Xanlığı Ş Ə r q – q ə r b b a k I bu kitab “Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı” (Bakı, Azərnəşr, 1997) nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır. Redaktoru və ön sözün müəllifi: Kərim Şükürov
partiya yaranmışdır: “bu partiyalardan biri İrəvan qalasında oturan
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partiya yaranmışdır: “bu partiyalardan biri İrəvan qalasında oturan Hüseyn Əli xanın oğlunundur ki,Əhməd xanı müdafiə edir, digəri isə Maku sultanı Əhməd sultnındır. Onlar öz aralarında rəqabət aparır, 1 MDHTA 52-ci fond, 366-cı sənəd. 2 O.P.Markova. Göstərilən əsəri, səh. 202; MDHTA 52-ci fond, 194-cü siyahı, 330-cu sənəd, vər.2-3. 3 MDHTA 52-ci fond, 331- ci sənəd, VIII hissə (1784), vər. 54-55. 102 bir – birinin qonşuluğunda olan kəndləri darmadağın etdiklərindən, kəndlilər əkin sahələrini başlı – başına buraxıb Türkiyəyə qaçmışlar. Onların əkdikləri taxıl suvarılmadığına görə yanıb qurumuşdur. Əkinin salamat qaldığı sahələri isə süvari qoşunları məhv etmişdir. Ararat vadisi təlatümlü dənizdə qalmış adaya bənzə yir. Lakin rus höküməti bu dəfə Stepan Saakovun İrəvandan gətirdiyi məktuba məhəl qoymadı. Məsələ burasındadır ki, həmin dövrdə Rusiya təkcə İrəvan xanlığını deyil, bütün Cənubi Qafqazı qan tökmədən ələ keçirmək üçün səy göstərirdi. Məsələ burasındadır ki, həmin dövrdə Azərbaycan xanlıqlarından bir qismini ələ keçirmək sahəsində İranda da az iş görülmürdü. Kərim xan Zəndin ölümündən sonra İranda müvəqqəti hakimiyyət başına gələn “şahlar” da gözlərini Azərbaycana dikmişdi. Bu cəhətdən Əli Murad xan daha artıq fərqlənirdi. O, şah olmaq arzusu ilə dəridən – qabıqdan çıxırdı. İsfahanda oturan Əli Murad xan İranda hakimiyyət başında möhkəmlənmədiyi və şah titulunu rəsmən qəbul etmədiyi halda Azərbaycanın bir sıra xanlıqlarına fərmanlar göndərib tabeçilik rəmzi olaraq onlardan girov və ya qiymətli daş- qaş tələb edirdi. Əli Murad xan hətta 1784-cü ildə Rusiyanın Yaxın Şərqdə rəqibi olan Osmanlı Türkiyəsinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Rusiyadan kömək almaq və özünü şah kimi tanıtmaq məqsədi ilə Moskvaya nümayəndə də göndərmişdi. O, nümayəndəsi Məhəmməd xana tapşırmışdı ki, göstəriləcək kömək əvəzində vaxtilə Rusiyanın tərkibində olan torpaqlardan savayı 1 “Qaradağ, Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan vilayətlərini” 2 Rusiya imperiyasına “güzəştə” getməyə hazırdır. Göründüyü kimi, Əli Murad xan Azərbaycan xanlıqlarına heç bir hüququ olmadığı halda halda həmin xanlıqları rus dövlətinə verməyi 1 1722-1723-cü illər Xəzər boyu əyalətlərinin Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazisi nəzərdə tutulur. 2 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, II c., səh. 148; O.P.Markova. Göstərilən əsəri, səh. 191. 103 vəd edirdi. Əvəzində isə onu İranın şahı kimi tanımağı Rusiya dövlətindən xahiş edirdi. Bu məsələyə toxunan gürcü tarixçisi V. Maxaradze yazır ki, həmin dövrdə İrəvan və Gəncə xanlıqlarının əhalisi onsuz da himayə haqqında II İrakli vasitəsilə Rusiyaya müraciət etmişdi 1 .Bizcə, V. Maxaradze yazsaydı ki, Rusiyaya və II İrakliyə həmin xanlıqlarda sığınacaq tapıb yaşayan ermənilər müraciət etmişdilər, bu həqiqətə daha uyğun olardı. Rusiya Əli Murad xanla Cənubi Qafqazı bölüşdürmək haqqında danışıqlar aparmaq məqsədi ilə İsfahana polkovnik V.S.Tamaranın başçılığı altında nümayəndə heyəti göndərdi. V.S.Tamara yol üstündə - İrəvana çatar- çatmaz İranda Əli Murad xanın 1785-ci il fevral ayının 12-də qəfildən ölməsi xəbərini aldı. Lakin bu xəbərin həqiqətə uyğun olub- olmamasını bilmək üçün səfərini Xoy şəhərinə qədər çatdırdı.O burada eşitdiyi xəbərin dəqiqliyini müəyyənləşdirdikdən sonra İran taxtına müvəqqəti də olsa yiyələnən Cəfər xana məktub göndərərək onu Əli Murad xanın siyasətini davam etdirməyə çağırdı. Lakin Cəfər xan hakimiyyət uğrunda müvəffəqiyyətlə mübarizə aparan Ağa Məhəmməd xan Qacardan ehtiyat edərək tezliklə İsfahdan Şiraza qaçdı. Beləliklə də Rusiyanın Azərbaycanı İranla bölüşdürmək cəhdi baş tutmadı. Rusiya dövlətinin Kartli – Kaxetiya dövlətinin müraciətinə laqeyd münasibəti heç də II İraklini təmin etmirdi. Əli İrəvan xanlığından çıxan, II İrakli hələ 1783-cü ildə Tiflisdə olan rus qoşunlarına arxalanıb Hüseyn Əli xanı devirmək və yerinə ona müti olan xan təyin etmək qərarına gəlmişdi. Bu məqsədlə o, Hüseyn Əli xanın qardaşı Məhəmməd Həsən xanla ümumi danışıq apardı. Hakimiyyət başında olmaq arzusu ilə yaşayan Məhəmməd Həsən xan II İrakli ilə razılığa da gəlmişdi. 1 V.Maxaradze. Göstərilən əsəri, səh. 37. 104 Lakin nə II İrakli və nə də Məhəmməd Həsən xan arzularına çatmadılar. 1783-cü ilin sonunda İrəvanda baş verən üsyan nəticəsində Hüseyn Əli xan və qardaşı Məhəmməd Həsən xan qətlə yetirildilə r. Birdən – birə xan nəslindən iki şəxsin öldürülməsi İrəvandan böyük iğtişaşa səbəb oldu. Bu isə ilk növbədə İrəvanda yaşayan erməniləri və həmçinin İrəvanı əlində saxlamağa cəhd edən II İraklini daha çox narahat edirdi. İrəvan ermənilərin nümayəndəsi Mirzə Qurgen çalışırdı ki, İrəvan xanlığının taxtına II İraklinin köməyi ilə İrəvan zadəganlarından ən varlısı olan Sultan Əhməd sahib olsun.Onun Kartli – Kaxetiya çarına göndərdiyi məktubunda deyilirdi ki, əgər Sultan Əhməd xan olmasa, “İrəvan qalası əlimizdən çıxacaq”. Mirzə Qurgenin məktubundan sonra II İrakli vaxt itirmədən öz qaynı Baqrationu gürcü qoşunları ilə İrəvana göndərdi ki, Sultan Əhmədə taxta çıxmaqda kömək etsin. Lakin II İrakli gecikmişdi. İrəvanda, hakimiyyət başına mövcud qayda- qanuna uyğun olaraq, Hüseyn Əli xanın böyük oğlu Qulam Əli gəldi (1783- 1785). Bu anda İrəvana çatan Baqration əlacsız qalıb, Qulam Əli xanı hakimiyyət başına gəlməsi münasibətilə təbrik edib geri qayıtmalı oldu. Knyaz Baqrationun İrəvan xanlığında Qulam Əli xanın oturması ilə razılaşmasını İrəvan zadəganları birmənalı qiymətləndirərək elə güman etdilər ki, bu işdə II İraklinin əli vardır. Odur ki, yeni xana o qədər də etibar etmirdilər 1 . Əhalinin Qulam Əli xanla hesablaşmamasını bilən II İrakli P.S.Potyomkinə yazdıöı məktubda əsassız olaraq loğvalıqla bildirdi: “İrəvanda ölmüş xanın əvəzində əhali onun kiçik oğlunu xan etmək istəyirdi. Lakin biz buna 1 MDHTA 15-ci fond, 197- ci sənəd, vər. 24. 105 razı olmadığımızı bildirdik” 1 Qulam Əli xan İrəvan xanlığının taxtına çıxdıqdan sonra hakimiyyətə can atan zadəganlardan biri – Əhməd Sultan İrəvanı tərk etməli oldu. İrəvan xanlığında baş verən qarışılıqdan öz xeyrinə istifadə etməyə çalışan II İrakliyə məlum idi ki, İrəvanın ən nüfuzlu əyanlarından olan Əhməd Sultanın İrəvan xanlığında ən zəngin və nüfuzlu feodallardan biridir.Onun Araz çayının o tayından zəngin malikanəsi vardır. Odur ki, II İrakli ona sadiq olan ermənilərdən Mirzə Qurgenə tapşırdı ki, Əhməd Sultana bildirsin ki, II İrakli onun İrəvan xanlığının hakimi olmağını arzulayır və ona kömək etməyə hazırdır 2 . II İrakli Əhməd Sultana kömək edəcəyinə söz verməklə bərabər, İrəvanın yeni xanı Qulam Əli xanı da əlində saxlayırdı. Ona hakimiyyət başına gəlməkdə maneçilik törətmədiyi üçün II İrakli Qulam Əli xana sifariş göndərdi ki, o öz qoşunları ilə birlikdə Naxçıvana gedib orada müdafiə etdiyi Abbasqulu xana Naxçıvan taxtını ələ keçirməkdə kömək etsin 3 . Qulam Əli xan öz qoşunları ilə Naxçıvana tərəf hərəkət etdiyi zaman Naxçıvanda hakimiyyət başında olan Cəfərqulu xan kömək üçün Xoy xanlığına müraciət etdi 4 .Odur ki, Qulam Əli xan İrəv ana qayıtmalı oldu . Qulam Əli xanın İİ İrakliyə xidmət göstərməsi İrəvan zadəganlarını heç də təmin etmədi. Bu isə 1785 –ci ildə II İraklinin təşkil etdiyi saray çevrilişi zamanı Qulam Əli xanın qətli ilə nəticələndi. Yeni xanın öldürülməsi, Türkiyə sultanını cəld hərəkət 1 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı,331-ci sənəd, VII hissə, vər.40. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, 286-cı sənəd, I hissə, vər. 359. 4 Yenə orada, 331-ci sənəd, III hissə, vər. 29. 106 etməyə məcbur etdi. Gürcülərin və rusların əlinə keçməsin deyə o, qoşunları İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etdirdi. Bu yürüşdə Türkiyə sultanı Xoy xanlığı qoşunlarından da istifadə edirdi. Məlum olduğu kimi, İrəvanlı Hüseyn Əli xan vaxtaşırı da olsa II İrakliyə ildə müəyyən məbləğdə bac verirdi. 