələ keçirmək, habelə taxt- tac və torpaq uğrunda qanlı feodal ara savaşı daha da şiddətlənmişdir. Bir – birini əvəz edən saray çevrilişləri mərkəzi hökuməti daha da zəiflətdi və vaxtilə Səfəvi dövlətinə tabe edilmiş ölkələrin feodalları paytaxta tabe olmaqdan imtina etdilər və qısa bir müddət ərzində şah hakimiyyətinin hökmranlığından çıxdılar. Yaranmış belə bir şəraitdə Azərbaycan da uzun sürən İran hakimiyyətindən xilas oldu. Lakin həmin dövrdə Azərbaycan tarix səhnəsində vahid dövlət kimi deyil, müstəqil, lakin pərakəndə xanlıqlar şəklində çıxış etdi. Belə xanlıqlardan bir də İrəvan xanlığı idi. Azərbaycanın şimal- qərbində yerləşən bu xanlıq paytaxtı İrəvan şəhəri olmaqla, inzibati cəhətdən 15 mahala bölünürdü: 1) Qırxbulaq mahalı; 2) Zəngibasar mahalı; 3) Qarnibasar mahalı; 4) Vedibasar mahalı; 5) Şərur mahalı; 6) Suran mahalı; 7) Dərək mahalı; 8) Saatlı mahalı; 9) Tala mahalı; 10) Seyidli-Axaclı mahalı ; 11) Sərdarabad mahalı; 12) Qərpi mahalı; 13) Abran mahalı; 14) Dərəçiçək mahalı; 15) Göyçə mahalı 1 . XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda mövcud olan 1 И.И.Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852, стр. 442-446. 56 başqa xanlıqlar kimi, İrəvan xanlığının da siyasi tarixi ardı-arası kəsilməyən feodal vuruşmaları, qanlı saray çevrilişləri və yadelli işğalçılara qarşı mübarizə ilə bağlıdır. Bu isə minlərlə əhalinin məhv olunmasına, şəhər və kəndlərin dağıdılmasına, istehsal qüvvələrinin zəifləməsinə və istehsalın aşağı düşməsinə gətirib çıxarırdı. Lakin bununla belə, mütəxəssislərin fikrincə, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda dövrün birinci yarısına nisbətən müəyyən təsərrüfat canlanması nəzərə çarpırdı. Azərbaycanın başqa xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında da bu nisbi canlanma müşahidə olunurdu. İrəvan xanlığının iqtisadiyyatında əsas yeri torpaq üzərində mülkiyyət təşkil edirdi. Ölkənin iqtisadiyyatının başlıca sahəsini heyvandarlıq və əkinçilik təşkil edirdi, XVIII əsrin ikinci yarısında başqa Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığında da aşağıdakı torpaq mülkiyyəti mövcüd idi: 1.Divani – dövlət torpaqları. Qeyd etməliyik ki, XVIII əsrin ikinci yarısında bu torpaqlar əvvəllərdə olduğu kimi, bütövlükdə dövlət xəzinəsinin əlində deyildi. Bu dövrdə dövlət torpaqlarının xan və xan ailəsi üzvlərinin torpaq sahələri ilə qarışması və divan torpaqlarının hesabına xüsusiyyətçi torpaqların artması nəzərə çarpırdı. Bu torpaq mülkiyyəti xan və onun ailə üzvlərinin və yaxın qohumlarının varlanması üçün əsas mənbələrdən birinə çevrilmişdir. 2. Xalisə torpaqları – xanın ailə üzvlərinə məxsus torpaq sahələri. 3. Mülk torpaqları – iri bəylərə- mülkədarlara məxsus torpaq sahələri. Mülk torpaqları şəxsi mülkiyyət kimi satıla və başqa şəxsə bağışlana da bilərdi. Bu torpaq sahələri hüquqi cəhətdən, adətən nəsildən – nəsilə keçirdi. 4. Vəqf torpaqları – dini ocaqlara- məscidlərə, pirlərə, kilsələrə aid torpaq sahələri. 