1783- cü ildə Hüseyn Əli xanın ölümündən sonra hakimiyyət başına gələn Qulam Əli xanın saray əyanları arasında heç bir nüfuza malik olmadığından istifadə edən Türkiyə sultanı, uzaqgörənlik siyasəti işlədərək, Hüseyn Əli xanın azyaşlı oğlu Məhəmməd ağaya özündən 30 yaş böyük Xoy xanının qızını “almağa” nail olmuşdur. Bu isə Türkiyəyə meyil edən Xoy xanlığının gələcəkdə İrəvan xanlığının işlərinə müdaxilə etmək üçün əsaslı zəmin idi. Qulam Əli xan öldürüldükdən, Məhəmməd ağanı İrəvan taxtına oturtduqdan sonra Türkiyə sultanı Əbdül-Həmid yaranmış vəziyyətdən Kartli – Kaxetiya çarlığının əleyhinə istifadə etməyi qərara aldı 1 .Sultan Əbdül- Həmidin İrəvan xanına göndərdiyi məktub bu cəhətdən səciyyəvidir: “...yaçca böyük olan və ləyaqətli Xoy xanına sipəhsalar rütbəsi verir, bütün xanlara fərman göndərərək bildirmişik ki, bizim paşa və vəzirlərə İraklinin hərəkətləri barədə xəbər versinlər” 2 .Həmişə olduğu kimi, bu dəfə də sultan Qafqazın müsəlman feodal hakimiyyətlərinə qiymətli hədiyyələr və pul mükafatı göndırdi. Eyni zamanda Axalsix, Qars və Bəyazid paşalarına əmr olundu ki, qoşunları ilə İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etsinlər. Bu məqsədlə Axalsix hakimi Süleyman paşanın azyaşlı irəvanlı Məhəmməd xana yazdığı məktubunda deyilirdi: “Sizi özümə oğul hesab edərək, həmişə səmimiyyətimi isbat etməyə çalışacağam. Vəzir Aslanın göstərişi əsasında Sizə Mehmed Sal bəy 1 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı,331-ci sənəd,IX hissə, vər. 108. 2 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı, 336-cı sənəd,IX hissə, vər. 55. 107 vasitəsilə pul və hədiyyə göndərirəm” 1 . Demək olar ki, Qars paşası da İrəvan xanlığına və digər xanlıqlara eyni məzmunlu məktub göndərmişdi: “Bizim şövkətli hakimimiz tərəfindən Sizə və digər Azərbaycan xanlarına Qapıçıbaşı Mehmed Sal bəyin vasitəsilə Axalsix paşası Süleymana pul və hədiyyə göndərilmişdir ki, Sizə bu yaxınlarda çatdırılsın” 2 . Hər iki məktubda pul və hədiyyə əvəzində Azərbaycan xanlıqlarından Türkiyə ilə birlikdə ümumi düşmənə - Rusiya dövlətinə qarşı çıxmaq tələb olunurdu. Türkiyə tərəfindən İrəvan xanlığını ələ keçirmək cəhdindən tezliklə Rusiyada və Kartli – Kaxetiya çarlığında xəbər tutdular. İrəvan xanlığının Türkiyə tərəfindən zəbt olunması, təkcə Gürcüstanda deyil, bütün Cənubi Qafqazda Rusiyanın yürütdüyü siyasətə ağır zərbə endirə bilərdi. P.S.Potyomkinin göstərişi ilə II İrakli sərhədə rus qoşunları ilə birlikdə daha iki mindən ibarət qoşun göndərdi. Bu hadisədən sonra nahaq qan tökülməməsi üçün Türkiyə sultanı öz qoşunlarının geri dönməsi barədə ə mr verdi. Hərbi qüvvə əvəzinə, 1785-ci ildə Türkiyədən Cənubi Qafqaza Qapıçıbaşı İbrahim əfəndinin başçılığı altında nümayəndə heyəti göndərildi. Həmin nümayəndə heyətinin məqsədi özünün Cənubi Qafqazda xristian dövlətləri – Ermənistan və Albaniya yaratmaq əleyhinə koalisiya yaratmaqdan ibarət idi. Lakin Türkiyə sultanının bu cəhdi baş tutmadı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Rusiyanın təşəbbüsü də uğursuz oldu. Qapıçıbaşı İbrahim əfəndinin Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti barədə bilavasitə arxiv sənədlərində təsadüf etmişik. Qarabağ ermənisi Nikita Yakovlev Ənzəlidə olarkən rus konsulu Skiliçə 1 Yenə orada. 2 Yenə orada, IV hissə, vər. 209. 108 bildirmişdir ki, eşitdiyinə görə keçən il qubalı Fətəli xan, qarabağlı İbrahim Xəlil xan, xoylu Əhməd xan və başqaları... Azərbaycan xanlarından və Dağıstan hakimlərindən cəmi 17 nəfər, Türkiyə sultanının sarayına vəkillərini və habelə məktub göndərmişlər. Müsəlmanlar sultana xəbər göndərmişlər ki, Rusiyanın Qafqazda xristian dövləti yaratmaq niyyətini pozmaq üçün kifayət qədər qoşunları var, lakin onların pulları azdır 1 . Yuxarıdakılardan belə qənaətə gəlmək olar ki, İbrahim Əfəndi Cənubi Qafqazda olarkən Azərbaycanın və Dağıstanın bir sıra hakim feodallarını Rusiyanın əleyhinə səfərbər etməyə nail olmuşdur. Bunu aşağıdakı arxiv sənədlərindən də müəyən etmək olar. Sənəddə deyilir ki, Türkiyədən “qubalı Fətəli xanın, şuşalı İbrahim xanın, xoylu Əhməd xanın hərəsinə yüz manat çervon, kürk üçün samur xəzi, daş- qaşla bəzənmiş saat” 2 göndərilmişdir. Gilanlı Hidayət xanın, urmiyalı Əhməd Qulu xanın... şamaxılı Məhəmməd Səid xanın, lənkəranlı Qara xanın, bakılı Mirzə Məhəmməd xanın hərəsinə beş min manat pul və bir ədəd saat verilmişdir”. Siyahıda daha bir neçə Dağıstan feodal hakiminin adı çəkilir 3 . Başqa bir arxiv sənədində deyilir ki, yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə Şimali Azərbaycanda böyük nüfuza malik olan qubalı Fətəli xan üçün daha 4 min çervon pul ayrılmışdı 4 . Rusiyanın Kartli- Kaxetiya çarlığındakı nümayəndəsi polkovnik S.Burnaşovun verdiyi məlumata görə Qapıçıbaşı İbrahim Əfəndi Cənubi Qafqaza gələrkən Azərbaycanda və Dağıstanda paylamaq üçün özü ilə qırx ədəd dörd minlik çervon gətirmişdir 5 . 1 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı,331-ci sənəd, vər. 51. 2 Yenə orada,350-ci sənəd, V hissə, vər. 24-25. 3 MDHTA 52-ci fond, I/184-cü siyahı,350-ci sənəd, V hissə, vər. 24-25. 4 RXSA. Rusiyanın Türkiyə ilə əlaqələri fondu, 625-ci sənəd, vər. 27. 5 RXSA. Rusiyanın Türkiyə ilə əlaqələri fondu, 625-ci sənəd, vər. 27. 109 Qapıçıbaşı İbrahim Əfəndi Cənubi Qafqazda olarkən bir çox yerli hakim feodallara təsir göstərə bilmişdi: belə ki, Türkiyədən qiymətli hədiyyələr alan Dağıstan feodalları Gürcüstana basqınlarını bərpa etmişdilər. O ki qaldı Azərbaycan xanlarına, onlardan Şamaxı, Şəki, Xoy, Qarabağ xanlıqlarının başçıları, habelə bir sıra Dağıstan feodalları ittifaq yaradıb Rusiyanın təcavüzünə qarşı birgə müqavimət göstərəcəklərinə söz vermişdilər. Bu ittifaq çox da uzun sürməsə də sultanın əmri ilə Trabzon, Ərzurum, Axalsix və Qars şəhərlərində türk əsgərləri Cənubi Qafqaza yürüş etmək üçün hazır vəziyyətə gətirildilər. Türkiyədə belə bir fikir yayılmişdı ki, 1783-cü ildə Gürcüstana gələn rus qoşunlarını məqsədi bu bölgədə Türkiyəyə zərbə endirməkdən ibarətdir. Axalsix,Ərzurum, Qars və Bəyazid paşaları İrəvan və digər Azərbaycan xanlıqları ilə sözləşərək Tiflis şəhərinə hücum etməyə hazırlaşdılar.Türkiyənin Gürcüstana basqın etməyə hazırlıq görməsi artıq hərbi sirr deyildi. Rusiyanın Ənzəlidəki konsulu Tumanovskinin 18 aprel 1784-cü ildə Həştərxan qubernatoru Jukova yazdığı məktubunda deyilirdi ki, Ərzurum və Bəyazid paşaları Gürcüstana hücum etmək üçün xeyli qoşun toplayaraq Azərbaycan və Dağıstan hakimlərini də bu işə cəlb etməyə çalışırdılar. Onlar bu yürüşdə iştirak edən döyüşçülərin hər birinə ildə 200 manat verməyə boyun olmuşlar 1 . P.S.Potyomkinin knyaz Potyomkinə yazdığı məktubda isə deyilirdi ki, türklər burada hər tərəfə qığılcım yağdırırlar ki, yanğın əmələ gətirsinlər.Sultan buraya Xəlil əfəndinin başçılığı ilə nümayəndə heyəti göndə rmişdir ki, azərbaycanlılarla dağıstanlıların Gürcüstan əleyhinə ittifaqını yaratsın. Məktubla bərabər, sultan 1 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı,330-cu sənəd, vər. 2-3. 110 Cənubi Qafqazın müsəlman hakimlərinə və Dağıstana Georgiyevsk müqaviləsinin sürətini də göndə rmişdi. Xəlil Əfəndi Dağıstan, Şirvan və Qarabağda olduqdan sonra bir müddət İrəvanda qaldı. Bu da təsadüfi deyildi. İrəvan qalası Cənubi Qafqazın bu bölgəsində böyük strateji əhəmiyyət daşıyan qalalardan idi. Osmanlı Türkiyəsi bundan əvvəl də bir neçə dəfə İrəvan qalasını tutmaq təşəbbüsündə olmuşdur 1 . Xəlil Əfəndinin İrəvandakı fəaliyyəti bu xanlığı Gürcüstanın əleyhinə qaldırmaqdan ibarət idi. Məhz Osmanlı Türkiyəsinə arxalanaraq İrəvan xanlığı Kartli – Kaxetiya çarlığına göndərdiyi bacdan imtina emişdi. Bu hadisədən sonradan P.S.Potyomkin II İrakliyə İrəvana hücum edib bu şəhəri zəbt etməyi məsləhət gördü.Bu zaman artıq Axalsix, Qars, Ərzurum və atasının vəfatı münasibəti ilə başsağlığı verməkdən ibarət idi. Əslində isə məqsədləri Azərbaycanın digər xanlıqlarını İrəvan xanı vasitəsilə Rusiya və Gürcüstan əleyhinə qaldırmaq idi. Lakin Osmanlı Türkiyəsinin bu təşəbbüsü baş tutmadı. 1784- cü ilin yayında Qulam Əli xan qardaşı ilə qətlə yetirildi. İrəvan xanlığının taxtı Qulam Əli xanın 12 yaşlı oğlu Məhəmmədə qismət oldu. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, Məhəmməd xanın anası gürcü olduğundan II İraklinin Məhəmməd xana təsiri xeyli artdı. Axalsix hakimi Süleyman paşa bundan narahat oldu. O, Irəvan qalasının II İraklinin əlinə keçməyindən ehtiyat edərək İrəvanın yerli feodallarından Əhməd Sultan və Xoy hakimi Əhməd xanla İrəvan qalasını ələ keçirmək barədə razılığa gəldi. O, İrəvana sultan Əbdül – Həmidin fərmanını və digər türk paşalarının məktublarını da göndərdi. Həmin məktubların məzmunu irəvanlıları II İrakli ilə müharibəyə səfərbər etməkdən ibarət idi. Türkiyə sultanı tərəfindən eyni zamanda Ərzurum paşasına pul, Axalsix, Bəyazid və Qars 1 MDHTA, 2-ci sənəd, vər. 39. 111 paşalarına fərmanlar göndərildi ki, onlar İrəvanı II İraklinin təcavüzündən müdafiə etsinlər. Osmanlı Türkiyəsi həmin dövrdə özünü, həm də İranın və müsəlmanların “müdafiəçisi” kimi də qələmə verirdi. Sultanın İrəvana göndərdiyi məktubunda müsəlmanlar birliyə çağırılır və deyilirdi ki, “Tiflis çarı” Azərbaycan xanlarını “ruspərəst” etməyə və beləliklə də, onları “məhv” etməyə çalışır. Fərmanda eyni zamanda bildirilirdi ki, xoylu Əhməd xan birləşmiş qoşunların baş sərkərdəsi təyin edilmişdir 1 . Süleyman paşa bütün Azərbaycan xanlıqlarına İrəvan xanlığına kömək etməyi tapşırmışdı 2 . Türklərin İrəvan qalasını zəbt etmələri Rusiya-Gürcüstan münasibətlərinə ağır zərbə endirə bilərdi. Buna nə II İrakli, nə də II Yekaterina höküməti razı ola bilməzdi. İrəvan şəhərində bu hadisəyə birmənalı baxılmırdi. Burada Gürcüstan və Türkiyə tərəfdarları arasında mübarizə gedirdi. Bundan xəbərdar olan II İrakli tərəfdarlarına kömək məqsədilə İrəvana iki minlik qoşun göndərdi. İrəvanlı gürcüpərəst ermənilər, II İrakliyə məktub göndərərək öz sevinclərini bildirirdilər. İrəvanlı Məhəmməd xan Süleyman paşaya məktub göndərərək bildirdi ki, o, II İraklini müdafiə edəcəkdir. Beləliklə, rus diplomatları bir növ “İrəvan məsələsində n” arxayın oldular . Məhəmməd xanın belə hərəkəti Osmanlı Türkiyəsini Cənubi Qafqazda öz fəaliyyətini genişləndirməyə məcbur etdi. 1784-cü ilin payızında Cənubi Qafqazda İstanbuldan çoxsaylı (60 nəfər) nümayəndə göndərildi. Bu dəfə də Türkiyə Dağıstanın hakim feodallarına qiymətli hədiyyələr göndə rmişdi. 1 Yenə orada, vər. 54-55. 2 Yenə orada, vər. 56. 112 Sultan Əbdül Həmidin fərmanında müsəlmanlar rusların əleyhinə müqəddəs müharibəyə - cihada çıxmağa çağırılırdılar 1 . İbrahim Əfəndinin Cənubi Qafqazda olması 1785-ci ildə Axalsix şəhərində azərbaycanlılarla dağıstanlıların Rusiyanın əleyhinə ittifaq bağlaması ilə nəticələndi. Həmin ittifaqı Şamaxı, Şəki, Qarabağ, Xoy xanlıqlarının nümayəndələri və Car camaatının ağsaqqalları imzaladılar. Lakin bu ittifaqın kağız üzərində qalmasına baxmayaraq, Türkiyənin Azərbaycanda apardığı təbliğat müəyyən qədər öz bəhrəsini verdi. İlk növbədə irəvanlı Hüseyn Əli xan Tiflisə göndərdiyi məbləğdən tamamilə imtina e tdi. Rusiyanın əleyhinə Azərbaycan xanlıqlarını birləşdirmək siyasətini Türkiyə höküməti Axalsix paşası Süleyman paşa vasitəsilə hələ 1784-cü və 1785-ci illərdə qaldırmışdı. Rusiyanın Türkiyədəki səfiri Bulqakov II Yekaterinanın göstərişi əsasında Türkiyə sultanından Axalsix paşasının əl-qolunu yığışdırmağı təkidlə tələb etdi. İstanbulda Bulqakova müsbət cavab verilsə də, Türkiyə höküməti öz fəaliyyətini Cənubi Qafqazda və Cənubi Dağıstanda genişləndirməkdən qalmırdı. Sultan öz emissarlarını tez-tez pul və hədiyyələrlə Qafqaza göndərməkdə davam edirdi. Georgiyevsk müqaviləsindən sonra Azərbaycan xanları Rusiyadan göndərilən məktublara, əsasən, müsbət cavab vermişdilərsə, artıq 1785-ci ildə qarabağlı İbrahim Xəlil xan, qubalı Fətəli xan, xoylu Əhməd xan Türkiyə sultanına məktub göndərərək Osmanlı Türkiyəsinin himayəsi altında olmağı arzuladıqlarını bildirdilər 2 . Azərbaycan xanları Türkiyədən müsbət cavab aldılar. Türkiyə sultanı hətta Qarabağ və Xoy xanlıqlarının başçılarına tapşırdı ki, 1 MDHTA 52-ci fond, I/194-cü siyahı, 350-ci sənəd, II hissə, vər. 4. 2 A.R.İoannisyan. Göstərilən əsəri, səh. 165. 113 onlar tezliklə İrəvan şəhərini alsınlar və rusları bu şəhərə heç zaman buraxmasınlar 1 . Türkiyədən gələn müsbət cavabdan ruhlanan Azərbaycanın hakim xanları II İrakliyə qarşı çıxaraq onun ruspərəst hərəkətini pislədilər. İrəvan xanlığı Kartli-Kaxetiya çarlığına bac verməkdən tamamilə imtina etdi. Lakin İrəvan xanı bu hadisədən sonra sanki yağışdan çıxıb, yağmura düşdü; çünki Axalsix paşası Süleyman paşa İrəvan xanından yetmiş min rubl, erməni dindarlarının başçısından isə qırx min manat bac tələb etdi. Əks təqdirdə o, “Üç kilsə” monastırını xarabazarlığa çevirəcəyi ilə hədələ di. 1786-cı ilin aprelində Türkiyə qoşunlarının tərkibində olan Ömər xan Dağıstana qayıdarkən İrəvan xanlığının ərazisindən keçməli oldu.Bu əhali arasında böyük təşviş yaratdı.O, “Üç kilsə” xəlifəsi ilə birlikdə yenidən İrəvan qalasında sığınacaq tapmağa məcbur oldu. Ləzgilərin gəlişi bu dəfə o qədər də dəhşətli olmadı. Onlar İrəvan şəhərinə yaxınlaşmadan, qarşılarına çıxan kənd və obaları qarət edə -edə Gəncə istiqamətində hərəkət etdilər. Lakin bu hadisə də irəvanlıları sakit etmədi. Tezliklə İrəvan qalasını Təbriz xanlığının qoşunları mühasirəyə aldılar. Lakin İrəvan döyüşçüləri ciddi müqavimət göstərərək düşməni geri çəkilməyə vadar etdilər 2 . Bu hadisədən sonra Osmanlı Türkiyəsi yenidən böyük strateji əhəmiyyətə malik olan İrəvana sahib olmaq fikrinə düşdü. Türkiyənin hakim dairələri İrəvan şəhərini zəbt etməkdə Kartli- Kaxetiya çarlığından və Rusiyadan daha çox ehtiyat edirdilər. 1787- ci ilin iyunda Türkiyədən Xoy xanlığının yeni hakimi Hüseyn Qulu xana göndərilən fərmanda deyilirdi: “Tiflisin valisi (II İrakli – F.Ə.) 1 MDHTA 52-ci fond, 32-ci sənəd, vər. 159-160. 2 MDHTA, f. VUA, 4252-ci sənəd, vər. 126. 114 rusları Azərbaycanı və bizim torpaqları qarət etmək üçün dəvət etmişdir. Lakin o unutmuşdur ki, bizim hakimi olmayan dövlət qurmağa ixtiyarımız var. Biz heç zaman İrəvanın darmadağın və qarət olunması ilə razılaşa bilmərik. Odur ki, Bəyazid, Van və Muşun rəislərinə əmr etmişik ki, sizə qoşun gərək olsa göndərsinlər: əgər Tiflis valisi sərhədi keçmək fikrinə düşsə, o zaman Ərzurum paşası Mustafa kömək edəcəkdir ”. Bundan xəbər tutan general- poruçik P.S.Potyomkin mərkəzə məktub göndərərək soruşdu ki, türklər İrəvan tərəfə gəlsələr nə edim, onlarla hələ ki, müharibə etmirik? 1 Rus arxiv sənədlərinin birində bu dövrdə baş verən hadisələr barədə başqa bir məlumat da var. 1787 –ci il iyul ayının 8-də polkovnik S.Burnaşovun P.S.Potyomkinə göndərdiyi məktubda deyilir: yeni məlumatlar əldə etmək məqsədilə onun İrana göndərdiyi knyaz Çavçavadze bildirmişdir ki, Türkiyədən Azərbaycan xanlarına göndərilən fərmanda sultan onları həmişə müdafiə edəcək, İrəvan şəhəri Azərbaycana mənsub olduğu üçün onun heç zaman Gürcüstanın tabeliyində olması ilə razılaşmayacaq. Sultan Ərzurum paşası və digər sərhəddə yerləşən paşalara tapşırmışdır ki, nəyin bahasına olursa olsun rus qoşunlarının qarşısına çıxsınlar. Çavçavadzenin məlumatında həmçinin deyilirdi ki, Umma xan, İbrahim Xəlil xan və digər Azərbaycan xanlıqları əbədi olaraq İrəvanı Kartli-Kaxetiya çarlığının təqibindən azad etmək üçün birləşmişlər. Bu xəbərlə əlaqədar olaraq S.Burnaşov P.S.Potyomkindən həmin xanlıqların döyüşçülərinin əleyhinə qoşun çıxarmasına icazə vermişdir 2 . Çavçavadzenin verdiyi xəbərin nə ilə nəticələndiyi haqqında 1 MDHTA, f. VUA, 4252-ci sənəd, vər.361. 2 Yenə orada, 52-ci fond, I/194-cü siyahı, 416-cı sənəd, I hissə, vər. 354. 115 arxiv sənədlərində hələlik məlumat əldə edilmə mişdir . 