57 5. Camaat torpaqları – bu torpaq sahələri əsasən kənd icmasına məxsus olurdu 1 .Yuxarıda adları çəkilən torpaq mülkiyyətlərinin özünəməxsus xüsusiyyəti vardır. Divan torpaqları dövlətin gəlirinin özəyini təşkil etsə də, xanlar XVIII əsrin ikinci yarısında həmin torpaqları “səxavətlə” bu və ya digər xidmətinə görə, xüsusilə döyüş meydanlarında fərqlənənlərə bir növ bağışlayırdı. Belə torpaq sahələri “tiyul”adlanırdı. Tiyul torpağı almış şəxsin – tiyuldarın bu sahədən yalnız məhsul toplamaq hüququ vardı. Özü də “tiyul” daimi deyildi və nəsildən – nəslə də keçə bilmirdi. Tiyuldan əldə etdiyi məhsulun müəyyən hissəsini xəzinəyə verməli idi. İrəvan xanlığında “vəqf” torpaqları başqa xanlıqlardan bir qədər fərqlənirdi. Bu xanlıqda onlarca məscidlə yanaşı, bir neçə kilsə də var idi. Sayca az olmasına baxmayaraq, kilsə torpaqlarında təsərrüfat geniş miqyasda aparılırdı. Bu sözləri “Üç kilsə” – “Eçmiədzin” monastırına daha çox şamil etmək olar. Ermənilərin bu dini mərkəzinin qol – qanad açmasına adətən, həmin bölgədə daimi hakim olan azərbaycanlı feodallar şərait yaradırdılar. Ermənilərin dini feodallarına təsərrüfatla geniş məşğul olmaları üçün imkan yaradan müsəlmanlar, özləri də bunu dərk etmədən belə hərəkətləri ilə tarixən Azərbaycan ərazisində qüdrətli feodal erməni təsərrüfatının yaradılması üçün zəmin yaradırdılar. Belə ki, Eçmiədzin monastır təsərrüfatı inkişaf edərək, XVIII əsrdə bir növ “dövlət daxilində dövlətə” çevrilmişdir. Xanlıqlar dövründə həmin monastırın 190 xalvar ( 375 hektar) torpaq sahəsi vardı ki, onun hər il 103 xalvarı əkilib becərilirdi 2 . Bu geniş torpaq sahəsinin 40 xalvarında buğda, 10 xalvarında arpa, 15 xalvarında darı, 14 xalvarında çəltik, 3 xalvarında pambıq, 4 xalvarında kətan, 4 ½ xalvarında pərinc (buğda növü), 5 xalvarında isə tərəvəz (çuğundur, noxud, kələm, soğan, sarımsaq, kök və s.) 1 И.П.Петрущевский. К вопросу об иммунитете в Азербайджане в XVII - XVIII вв. Исторический сборник, № 4, М.- Л., 1945, стр. 72. 2 С.А.Егиазаров. Очерки по истории учреждений в Закавказье, т. Сельская община. Казан, 1889. 58 əkilirdi 1 . Geniş torpaq sahəsindən savayı Eçmiədzin monastırı ticarətlə də məşğul olurdu ki, buna da “vəqf” kimi müsəlman hakimləri maneçılık törətmirdilər. Məscidlərin nəzdində olan “vəqf” torpaqlarından alınan gəlir axundların, seyidlərin, mollaların, keşişlərin dolanacağına, həmçinin mədrəsələrin, mollaxanaların məxaricinə sərf edilirdi. İrəvan xanlığında mövcud olan mülkiyyət formalarından biri də “camaat” torpağı idi. Belə torpaqlar əsasən, kənd icmasının ixtiyarında olurdu. Xanlıqda mövcud olan torpaq mülkiyyət növlərinin hamısı, “camaat” torpaqları istisna olmaqla, feodalların ixtiyarında idi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, “camaat” torpaqlarının yalnız adı vardı. Çünki icmalara məxsus olan torpaqlar həm az və həm də becərilməyə qabil deyildi. Feodallar münbit torpaqları öz əllərinə keçirərək, kəndlilərə əkin – biçin üçün yararsız olan dağlıq yerlərdə sahələr ayırırdılar. İrəvan xanlığında torpaq sarıdan korluq çəkən kəndlilər feodalların torpaqlarında işləməyə məcbur olurdular: onlar torpağı becərir, əkir, məhsulunu yığır, feodallar üçün odun qırır, onu lazimi yerlərə daşıyır və