1780-ci ilin sonlarında İranda demək olar ki, Zənd sülaləsinin hökmranlığına son qoyuldu. Həmin vaxt Qacar sülaləsinin banisi Ağa Məhəmməd xan İran torpaqlarını (Xorasandan savayı) özünə tabe edərək sabiq geniş əraziyə malik Səfəvi dövlətini bərpa etmək fikrinə düşdü. O, ilk növbədə Cənubi Qafqaz ölkələrinə - Azərbaycana, Ermənistana və Gürcüstana sahib olmağı arzulayırdı.Onun bu tədbiri müəyyən dərəcədə tac qoymaq mərasimi ilə də əlaqədar idi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, İran şahları uzun müddət bütün Cənubi Qafqaz ölkələrinə sahib olmuşdular. Əslində isə Ağa Məhəmməd xan tacqoyma mərasimini bəhanə edib Cənubi Qafqaz xalqlarını əsarət altına almaqla, öz hakimiyyətini qarət hesabına möhkəmlətməyə can atırdı. Mənşə etibarilə türk olan Ağa Məhəmməd xan Qacar elə güman edirdi ki, Azərbaycan xanları ilə asanlıqla ümumi dil tapa biləcəkdir. O hələ İranda mövqeyini əsaslı surətdə möhkəmlətmədiyi halda Azərbaycan xanlıqlarını özünə tabe etmək təşəbbüsündə olmuşdur. Bu məqsədlə Ağa Məhəmməd xan hər bir Azərbaycan xanlığına nümayəndələrini göndərib itaət əlaməti olaraq xanlığın ən yaxın adamlarından girovlar tələb edərək 1 onları ciddi şəkildə hədələdi. Ağa Məhəmməd xanın belə tədbiri Cənubi Qafqazda da siyasi vəziyyətin ciddi şəkildə dəyişməsinə səbəb oldu. Bu hadisə ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanda biri-birinin əksinə olaraq iki rəqabət aparan cəbhə yarandı: İran tərəfdarları və İrana zidd çıxanlar. Birinci cəbhənin özəyini Gəncə, Şəki və Quba xanlıqları təşkil edirdilər. Adları çəkilən xanlıqların hakimləri həm II İraklinin apardığı ruspərəst siyasəti bəyənmir və həm də Rusiyanın Cənubi Qafqazda 1 RXSA. Rusiyanın İranla ilə əlaqələri fondu, siyahı77/6, 484-cü sənəd, vər. 339-348; P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, II c., səh. 320. 116 apardığı siyasətdən ehtiyat edirdilər.Belə xanlar müstəqilliklərini itirməkdə n daha çox qorxurdular. Onlardan fərqli olaraq ikinci cəbhədə Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan, Talış xanlıqlarının başçıları və Kartli-Kaxetiya çarı birləşmişdilər. Şimali Azərbaycana yürüş edən Ağa Məhəmməd xanın 80000-lik ordusu üç istiqamətdə hərəkət etdirdi. İran sərbazlarının bir qismi Muğam, bir qismi İrəvan və üçüncü qismi isə Qarabağ istiqamətlərində yürüşə başladılar. Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci ildə Azərbaycana yürüşü haqqında tarixi ədəbiyyatda material çox olduğundan biz bu məsələnin üzərində dayanmağı lazım bilmirik.Lakin İrəvan xanlığının İran sərbazları tərəfindən zəbt edilməsi barədə demək olar ki, yazılmamışdır. Mövcud ədəbiyyatda isə nöqsan lara yol verilmişdir. Bu barədə yuxarıda adını çəkdiyimiz rus tarixçisi O.P.Markova belə yazır: “Ağa Məhəmməd xanın Zaqafqaziyaya yürüşü 1795-ci ilin baharında başladı.Gəncə və İrəvan müqavimət göstərmədən düşmənə tabe oldu” 1 . Əslində isə bu belə olmamışdır.İlk öncə qeyd etməliyik ki, İran sərbazları 1795-ci ildə heç Gəncə xanlığına tərəf hərəkət etmişdilər, çünki gəncəli Cavad xan Ağa Məhəmməd xanın Cənubi Qafqazdakı hərəkətlərini dəstəkləmiş və öz qoşunları ilə birlikdə İran hökmdarının tərəfinə keçmişdi. İrəvan xanlığına gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, İrəvan xanlığının hakimi Məhəmməd xan hələ Ağa Məhəmməd xan Qacarın fərmanını alarkən bir növ diplomatik addım atmışdı.O, İran hökdarlarının hüzuruna sevmədiyi qardaşını itaət rəmzi kimi girov göndərdiyini halda, düşmənə müqavimət göstərmək məqsədilə İrəvan 1 O.P.Markova. Göstərilən əsəri, səh. 288. 117 qalasında ciddi hazırlıq işlə ri aparmışdı. Ağa Məhəmməd xan irəvanlı Məhəmməd xanın hiyləsindən agah olsa da onun nümayəndəsini zahirən yaxşı qarşıladı. Lakin o, belə hərəkəti üçün irəvanlı Məhəmməd xanı cəzalandırmağı da unutmadı. 1795-ci ildəki yürüş zamanı o, doğma qardaşı Əli Qulu xanın başçılığı altında İrəvan xanlığını zəbt etmək üçün 20000 sərbazdan ibarət qoşun göndə rdi. İrəvanlı Məhəmməd xan düşmənə müqavimət göstərmək üçün ciddi hazırlıq görmüşdü. O,ilk növbədə İrəvan qalasını yeddi illik ərzaq ehtiyatı ilə təmin etmişdi.Qalaya yerli əhalidən əlavə, kəndlərdən daha yeddi min qoşun səfərbər etmişdi 1 . Onlardan dörd mini azərbaycanlı, üç mini isə ermənilərdən ibarət idi.Darısqallıq üzündən onların hər birinə İrəvan qalasına yalnız arvadlarını gətirmək icazəsi verilmişdi. Onların digər ailə üzvləri kəndlərdə qohum- əqrəbalarının evlərində saxlanılmışdı 2 . Şübhəsiz, belə müdafiə üslubu çox davam edə bilməzdi.Kənd yerlərindən gəlib uşaqlarını, qoca valideynlərini, var- yoxlarını orada qoyan döyüşçülər düşmənə uzun müddət müqavimət göstərə bilmədilər. Düşmən qoşunlarının ətraf kəndlərdə qarət və soyğunçuıuqla məşğul olmaları xəbəri İrəvana çatdıqda kəndlərdən səfərbər olunmuş müdafiəçilər öz ev- eşiklərinin və uşaqlarının hayına qalıb qalanı tərk edərək kəndlərinə dağılışmışdılar 3 . İrəvan qalasının müdafiəçilərinin sayı xeyli azaldı. İrəvanlı Məhəmməd xan kömək üçün II İrakliyə müraciət etdi. Həmin vaxt Kartli- Kaxetiya çarlığı ağır siyasi və iqtisadi böhrana məruz qalmışdı. Odur ki, II İrakli irəvanlı Məhəmməd xana heç bir kömək etmə di. 1 MDHTA, f. VUA, 199-cu sənəd, vər.76. 2 Жизнеописание Аге- Могамед хана Каджара // Сын отечества № 23, 1835 3 MDHTA, f. VUA, 299-cu sənəd, vər.73. 118 Tezliklə İran sərbazları yaxşı müdafiə olunmuş İrəvan qalasına yaxınlaşıb şəhəri hər tərəfdən mühasirəyə aldılar. İrəvanlılar otuz baş gün düşmənə müqavimət göstərdilər. Qala mühasirədə olduğu zaman Əli Qulu xan qoşunlarının bir qismini qarət məqsədilə ətraf kəndlərə göndərdi. İran sərbazları kəndlilərin təsərrüfatını bərbad hala salıb evlərini yandırdılar. Belə özbaşınalığın qarşısını almaq məqsədilə irəvanlı Məhəmməd xan müqavimət göstərməkdən əl çəkib düşmənə tabe olmağa məcbur oldu. 1775-ci ilin avqustunda İrəvan qalası düşmən əlinə keçdi. İrəvan xanı tabelik rəmzi olaraq Ağa Məhəmməd xanın düşərgəsinə yaxın adamlarındangirov göndərməyə razılıq verdi. Bundan əlavə, xan İranın xəzinəsinə 8 funt qızıl və 80000 manat miqdarında xərac verməli oldu.Eyni zamanda lazım gəldikdə xan öz qoşunları ilə birlikdə İran hökmdarının sərə ncamında olmalı idi. İrəvanın yaxınlığında yerləşən “Üç kilsə” monastırının xəlifəsi (katolikosu) Əli Qulu xana (İran xəzinəsinə) 4000 tümən verməklə öz malikanəsini təhlükədə n xilas etdi. İrəvan xanlığından sonra İran sərbazları Ağa Məhəmməd xanın şəxsən rəhbərlik etdiyi ordu ilə birləşib əvvəlcə Qarabağ, sonra isə Kartli- Kaxetiya çarlığına basqın etdilə r. 1795-ci ildə İran hökmdarı Ağa Məhəmməd xanın Azərbaycana basqın etməsi xəbəri Türkiyədə alqışlarla qarşılandı. 1774-cü il Küçük Qaynarça və 1791- ci il Yassı müqaviləsi əsasında rəsmi surətdə Cənubi Qafqazdan əlini çəkməli olan Türkiyə bu zaman bir növ düşməni “başqasının əli” ilə vurmaq siyasətini yürüdərək, rusların buraya edəcək təcavüzünün qarşısını almaq üçün İrana kömək etmək qərarına gəldi. Türkiyə sultanın Gürcüstan və İrəvan xanlığı sərhədlərində Anadolu və Axalsixdə külli miqdarda qoşun toplaması barədə məlumat vardı. Həmin dövrdə Türkiyə ərazisindən keçərək Azərbaycana qayıdan tacirlər xəbər vermişdilər 119 ki, türk əsgərləri Bəyaziddə, Vanda, Qarsda və Ərzurumda toplaşıblar, onlar Ağa Məhəmməd xana kömək etmək fikrindədirlər.Tarixi ədəbiyyatda belə bir məlumat var ki, Ağa Məhəmməd xan 1795-ci ilin sentyabrında Tiflisi talan etsə də qoşun demək olar ki, azuqəsiz qalmışdı; ərzaq məhsullarına böyük ehtiyacı olan Ağa Məhəmməd xan yardım üçün Osmanlı Türkiyəsinə müraciət etməyə məcbur olmuşdu. Tezliklə İran hökmdarının nümayəndələri Türkiyədən müsbət cavabla qayıtdılar. Az bir vaxt içində Türkiyədən İran sərbazları üçün kifayət qədər buğda, yağ, qoyun və ordu üçün zəruri olan ləvazimat göndərildi. 1 Sultandan aldığı kömək əvəzinə Ağa Məhəmməd xan onun hərəmxanasına 50 nəfər gözəl gürcü qızı, habelə türk zabitləri üçün P.Q.Butkovun sözləri ilə desək dəxi “Bir neçə bədbəxtləri yola saldı”. 2 Türkiyə sultanının tərəddüd etmədən Ağa Məhəmməd xana kömək etməsi, əslində Rusiyanın Qafqazdakı siyasətinin əleyhinə çıxmaq kimi qiymətləndirilmə lidir. Tezliklə İran dövləti İrəvan xanlığının daxili işlərinə müdaxilə etməyə başladı. İran sərbazlarının Cənubi Qafqaza yürüşü yerli əhaliyə baha başa gəldi. Bununla belə, həmin yürüşdən İrəvan xanlığı müəyyən qədər xeyir əldə etdi, Kartli – Kaxetiya çarlığının təqibindən yaxa qurtardı. Lakin bu da İrəvan xanlığına tam müstəqil olmağa imkan vermədi. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, İran sərbazlarının Cənubi Qafqaza yürüşü Rusiyanın buradakı mövqeyini xeyli zəiflətdi.Məhz buna görə də Rusiya Cənubi Qafqaza qoşun göndərməyi qərara aldı. Rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza yürüşə hazırlaşmaları xəbəri 1 MDHTA, f. VUA, 299-cu sənəd, (1795), vər.860. 2 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 343. 120 İrəvan xanlığındakı erməniləri ruhlandırdı. Onlar Rusiyaya müraciət edərək müsəlmanların himayəsi altından çıxmaq arzusunda olduqlarını bildirdilər. II Yekaterinanın höküməti Osmanlı Türkiyəsindən ehtiyat etdiyinə görə İrəvan xanlığına hələlik qoşun göndərməyib, bu işi II İrakliyə həvalə etdi 1 . Lakin II İrakli İran sərbazları tərəfindən məğlubiyyətə uğradıqdan sonra İrəvan xanlığına yürüş etmə k iqtarında deyildi. Əlacsız qalan Rusiya öz mövqeyini nəyin bahasına olursa olsun Cənubi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda və Gürcüstanda möhkəmlətmək məqsədilə buraya qoşun göndərməyi qərara aldı. II Yekaterinanın höküməti Cənubi Qafqaza çoxsaylı qoşun göndərmək üçün hazırlıq görərkən vaxt itirmədən noyabrın sonlarında polkovnik Sıroxnevin başçılığı altında Gürcüstana iki rus batalyonu, Cənubi Dağıstan və Şimali Azərbaycana general – mayor Savelyevin komandası altında üç rus piyada batalyonu göndə rdi. Rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza yürüş xəbərini eşidən Ağa Məhəmməd xan Cənubi Qafqazı tərk etmə li oldu. Çoxsaylı rus qoşunları yalnız 1796-cı ilin aprelində general V.Zubovun başçılığı altında Cənubi Azərbaycana yürüş etdilər.Qeyd edək ki, rus qoşunları bir – birinin ardınca Şimali Qafqaz xanlıqlarını özlərinə tabe etdirdikləri zaman, İran istismarına məruz qalmış İrəvan xanı rus qoşunlarının komandanı V.Zubovla məktublaşaraq ondan Ağa Məhəmməd xanın əleyhinə imdad istədi. V.Zubov irəvanlı Məhəmməd xanın ona göndərdiyi məktub barədə mərkəzə ətraflı şəkildə mə lumat vermişdir. 1796-cı il dekabrın 13-də rus qoşunları Gəncə xanlığını işğal etdikdən sonra Rusiyanın müttəfiqi olan II İraklinin Cənubi 1 MDHTA, f. VUA, 2799-cu sənəd, vər.1. 121 Qafqazda nüfuzu bir qədər artdı. O, yenidən İrəvan xanlığını öz təsiri altına almağa çalışdı 1 . Bundan xəbər tutan Ağa Məhəmməd xan Təvəkkül xan adlı sərkədələrindən birini 400 sərbazla İrəvana göndərib, qeyri- rəsmi olsa da xanlığın idarəsini ona tapşırdı 2 . Sonradan Ağa Məhəmməd xan Qacar İrəvan şəhərinin müdafiəsini möhkəmləndirmək üçün ora əlavə olaraq daha bir dəstə sərbaz göndərdi.İrəvanda baş verə biləcək üsyanın qarşısını almaq məqsədilə Tehrandan İrəvana böyük dəstə ilə Əli Qulu xan da səfərbər edildi 3 . Bu hadisədən sonra irəvanlı Məhəmməd xan V.Zubova məktub göndərib İrəvanda yerləşdirilmiş İran sərbazlarını və Təvəkkül xanı qovmaq üçün ondan 1000 nəfərlik rus döyüşçülərini göndərməsini xahiş etdi 4 .V. Zubovun Məhəmməd xana göndərdiyi cavab məktubunda deyilirdi ki,tələsməyin mənası yoxdur, səbir etmək lazımdır 5 . Əslində isə V.Zubovun mərkəzin icazəsi olmadan İrəvana qoşun göndərmək ixtiyarı yox idi.Bu ilk növbədə Türkiyə ilə bağlanan müqaviləyə zidd idi. Bununla belə, Təvəkkül xan başda olmaqla İrəvanda məskunlaşmış sərbazlar V.Zubovu narahat etməyə bilməzdi.Məsələ burasındadır ki, sultanın əmri ilə sərəsgər Yusif paşa beş min qoşunla İrəvan xanlığına yaxınlaşaraq burada yerləşən İran ordusunun komandanı Təvəkkül xanın yanına öz nümayəndələrini göndərib, rusların əleyhinə çıxmağı onlara təklif etmişdi 6 . Türkiyə sultanı eyni zamanda Kartli – Kaxetiya çarlığının Azərbaycan xanlıqlarına qarşı hazırladığı təcavüzün də qarşısını 1 Очерки истории СССР (вторая половина XVIII в.). М., 1956, стр. 735. 2 “Mətndaran”, 1331-ci sənəd, vər. 89. 3 Е.Хубов. Описание достопамятных происществий в Армении случивщихся в последние тридцать лет, СПб., 1811, стр. 8. 4 RXSA. Rusiyanın İranla ilə əlaqələri fondu, 77/1- ci siyahı. 158-ci sənəd, vər.188 . 5 Yenə orada. 6 RXSA, F. 77/I, 485-ci sənəd, vər. 81. 122 almağı məqsədəuyğun hesab edərək, onları II İraklinin fitnəsinə uymamağa çağırırdı. V.Zubov İrəvanda cəmləşən düşmənlərinin əleyhinə II İraklidən istifadə etmək istədi. Lakin II İrakli hələlik belə bir tədbiri həyata keçirmək iqtidarında deyildi . 1796-cı ildə rus qoşunlarının V.Zubovun başçılığı altında Azərbaycana daxil olub, bir çox şəhər və əyalətləri tutmaları xəbəri sultan III Səlimi xeyli narahat etdi. Türkiyə hər cür vasitə ilə rusların Cənubi Qafqazdakı əməliyyatına mane olmağa çalışırdı. Məhz buna görə də Türkiyə hərbi dairələri rus ordusunun marşrutu və cəmləşdiyi yerlərlə maraqlanır və bununla əlaqədar olaraq, öz məxfi agentlərini Azərbaycana göndərirdilər. Həmin agentlər burada olan rus qoşunlarının sayı və gələcəkdə hansı istiqamətdə hərəkət etmələrini öyrənməli idilə r. II Yekaterinanın vəfatından sonra (1796-cı il, noyabr) hakimiyyətə gəlmiş I Pavel rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan geri çağırdı. Bundan istifadə edən Ağa Məhəmməd şah 1 Cənubi Qafqaza ikinci dəfə yürüş etməyə hazərlaşdı. Bununla əlaqədar İrəvan xanlığı haqqında onu deyə bilərik ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar irəvanlı Məhəmməd xana min nəfərlik qoşunla onun hüzuruna gəlməyi əmr etdi.Əlacsız qalan irəvanlı Məhəmməd xan kömək üçün II İrakliyə müraciət etdi.Lakin Ağa Məhəmməd xanın birinci yürüşündən sonra zəifləmiş və rus ordusu Rusiyaya qayıtdıqdan sonra qüvvətli arxasını itirən II İrakli daima gözü olduğu İrəvan xanlığına kömək edə bilmədi. Yalnız bundan sonra irəvanlı Məhəmməd xan şahın əmrinə itaət edərək min nəfərlik döyüşçü ilə Tehrana getməyə məcbur oldu. Ağa Məhəmməd şah irəvanlı Məhəmməd xanı ona xəyanət edərək 1 Cənubi Qafqazdan qayıtdıqdan sonra Ağa Məhəmməd xan özünü İranın şahı elan edərək, tacqoyma mərasimini keçirmişdi. 123 Cənubi Qafqaza gələn rus qoşunlarının baş komandanı V.Zubovla məktublaşmaqda təqsirləndirərək ondan 500000 minmanat cərimə tələb etdi. Məhəmməd xan 200000 manat nəqd pul verib, qalan hissəsini ödəmək üçün öz əmlakinı saymalı oldu 1 . Buna baxmayaraq, şahın əmri ilə irəvanlı Məhəmməd xan həbs olunub, ailəsi ilə birlikdə Qəzvinə göndərildi 2 . Bu hadisədən sonra İrəvav xanlığında hakimiyyət büsbütün Əli Qulu xanın əlinə keçdi . 1797-ci ilin baharında Ağa Məhəmməd şah Cənubi Qafqaza, xüsusilə Azərbaycana ikinci dəfə qoşun yeritdi. Onun məqsədi 1795- ci ildə ona tabe olmaqdan imtina edən Azərbaycan xanlarını cəzalandırmaq idi. Bu dəfə o, Şuşa qalasını işğal etməyə nail olsa da, təqribən bir həftədən sonra öz yaxın adamları tərəfindən qətlə yetirildi. Başsız qalan İran sərbazları qeyri – mütəşəkkil halda Cənubi Qafqazı tərk etməyə məcbur oldular. Bu hadisədən sonra İrəvanda hakimiyyət başında olan Əli Qulu xan mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə yerli əhalini sıxışdırmağa başladı. Lakin buna nail ola bilmədi. Əli Qulu xan üsyana başlayan irəvanlıların təzyiqi altında İrana qaçmağa məcbur oldu 3 . Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra hakimiyyət başına gələn Fətəli şah da Cənubi Qafqazda İranın nüfuzunu bərqərar etmək üçün tədbirlər gördü. Yeni şah Qəzvində saxlanılan İrəvan xanlığının sabiq hakimi Məhəmməd xanı həbsdən azad edib “öz adamı” kimi İrəvan göndərdi. Lakin Məhəmməd xan Fətəli şahın etimadını doğrultmadı. İrəvana gəldikdən sonra Məhəmməd xan İrana tabe olmaqdan imtina etdi. 1797- ci ilin sonlarında şahın əmrinə itaət etməyən Məhəmməd xan yenidən kömək üçün II İrakliyə müraciət etdi. Lakin bu dəfə də o, Gürcüstandan heç bir kömək ala bilmədi. 1 Н. Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе, стр. 207. 2 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 428; V.N. Leviatov. Göstərilən əsəri, səh. 149. 3 “Mətndaran”, 4001-ci sənəd, səh. 459-460. 