qış üçün ehtiyat hazırlayırdılar. Kəndlilər onlara verilən hər qarış torpağı təbiətlə mübarizə şəraitində becərməli olurdular. XVIII əsr Azərbaycan tarixinin tədqiqatçılarından biri olan V.N.Leviatov yazır ki, maldarlar – elatlar bütün dövrlərdə oturaq həyat sürən əhali üçün bədbəxtçilik gətirirdilər. Belə ki, yaylağa gedərkən və yaylaqdan qayıdarkən elatlar yolların üstündə olan bağları və əkinləri məhv edir və yeri gəldikdə kəndləri də talayırdılar. Maldarlar arasında oturaq əhaliyə nisbətən daha çox oğrular və talançılar əmələ gəlirdi ki, onlar da öz hərəkətləri ilə oturaq əhali içərisində qorxu və həyəcan yaradır, onlarda sabaha inam qoymurdular. Ona görə də bu hadisələr ölkənin ümumi iqtisadi vəziyyətinə pis təsir edirdi. 1 B.M. Arutyunyan. Göstərilən əsəri, səh. 50. 59 İrəvan xanlığında feodal təsərrüfatının özünəməxsus səciyyəsini iki müxtəlif iqtisadi forma – oturaq əkinçilik və yarımköçəri maldarlıq təşkil edirdi ki, bu da kəndlərdən çoxsaylı vergilərin alınmasına gətirib çıxarırdı. İrəvan xanlığında kəndlilərdən alınan vergilərin sayı və miqdarı müxtəlif idi. Vergilərin müxtəlifliyi ilk növbədə iqlim şəraitindən və tez-tez baş verən feodal ara müharibələrinin vurduqları zərərdən də aslı idi. Məlum olduğu kimi, XVIII əsrin ikinci yarisinda Azərbaycanın bütün xanlıqları çox ağır siyasi şəraitlə qarşılaşırdılar.Tez-tez baş verən hərbi yürüşlər, saray çevrilişləri kəndli təsərrüfatına ağır zərbə endirirdi. Belə bir şəraitdə feodallar istər-istəməz yaşayış mənbəyi olan kəndli əməyini qorumağa məcbur olurdular. Professor İ.P.Petruşevskinin göstərdiyi kimi... xanların əsas məqsədi ondan ibarət idi ki, yerli əhalini həddindən artıq həyəcanlandırmasın, feodal istismarını son həddə çatdırmasın və kəndliləri məlum olan patriarxal vəziyyətdə saxlasın.Xan bəzi hallarda kənd icmasının hüququnu və adətlərini, habelə yarımköçəri tayfaların hüquqlarını müdafiə etməyə çalışırdı. İrəvan xanlığında da iki əsas sinif-feodal və kəndli sinfi mövcud idi. Məcazi mənada iyerarxiya pilləkəninin ən yüksək zirvəsində xan, xandan sonra aşağıya doğru xanın vəziri və yaxud, baş mirzə adlanan şəxs, sonrakı pilləkəndə isə müxtəlif vəzifə daşıyan bəylər-divan bəyləri, sərkərdələr, əmirlər və bu kimi şəxslər dururdular. Feodal sinfinə, həmçinin ali ruhanilər, maldarlıqla məşğul olan, yarımoturaq həyat tərzi keçirən elatların – maldarların qəbilə başçıları – elbəyilər də daxil idilər.Elbəyilər bəzi hallarda müəyyən xidmətlərinə görə, adətən müharibələr vaxtı göstərdikləri igidliyə görə, xandan mükafat əvəzinə yarımoturaq və ya oturaq əhalisi olan torpaq sahəsi alır və beləliklə, özləri də bilavasitə əkinçiliklə məşğul olurdular. Elbəyilərin xanın qarşısında ümdə vəzifələri – müharibə zamanı tabeliklərində olan elatlarla birlikdə, silahlanmış halda hazır olmaqdan ibarət idi. Ruhani təbəqəsi də iki qrupa bölünürdü: birinci – şeyx-ül- islam, mücdəhid, axund, seyidlər; ikinci – ruhanilər (adı 60 mollalar,mədrəsədə və mollaxanada dərs deyən və məhəllə mollaları). Bir qayda olaraq, feodalların hamısı vergi və mükəlləfiyyətdən azad idilər. Kəndli sinfini