124 Bunun əvəzində isə Xoy xanlığının hakimi Cəfərqulu xanla ümumi dil tapa bildi. Çünki bu zaman Cəfərqulu xan da Fətəli şaha tabe olmaqdan imtina edirdi. İrana qarşı belə ittifaqların yaranmasının qarşısını almaq məqsədi ilə Fətəli şah şahzadə Abbas Mirzənin və sərdar Süleymanın başçılığı altında Azərbaycana sərbaz göndərdi. İrəvanlı Məhəmməd xan və xoylu Cəfərqulu xan qüvvələrini birləşdirib müqavimət göstərsələr də, döyüş meydanında məğlubiyyətə uğradılar. Bir ildən sonra şahzadə Abbas Mirzə yenə də İrəvan xanlığı ərazisinə soxuldu və İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Eyni zamanda Abbas Mirzə dünyasını dəyişmiş II İraklinin vəliəhdi XII Georgiyə fərman göndərərək ondan Kartli – Kaxetiya çarlığının İrana tabe olamasını təsdiq edən sənəd tələb etdi. Əks təqdirdə Gürcüstanı viranəyə döndərəcəyini bildirdi. Yalnız Rusiyanın gördüyü əks tədbirlər bu təhlükəni sovuşdurdu. İran sərbazları tərəfindən İrəvan qalasının mühasirəsi qırx gün davam etdi. Həmin müddət ərzində İrəvan qalasına soxula bilməyən İran sərbazları ətrafda yerləşən el- obaları, kəndləri və kənd təsərrüfatını talan etməklə məşğul oldular. Bunun qarşısını alsın deyə, Məhəmməd xan İran sərbazlarına müqavimət göstərməkdən imtina edərək, Abbas Mirzə ilə sülh bağlamağa razılaşdı. Məhəmməd xan Abbas Mirzəyə tələb olunan miqdarda təzminat və həmçinin, tabelik rəmzi olaraq girovlar verməyə məcbur oldu. Abbas Mirzənin yürüşü bir daha göstərdi ki, İran hələ də Cənubi Qafqaza sahib olmaq fikrindən əl çəkməyib. Bu yürüş eyni zamanda Rusiyaya bir növ xəbərdarlıq idi ki, o, silah gücü ilə də olsa mövqeyini Cənubi Qafqazda möhkəmlətmə lidir. İran sərbazlarının İrəvan yürüşü İranın bu bölgədə nüfuz dairəsini genişləndirə bilərdi. Rusiyada I Pavelin ölümündən sonra yenicə hakimiyyətə gəlmiş I Aleksandr (1801-1825) hələ I Pyotrun 125 zamanından başlamış Cənubi Qafqazı ələ keçirmək siyasətini bərpa etməklə fəaliyyətə başladı. 1801-ci il sentyabrın 12-də Georgiyevskidə bağlanan yeni müqaviləyə əsasən Şərqi Gürcüstan Rusiyanın tərkibinə daxil edildi. Qafqaz xalqlarının taleyində bu tarixi akt mühüm rol oynadı. Bu hadisədən sonra çar Rusiyası Cənubi Qafqazı işğal etmək siyasətini həyata keçirməyə başladı. Bu baxımdan Rusiyanın qarşısında duran ümdə vəzifələrdən biri də Osmanlı Türkiyəsi və İranın sərhədlərində yerləşən İrəvan xanlığını ələ keçirməkdən ibarə t idi. İmperator I Aleksandr bu çətin və məsuliyyətli vəzifəni Rusiyanın Qafqazdakı qoşunlarının komandanı K.F.Knorinqə həvalə etdi. Lakin yerli hakim feodalların çar Rusiyasının belə məkrli siyasətindən xəbəri yox idi. Belə olmasaydı, İrəvan xanlığı xarici siyasətini fəallaşdırmazdı. Bu işdə irəvanlı Məhəmməd Məhəmməd xanın qohumu, Naxçıvan xanlığının sabiq hakimi Kəlbəli xanın da rolu olmuşdur. Məsələ burasındadır ki, Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra irəvanlı Məhəmməd xanla yanaşı, İranda həbsxanada saxlanılan, gözü İran şahı tərəfindən 1797- ci ildə çıxarılmış Kəlbəli xan da azad olmuşdu 1 . Kəlbəli xan həbsxanadan azad olsa da İran şahı ona Naxçıvanda deyil, İrəvanda yaşamağa icazə vermişdi . Gözlərini itirsə də siyasi aləmdə mübarizə aparmaqda ruhdan düşməyən təcrübəli Kəlbəli xan tezliklə irəvanlı Məhəmməd xanın etimadını qazandı. O, İrəvan xanlığında da ən nüfüzlu şəxsiyyətlərdən birinə çevrildi. Naxçıvandan İrəvana Kəlbəli xanın xeyli tərə fdarları köçdü. Bu zaman qonşuluqda yerləşən Osmanlı Türkiyəsində 1 Daha ətraflı b a x: Fuad Əliyev, Mirabdulla Əliyev. Naxçıvan xanlığı (1747-1828). Bakı, 1996. 126 gözlənilmədən belə bir hadisə baş verdi: Axalsix paşası Şərif paşa mərkəzi hökumətə tabe olmaqdan imtina edərək sultanın əleyhinə qiyam qaldırdı. Bundan istifadə edən irəvanlı Məhəmməd xan Şərif paşaya məktubla onu dəstəklədiyini və lazım gələrsə ona hərbi kömək göstərməyə hazır olduğunu da bildirdi. Sultan Şərif paşanın qiyamını yatırtmağı Ərzurum paşasına həvalə etdi. Elə bu zaman başqa bir hadisə də beynəlxalq vəziyyətin dəyişməsinə səbəb oldu. Napoleonun Misirə hücumu və tez –tez baş verən saray çəkişmələrindən təşvişə düşən Osmanlı Türkiyəsi özünün sabiq rəqibi çar Rusiyası ilə yaxınlaşmağı qərara aldı. Türkiyənin belə bir addımı Rusiyada məmnuniyyətlə qarşılandı. Belə ki, Rusiya Türkiyəyə ayrı – ayrı paşaları “sakitləşdirmək” üçün hətta hərbi qüvvə ilə kömək etməyə hazır olduğunu da bildirdi. Şərif xanın qiyamını yatırda bilməyən Ərzurum paşası bundan istifadə edərək kömək almaq məqsədilə Tiflisdəki rus komandanlığına müraciət etdi. Tiflisdə baş komandan K.F.Knorinqin olmadığına görə general İ.P.Lazerev, gürcü şahzadələrindən David Borçalını və Qazaxdan səfərbər etdiyi dəstələri Türkiyəyə göndərdi. 1801-ci ildə Ərzurum paşası Şərif paşa ilə mübarizəni davam etdirmək üçün yenidən K.F.Knorinqə müraciət etdi. O, eyni zamanda bildirdi ki, Şərif paşaya irəvanlı Məhəmməd xan da ciddi kömək edir. Bununla əlaqədar olaraq Ərzurum paşası K.F.Knorinqdən xahiş edirdi ki, o Məhəmməd xanı belə hərəkətlərdən yayındırsın 1 Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu vaxta qədər Rusiya İrəvan xanlığını zor işlətmədən ələ keçirmək üçün tədbirlər hazırlayırdı. Lakin Türkiyə ilə dostluq münasibəti yaradıldıqdan sonra Rusiya 1 AKAK, Ic., sənəd 1031. 127 İrəvan xanının əleyhinə çıxmağa məcbur oldu ki, o bir daha qiyamçı türk paşasına kömək etməsin. Bununla əlaqədar olaraq, rus qoşunları Qars paşasının dəstələrilə birləşərək 1802-ci ilin mart – aprel aylarında Türkiyənin ərazisinə daxil olan naxçıvanlı Kəlbəli xanla İrəvan xanlığının döyüşçülərinin üzərində qələbə çalıb onları geri oturtdu. Bu qələbədən sonra Qars paşası ruslara İrəvan qalasını işğal etməyi məsləhət gördü. Lakin rus ordusunun komandanlığı bu təklifə əməl etməyib bildirdi ki, onlara yalnız Gürcüstanın ərazisini qorumaq tapşırılmışdır. onu da bildirdi ki, lazım gələrsə, İrəvan xanını da öz torpağında cəzalandıra bilər. Uğursuz yürüşünə baxmayaraq, bir qədər keçdikdən sonra, 1802- ci ilin mayında Məhəmməd xan bu dəfə qoşunları ilə Pəmbək və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdi. Bundan xəbər tutan K.F.Knorinq düşmənin hücumunu dəf etməyi polkovnik Karyaginə tapşırdı ki, öz hərbi qüvvələrini rus qoşunları ilə birləşdirsin 1 . Mayın ortalarında rus soldatları türk əsgərləri ilə birlikdə ikinci dəfə irəvanlı Məhəmməd xanın döyüşçülərini məğlubiyyətə uğratdılar. Bu zaman Qars paşasının təkidinə baxmayaraq rus komandanlığı İrəvan qalasını silah gücü ilə almaqdan imtina etdi. Halbuki Qars paşası İrəvana hücum olunarsa, o, rus qoşunlarını hər cür zəruri olan ərzaq və sursatla təmin edəciyinə söz vermişdi 2 . Birləşmiş Naxçıvan və İrəvan qoşunları geri qayıtdıqdan sonra, İran qoşunlarının sərkərdələrindən biri- Pirqulu xan 4000 nəfərlik sərbaz ilə Naxçıvanda göründü 3 .O, İrəvan xanına fərman göndərərək tələb edirdi ki, “...Naxçıvandan (İrəvana) köçənləri geri 1 AKAK, Ic., səh. 709. 2 AKAK, IIc., səh. 631; P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 527. 3 P.Q.Butkov. Göstərilən əsəri, səh. 527. 128 qaytarsın. Əks təqdirdə yüz min manat məbləğində cərimə verməlidir”. Lakin Pirqulu xanın qoyduğu tələb təkcə yuxarıda deyilənlərlə məhdudlaşmırdı. Şahın göstərişi ilə o, Azərbaycan xanlarının hamısına fərman göndərərk onlardan tabe olmaq rəmzi kimi girovlar tələb etdi. Eyni zamanda Pirqulu xan Gürcüstana hücum etmək tədbirləri də hazırladı. Lakin bu bölgədə Rusiyanın fəallaşması İran bir qədər sakitləşdirdi. Strateji baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edən İrəvan xanlığını zəbt etmək üçün tədbirlər hazırlayan Rusiya öz fəaliyyətini genişləndirərək həmin xanlığın tərkibində olan Pəmbəki işğal etməklə özünün Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi siyasəti bir növ düşmənləri qarşısında nümayiş etdirdi. Rusiyanın belə siyasəti, Azərbaycan xanlıqlarını, o cümlədən torpaqlarının bir hissəsi (Pəmbək) işğal olunmuş İrəvan xanlığını heç də təmin edə bilməzdi. Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti, xüsusilə Rusiyanın təzyiqini hiss edən irəvanlı Məhəmməd xan və naxçıvanlı Kəlbəli xan heç cür razılışa bilmirdilər ki, müsəlmanlar xristianların himayəsi altına düşsünlər 1 .Bunun qarşısını almaq üçün hər iki feodal əks tədbirlərə əl atdı. İlk növbədə onlar Kartli- Kaxetiya çarlığından qaçmış və çar olmaq arzusu ilə yaşayan II İraklinin övladlarından biri- şahzadə Aleksandrla əlaqə yaratmağa çalışdılar. Onlar Aleksandrın əli ilə rusları Pəmbəkdən qovmaq istəyirdilər. Eyni zamanda irəvanlı Məhəmməd xan öz agentlərini Pəmbəkə göndərib yerli feodalları Rusiyanın əleyhinə üsyan etməyə çağırırdı. İrəvandan Tiflisə gəlmiş “Üç kilsə”nin arxiyeskopu Qriqori buradakı rus ordusunun komandanlığına bildirmişdir ki, “...İrəvan xanı ruslara yalnız zahirən meyil göstərir, daxilən onlara nifrət bəsləyir” 2 . Qriqori 1 Gürcüstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivi (MDTA), 2-ci fond, 1801, 8-ci sənəd, vər. 104-105; AKAK, Ic., 838-ci sənəd, səh. 617-618. 2 Yenə orada. 129 sonra demişdir ki, “...İrəvan xanı naxçıvanlı Kəlbəli xana bel bağlayaraq çalışır ki, Pəmbək mahalını Rusiyanın təbəəliyindən çaxartsın” 1 . Məhəmməd xanın Pəmbək feodalları ilə əlaqəsini eşidən rus ordusunun Gürcüstanda olan zabitlərindən biri, mənşəcə erməni olan İ.P.Lazerev öz qoşunları ilə Pəmbəkə tələsmiş və burada hazırlanan “qiyamın” qarşısını almışdır. Bu hadisədən sonra Pəmbək feodallarının bir qismi İrəvana qaçmışdır. İrəvanlı Məhəmməd xanın hərəkətlərinə mənfi münasibət bəsləyən Rusiyanın Qafqazdakı qoşunlarının baş komandanı K.F.Knorinq qan tökmədən İrəvan qalasını ələ keçirmək məqsədi ilə 18 aprel 1802-ci ildə Məhəmməd xana əlavə olaraq məktubla müraciət edib, ona Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyi təklif etdi 2 . Bu zaman artıq İran hökümətində müəyyən dirçəliş yaranmışdı. Həmin dövrdə İran İngiltərə və xüsusilə, Rusiyanın rəqabət apardığı Fransa tərəfindən dəstəklənirdi. Bu isə İran dövlətini Rusiyaya qarşı çaxması üçün ürəkləndirirdi. Onu da qeyd edək ki, Rusiya işğalçı qoşunlarının Qafqazda görünmələri adı çəkilən Qərb ölkələrini təşvişə salmışdı. Vəziyyətin belə şəkil alması imperator I Aleksandr hökümətini narahat etməyə bilməzdi. Cənubi Qafqazı büsbütün ələ keçirmək fikrində olan I Aleksandr 24 aprel 1802-ci ildə Gürcüstanda yerləşən rus qoşunlarının baş komandanı K. F. Knorinqə yeni təlimat göndərdi. Həmin təlimatın məzmunundan istər-istəməz Rusiyanın İrəvan xanlığına verdiyi əhəmiyyəti müəyyən etmək çətin deyil. Təlimatda K. F. Knorinqə tapşırıq verilir ki, o, Gürcüstanda olan rus qoşunlarının sıralarını möhkəmləndirsin 1 Yenə orada. 2 Gürcüstan Respublikası MDTA, 2-ci fond, 22-ci sənəd, vər. 29; AKAK, Ic.,sənəd 840, səh. 618-619. 130 və hazır vəziyyətdə saxlasın. İran sərbazlarının İrəvan xanlığına edilə biləcək basqınlarının qarşısını alsın və çalışsın ki, İrəvan xanının Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməsinə nail olsun. K. F. Knorinq eyni zamanda heç də strateji əhəmiyyətə malik olmayan Gəncə xanlığını da işğal etməli idi. Bu əməliyyat Gürcüstanın əmin-amanlığını büsbütün təmin edə biləcəkdi 1 . Tiflisə I Aleksandrın təlimatını gətirən qasid yolda olarkən irəvanlı Məhəmməd xan da öz növbəsində sərhəddə yerləşən rus qoşunlarının üzərinə hərəkət edirdi. Bundan xəbər tutan K.F.Knorinq 17 may 1802-ci ildə yazılı surətdə Məhəmməd xandan belə hərəkət etməsinin səbəbini izah etməyi tələb etdi 2 . Məhəmməd xan K.F.Knorinqi sakit etmək üçün qeyri-səmimi olsa da bildirdi ki, o müharibə aparmaq fikrində deyil, hətta ruslarla dostluq əlaqəsi yaratmaq arzusundadır. Naxçıvanlı Kəlbəli xan da eyni məzmunda məktubu rus ordusunun qərargahına göndə rdi Əslində isə hər iki xan bir neçə dəfə Rusiyanın təbəəlik barədə təklifini rədd etmiş, hətta “Üç kilsə” monastırında Rusiya tərəfindən namizədliyi irəli sürülən Danili qəbul etməyib, özlərinə xidmət edən Davidə toxunmamışdılar 3 . Cənubi Qafqazda rus ordusunun baş komandanı K.F.Knorinq P.D. Sisianovla əvəz olunduqdan sonra Rus dövlətinin Cənubi Qafqaz bölgəsində siyasətinin istiqaməti də dəyişdi. Rusiyanın hakim dairələri dövlətin cənub sərhədlərini Kür və Araz çaylarına, qərb sərhədini isə Qara dənizə qədər uzatmaq qərarına gəldi. Bu işdə lazım gələrsə, İran və Türkiyə ilə müharibə etmək əzmində olduğunu da bildirdi. Bununla əlaqədar olaraq, Sisianov kansler Vorontsovdan 1 Gürcüstan Respublikası MDTA, 2-ci fond, 39-cü sənəd, vər. 11. 2 Yenə orada, 22-ci sənəd, vər 57; AKAK, Ic., 841-ci sənəd, səh. 841. 3 AKAK, Ic., 28-ci sənəd, vər. 109-111. 131 Cənubi Qafqazda fəaliyyətini genişləndirmək üçün icazə istədi. P.D.Sisianov Qafqazdakı rus qoşunlarının ali baş komandanı təyin edildikdən sonra Fətəli şah Pirqulu xanı geri çağırdı. Yerli əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədilə Fətəli şah, Kəlbəli xanı Naxçıvanın hakimi kimi tanıdı və ildə İran xəzinəsinə müəyyən məbləğdə xərac göndərmək şərti ilə onun Naxçıvana getməsinə icazə verdi. Lakin bu tədbirlə Fətəli şah nə yerli əhalinin və nə də Kəlbəli xanın hörmətini qazana bilmədi. Dövrün müasirlərindən P.Zubov bu barədə belə yazır: “Hakimiyyət başında olan Qacar sülaləsinə nifrət bəsləyən Naxçıvan xanı, nəinki xərac verməkdən imtina etdi. O həmçinin Fətəli şahı İranın hökmdarı kimi də tanımadı 1 . Kəlbəli xanın Naxçıvana gəlməsi ilə Sisianovun 1803-cü il fevralın əvvəllərində Tiflisə gəlməsi eyni vaxta təsadüf edir. Sisianov Naxçıvanda və İrəvanda Kəlbəli xanın çox böyük hörmətə malik olduğunu bilirdi. O, həm də bilirdi ki, şah Kəlbəli xana zahiri də olsa pis münasibət bəsləmir. Sisianov ilk növbədə bundan istifadə etməyə çalışdı: uzun müddət idi ki, ermənilərin katolikosu Danil Tehranda həbsdə saxlanılırdı. Cənubi Qafqaz ermənilərinin etimadını qazanmaq məqsədilə Sisianov naxçıvanlı Kəlbəli xanın vasitəsilə Danili İrəvana qaytarmağı qərara aldı. Bu istəklə də o, 6 fevral 1803- cü ildə məktubla Kəlbəli xana müraciət etdi. Çox güman ki, bu məktubdan sonra Kəlbəli xan İrəvana getmiş və katolikos-xəlifə Danilin geri qayıtmasına nail olmuşdur. Lakin irəvanlı Məhəmməd xan Danili İrəvana buraxmamışdır. Çünki bu həmən “Üç kilsə”ni özü tərəfindən təyin edilmiş David adlı başqa bir erməni ruhanisi idarə edirdi. İrəvanlı Məhəmməd xanın belə hərəkəti Sisianovun ciddi narazılığına səbəb oldu. Rus 1 П.Зубов. Подвиги русских воинов в Кавказских странах. СПб., 1835, стр. 72. 132 komandanlığının qəzəbləndiyindən xəbər tutan Məhəmməd xan danışıqlar aparmaq məqsədi ilə Tiflisə öz nümayəndəsi Məhəmməd Əli bəyi göndərdi. Sisianov da öz növbəsində 1804-cü il may ayının 5-də Kəlbəli xanın adına yazdığı məktubu göndərdi. Məktubda deyilirdi: “Sizin Rusiya ilə münasibətinizin yaxın olmasından razılığımı bildirirəm” 1 . Sonra isə məktubda Məhəmməd xanın ünvanına yazılmış hədələyici sözlərlə əlaqədar o, Kəlbəli xana yazır ki, onun narazılığını Məhəmməd xanın nəzərinə çatdırsın: “1-ci, hər şeydən əvvəl Davidlə gedən hər cür danışıqlar kəsilməli və patriarx Danil öz yerinə bərpa olunsun; 2-ci, qala, rus orduları tərəfindən tutulduqdan sonra xana qalada və ya qaladan kənarda yaşamağa sərbəstlik veriləcəkdir; 3-cü, xan rus imperatorunu özünün dövləti kimi qəbul etməli və sədaqətli olacağına and içməlidir; 4-cü, xan 80 min manat həcmində xərac verməli və hər il bu xəracı iki müddətdə - birinci yarısını Novruzdan bir gün keçdikdən sonra, ikinci yarısını isə iyul ayından sonra ödəməlidir.Bunun müqabilində xan əgər sadiq olarsa, əvvələn öz hüququnda qalacaq və rəisliyini davam etdirəcəkdir; 2-ci, imperator xanlıq hüququ barədə şəhadətnamə verəcək ki, bu da onun təhlükəsizliyini təmin edəcəkdir; 3-cü, bütün imkanlardan istifadə ediləcək ki, xanın ailəsi İrandan gətirilsin” 2 . Göründüyü kimi, rus komandanlığı Kəlbəli xandan istifadə edərək onun vasitəsilə irəvanlı Məhəmməd xana təsir göstərməklə İrəvan xanlığını ələ keçirib “Üç kilsə” monastırına daha etibarlı Danili xəlifə vəzifəsinə bərpa etmək istəyirdi. Bununla rus komandanlığı çalışırdı ki, Cənubi Qafqazda xristianların, xüsusilə hələ o vaxt dünyanın bir çox ölkələrinə yayılmış ermənilərin hüsn- rəğbətini qazansın. Lakin bunu o zaman həyata keçirmək mümkün 1 AKAK, 1271-ci sənəd, səh. 639. 2 AKAK, II c., 57-ci sənəd (1803), vər. 1- 4. 