əsas etibarilə rəiyyət, rəncbərlər və elatlar təşkil edirdilər ki, onlar da qoyulan vergiləri məcburi ödəməli və mütləq mükəlləfiyyət daşımalı idilər. Kəndli sinfinin özəyini təşkil edən rəiyyətlər kənd icması tərəfindən ayrılmış torpağı becərir və əldə etdikləri məhsulun 16 / 1 - dən hissəsinə qədərini renta şəklində feodala verirdilər. Bəzi rəiyyətlər öz torpaqları yararsız olduğundan və suvarma cəhətdən korluq çəkdiklərinə görə feodaldan daha ağır şərtlərlə sahə icarəyə götürür və əldə etdikləri məhsulun 1 / 2 -dən üç hissəsinə qədərini feodala verməyə məcbur olurdular Rəiyyətlər nəinki torpaqların becərilməsi ilə məşğul olur, həm də feodal torpaqlarında bir sıra tikinti işləri görürdülər. Rəiyyətlərin vəziyyəti həm də ona görə ağırlaşırdı ki, feodaldan aldıqları əmək alətləri, toxum və s. üçün əldə etdiyi məhsulun müəyyən hissəsini də feodala verməli olurdular. Kəndlilərə becərdikləri feodal torpaqlarını atıb başqa yerlərə getməyə hüquqi cəhətdən icazə verilirdi. Lakin təcrübədə çox nadir hallarda bu cür köçmə əməliyyatı baş tuturdu. Belə hallarda onlar bir sıra çətinliklərlə qarşılaşırdılar ki, bu da rəiyyətlərin könüllü şıkildə köçmələrinə imkan vermirdi; köçməzdən əvvəl rəiyyət öhdəsinə düşən bütün işləri başa çatdırmalı, torpaqla bağlı olan bütün mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli idi. Rəiyyət başqa bir yerə köçəcəyi barədə neçə ay əvvəl feodala xəbər verməli, öz borclarını və vergiləri vaxtında ödəməli idi. Göründüyü kimi, rəiyyətlərin feodal torpaqlarından köçmələri bir sıra ciddi çətinliklərlə qarşılaşırdı. Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, kəndlilərin şəxsi azadlığı nəzərdə tutulsa da, əslində onlar feodal torpağında təhkim olunmuş kimi idilər. Kəndlilərin hüquqi cəhətdən torpağa təhkim olunmaları rəsmi sənədlərlə öz əksini tapmasa da, əslində feodalların özləri rəiyyətlərin müqəddəratını həll edirdilər. Bəzi 61 hallarda torpaqlarla birlikdə rəiyyətlər də başqa feodalların ixtiyarına verilirdi. Rəncbər qrupuna məxsus olan kəndlilər daha ağır vəziyyətdə yaşayırdılar. Nə torpağı, nə də əmək aləti olmayan rəncbərlər xan, sultan, məlik, bəy və digər feodalların torpaqlarında işləyir və əldə edilmiş məhsulun, adətən 1 / 3 hissəsini alırdılar. Rəncbərlərin əməyindən nisbətən ağır işlərdə - çəltiklə, pambıqçılıqla və ipəkçiliklə bağlı işlərdə istifadə edilirdi. Rəncbərlər üzərində feodal hüququ heç nə ilə məhdudlaşdırılmırdı. Belə ki, feodal rəiyyətdən fərqli olaraq rəncbəri torpaqla birlikdə istədiyi adamlara həmişəlik verə də bilərdi. Bəzən vəzifə sahibləri xidmətdən getdikdən sonra onun ixtiyarında olan rəncbərlər həmin vəzifəyə yeni təyin edilmiş şəxsə verilirdi. Rəncbərlər müxtəlif vergiləri verməklə yanaşı, həm də torpağı şumlamalı, məhsulu yığmalı, çəltik plantasiyalarını becərməli, çəltikləri arıtmalı, təsərrüfat üçün lazım olan ağac məmulatları, habelə odun gətirməli və kənd təsərrüfatı məhsullarını lazım olan yerə çatdırmalı idilər. Kəndlilər bu cür çətinliklər qarşısında qaldıqları üçün bəzən başqa yerlərə qaçmağa məcbur olurdular. Rəncbərlərin sırası bir çox amillərə görə çoxalırdı. Bəzi hallarda aclığa məruz qalan və iflasa uğrayan rəiyyət məcbur olurdu ki, özünün kiçik torpaq sahəsini satsın. Beləliklə də, vaxtilə rəiyyət hesab olunan kəndli rəncbərə çevrilirdi. Bəzən başqa ölkələrdən və xanlıqlardan qaçqın kəndlilər də rəncbərə çevrilirdilər 1 . Xanlar məmnuniyyətlə qonşu xanlıqlardan gələn qaçqınları qəbul edir, sonradan isə onlardan ən ağır işlərdə istifadə edərək, üzərlərində nəzarəti artırırdılar. Son dərəcə az gəlir əldə edən rəncbərlər öz ailələrini yaşada bilmir və yaranmış ağır şəraitdən yaxalarını qurtarmaq üçün yeganə vasitəni qaçmaqda görürdülər 2 . Kəndlilərin öz doğma yurdlarını qoyub qaçmaları sinfi 1 İ.P.Petruşevski. Göstərilən əsəri, səh. 13. 2 Gürcüstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivi, fond 3, iş 52, vər. 10. 62 mübarizənin passiv formalarından biri idi. Belə hallar tez-tez baş verdiyindən feodallar qaçqın kəndlilərin öz yerlərinə geri qaytarılmaları haqqında biri-biri ilə razılaşırdılar 1 .Kəndlilərin digər qrupu olan elatların vəziyyəti heç də rəncbərlərdən fərqlənmirdi. Onlar da rəiyyətlər və rəncbərlər kimi müəyyən vergi verməli və bir sıra mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli idilər. Yuxarıda göstərildiyi kimi, xanlığın təbəələri xəzinə üçün tələb olunan vergiləri məcburi verməli və hər cür mükəlləfiyyəti daşımalı idilər. Vergi və mükəlləfiyyətlər kəndlilər kimi, şəhər əhalisinə də aid idi. İrəvan xanlığının siyasi tarixi Azərbaycanın digər xanlıqlarından müəyyən qədər fərqli olduğundan bununla əlaqədar olaraq vergi toplamaq üsulu da fərqlənirdi. Bu xanlıq 1797-ci ildən etibarən müstəqilliyini itirmiş və 1828-ci ilə kimi İrəvan xanlığında İran hakimiyyəti bərpa olmuşdur. Odur ki, burada həmin dövrdə vergilər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi deyil, mərkəzdən gələn əmrlər əsasında aparılırdı. İrəvan xanlığında vergilər əhalidən həm məhsulla, həm də pul ilə alınırdı. Pul ilə toplanılan vergilər iki qrupa bölünürdü: vasitəsiz və vasitəli. Vasitəsiz vergilər ildə bir dəfə taxılçılardan, şəhər əhalisindən, elatlardan, “Üç kilsə” (“Eçmiədzin”) monastırından alınırdı 2 . Xanlıqlar dövründə pul ilə toplanılan vergilərin miqdarı barədə hələlik heç bir sənəd əldə edilməmişdir. Lakin İrəvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra çar Rusiyası xanlıqlar dövründə nə kimi vergi sisteminin, qayda-qanunun mövcud olması ilə maraqlanmış və öz məmurlarına bu yerlərin statistik təsvirini tərtib etməyi tapşırmışdır. Beləliklə, rusdilli tarixi ədəbiyyatda başqa xanlıqlarla yanaşı, İrəvan xanlığı haqqında da yazılar işıq üzü görmüşdür. Belə yazılardan biri İ.Şopenin əsəridir ki, İrəvan xanlığı 1 Акты Кавказской Археографической Комиссии (bundan sonra - AKAK), t. III, док. 1081, стр. 726. 2 B.M. Arutyunyan. Göstərilən əsəri, 1940. 63 Rusiya tərəfindən işğal edildiyi ilk çağlarda tərtib edilməyə başlamış və 1831-ci ildə tamamlanmışdır. Həmin əsərdə olan məlumata əsasən İrəvan xanlığının əhalisi vergi vermək siyahısında səkkiz qrupa – cəmiyyətə bölünmüşdür: Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|