133 olmadı. Məhəmməd Əli bəy Sisianovun təkliflərini qəbul etmədi, beləliklə də danışıqlar heç bir nəticə vermədi 1 . İrəvan xanının nümayəndəsi geri qayıtdıqdan sonra Aisianov İrəvana öz nümayəndəsini -Tomas Orbelianini göndərdi ki, bəlkə o, Məhəmməd xanla şəxsən görüşdükdə onun bir qədər bundan əvvəl Məhəmməd Əli bəyə edilən təklifləriylə razılaşmasına nail olsun. Lakin T.Orbelianinin danışıqları da nəticəsiz qaldı. Məhəmməd xan T.Orbelianinin Rusiyanın təbəəliyini qəbul etmək haqqındakı təklifini də rə dd etdi. T.Orbeliani İrəvandan əliboş qayıtdıqdan sonra rus qoşunlarının qərargahında elə qənaətə gəlinirdi ki, Rusiya öz məqsədinə ancaq silaha əl atmaq yolu ilə nail ola bilər. Maraqlıdır ki, hadisənin belə cövlan etməsi İrəvanda məskunlaşmış və alver sayəsində varlanmış erməniləri heç də təmin etmirdi.Onlar müharibə baş verərsə, var- yoxdan çıxmaqlarından ehtiyat edirdilər. Odur ki, İrəvandakı ermənilər Abram Məlik Ağamoğlan və yüzbaşı Qabriel Qeqematsk Qarabağdan Tiflisə qaçmış Vərəndənin sabiq məliyi Cəmşid Məlik Şahnəzəryana məktubla müraciət edərək ondan xahiş etdilər ki, o Sisianovu İrəvan xanı ilə müharibə etməkdən yayındırıb Məhəmməd xanla sülh bağlamağa sövq etsin 2 . Bu zaman İrəvan xanlığı ağır günlər keçirirdi. İrəvanlı Məhəmməd xanın İran və Rusiya arasında apardığı ikitərəfli siyasət ifşa olunmuşdu. Xan iki od arasında qalmışdı. Onun aldığı məlumata görə İran sərbazları İrəvan istiqamətində hərəkət edirdilər, digər tərəfdən Cənubi Qafqazdan da həyəcanlı xəbərlər gəlirdi. 1803-cü 1 Yenə orada, 1216-cı sənəd. 2 AKAK, 2-ci fond, 1-ci siyahı, 49-cu sənəd, vər. 36. 134 ilin martında rus qoşunları Car-Balakən icmasını zəbt etdikdən sonra, 1804-cü ilin yanvarında qəddarlıqla Gəncə xanlığını işğal edərək, İrəvan üzərinə hücum etməyə hazırlaşırdılar. 1804-cü ilin martında irəvanlı Məhəmməd xan İran qoşunlarının İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etdiklərini bildikdən sonra təcili surətdə Rusiya ilə münasibətlərini nizama salmağa səy göstərdi. Onun Tiflisə göndərdiyi qasid Sisianova bildirdi ki. Məhəmməd xan ruslara xidmət etmək arzusundadır. Bunun əvəzində Məhəmməd xan Sisianovdan xahiş edirdi ki, öz qoşunları ilə İrəvan xanlığına yaxınlaşan sərbazların qarşısını alsın. Sisianov İrəvan xanının xahişinə əməl edəcəyinə o şərtlə razılıq verdi ki, Məhəmməd xan “Üç kilsə” monastırının xəlifə taxtında rusların istədikləri kimi Danili oturtsun. Məsələ burasındadır ki, bundan əvvəl “Üç kilsə” monastırında xəlifə vəzifəsini daşıyan ruspərəst İosif Arqutinski qəflətən öldükdən sonra Məhəmməd xan həmin vəzifəyə ona sadiq olan Davidi xəlifə təyin etmişdi. Bu isə rusları təmin etmirdi. Onlar Davidi Danillə əvəz etməyə çalışırdılar. Sisianovun şərtlərindən biri də o idi ki, Məhəmməd xan İrəvan xanlığında 500 nəfər rus soldatının yerləşməsinə razılıq versin. Sisianovdan İrəvana məktub gəlməzdən əvvəl Məhəmməd xan həbsdə saxladığı və ölümlə cəzalandırmağı qərara aldığı mənşəcə erməni olan yüzbaçı Qabriel Qeqematsini həbsdən azad edərək rusların Cənubi Qafqazdakı qərargahına göndərdi ki, o ruslardan İrəvan xanlığı üçün hərbi kömək diləsin. Məhəmməd xanla Sisianovun arasında gedən məktublaşma heç cür rus ordusunun komandanını təmin etmədi. Çünki Məhəmməd xan nə “Üç kilsə” xəlifəsini dəyişməklə, nə də rus qoşunlarının İrəvan qalasına daxil olmaları ilə razılaşmadı. Eyni zamanda İrəvan xanı cənubdan təhlükənin yaxınlaşması ərəfəsində ruslarla əlaqəni də kəsmək istəmirdi. Odur ki, 1804-cü ilin aprelində yenidən naxçıvanlı 135 Kəlbəli xan, yüzbaşı Qabriel və İoannes vasitəsilə Sisianova müraciət etdi. Məhəmməd xanın yeni təklifinə görə rus qoşunları İrəvan xanlığına daxil ola bilərlər, yalnız o şərtlə ki, onlar “Üç kilsə” monastırının ətrafında və yaxud, Şərur mahalında yerləşsinlər.İrəvan qalasına yalnız Sisianovun nümayəndəsi daxil ola bilər ki, Məhəmməd xanın I Aleksandrın hökümətinə sadiq olması haqqında, onun andiçmə mərasimində iştirak edə bilsin. Bununla belə, Məhəmməd xan bildirdi ki, o, İrəvan xanlığını Rusiyaya tabe etmək fikrində deyildir. Bu baxımdan o, xanlığı eyni dinə xidmət etdiyi İranın sərəncamına verməyi daha üstün tutur; şah onu xan kimi tanımağa söz verdiyi halda, xristianlar onu hakimiyyətdən məhrum edə bilərlər Danışıqlar zamanı, Qabriel və İoannes Sisianovdan xahiş etdilər ki, hələlik Məhəmməd xanın təklifi ilə razılaşsın; xanlığın ərazisinə rus qoşunlarının daxil olmalarına xan razılıq verib, sonrası asan olar. Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki, Məhəmməd xan belə hərəkətləri ilə vaxt udmaq və hərbi toqquşmanın qarşısı nı almağa çalışırdı. İran qoşunlarının İrəvan xanlığına yaxınlaşmaları və Məhəmməd xanın diplomatik manevri bir daha göstərdi ki, xanlığı silah gücü ilə almaq vaxtı gəlib çatmışdır. Bu məsələnin həllini uzatmaq Gürcüstanın sərhədləri üçün də təhlükə yaradırdı. Beləliklə, 1804-cü il may ayının sonlarında başda Sisianov olmaqla rus qoşunları İrəvan xanlığının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Rus komandanlığının bu yürüşdə əsas məqsədi İranı Cənubi Qafqaza buraxmamaq, böyük strateji əhəmiyyətə malik olan İrəvanı almaqla özünün Cənubi Qafqazda gələcək ağalığı üçün zəmin yaratmaqdan ibarət idi. İrəvanı almaqla Rusiya həm bu bölgədə öz mövqeyini möhkəmlədər, həm də Türkiyə və İran sərhədlərində özü üçün möhkəm sədd yarada bilərdi. 136 Məhz bu məqsədlərə nail olmaq əzmində olan çarizm Gürcüstanı ələ keçirdikdən sonra bütün Cənubi Qafqaza sahib olmaq üçün hərbi hazırlıq görürdü. İrəvan xanlığı barədə eyni hərbi hazırlıq İranda da aparılırdı. İranın hakim dairələri elə düşünürdülər ki, İrəvan xanlığına sahib olduqdan sonra, onlar asanlıqla Gürcüstana qoşun çəkərək rusları oradan qovub, Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün özlərinə əlverişli zəmin yarada bilərlər. Bu məqsədlə İranda təcili surətdə 20000-lik qoşun hazırlandı. İran sərbazlarına başçılığı şah öz oğlu və vəliəhdi Abbas Mirzəyə həvalə etdi . Rus qoşunlarının həmləsini dəf etmək üçün irəvanlı Məhəmməd xan da ciddi hazırlıq görürdü. İrəvan qalasının müdafiəçilərinin sayını o, 7000-ə çatdırdı. Qala divarlarında 22 top bərkidildi. Xan həmçinin qalanı uzun müddətə ərzaq və döyüş sursatı ilə tə min etdi. Erməni tarixçisi Z.T.Qriqoryanın yazdığına görə Məhəmməd xan ruslara meyil göstərən erməniləri zorla İrəvan xanlığından İranın və Türkiyənin ərazilərinə köçməyə məcbur etdi. Bircə bu fikir uydurmadan başqa bir şey deyil. Çünki, İrəvanda yaşayan azsaylı ermənilər tədqiq olunan dövrdə heç bir qüvvəyə malik deyildilər. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, “Üç kilsə” monastırının taleyini də o zaman xan müəyyə n edirdi. Beləliklə, göründüyü kimi İrəvan qalasını zəbt etmək üçün həm Rusiyada, həm də İranda ciddi hərbi hazırlıq işləri görülürdü. Lakin bu sahədə ruslar daha cəld hərəkət edərək İranı qabaqlamaq istəyirdilər. 1804-cü il mayın əvvəllərində Sisianov Qafqaz qrenader, muşketyor, 9-cu yeger və Narva draqun alaylarına Tiflisdə cəmləşmələrini əmr etdi. Tiflis muşketyor polkuna isə Pəmbəkə gedib orada yuxarıda adları çəkilən alayları gözləmə k tapşırıldı. 137 İrəvan qalasının üzərində qara buludlar göründüyü zaman Məhəmməd xanın qasidi Sisianovun düşərgəsinə gedərək bildirdi ki, o heç zaman ruslara pis münasibət bəsləməmiş və Rusiyanın sadiq do stu olmaq arzusudadır. Məhəmməd xanın adamları Sisianovun yanına gəldikləri zaman Tiflisdə İrəvana ciddi hazırlıq gedirdi. Odur ki, Sisianov Məhəmməd xanın nümayəndəsini çox soyuq qarşıladı. O belə güman etdi ki, Məhəmməd xan belə hərəkətləri ilə vaxt udmaq istəyir ki, İrandan sərbazlar onun köməyinə gəlib çata bilsinlər. Odur ki, 1804- cü il mayın 29-da Sisianovun əmrinə əsasən, rus soldatları general- mayor Tuçkovun başçılığı altında İrəvan qalası istiqamətində hərəkət etdilər. Onların ardınca Sisianovun komandası altında yerdə qalan polklar həmin istiqamətdə yola düşdülə r. İrəvana hərəkət edən rus qoşunları Qafqaz qrenader alayından, iki batalyon Tiflis muşketyor alayından, iki batalyon Saratov muşketyor alayından ibarət idi. Yürüşdə həmçinin süvarilər- üç eskadron Narva draqun alayı, 350 kazak və 1020 yerlilər, cəmi 4370 döyüşçü iştirak edirdi.. Rusiyanın Cənubi Qafqazda fəallaşmasına biganə qala bilməyən İran dövlət rus qoşunlarının həmin bölgəni tərk etmələrini tələb etdi.Təbiidir ki, Rusiya İranın belə tələbinə əməl edə bilməzdi. Beləliklə, 1804-cü il iyun ayının 10-da İranla Rusiya arasındakı diplomatik münasibətlər pozuldu və tarixdə məşhur olan birinci Rusiya – İran müharibəsi başlandı.Əvvəlcə Fransa və sonradan İngiltərə tərəfindən müharibə etməyə təhrik olunan Fətəli şah qoşunlarını Cənubi Qafqaza, ilk növbədə İrəvan xanlığı istiqamətində hərəkət etdirdi. Sisianov İran sərbazlarının hərəkətinin qarşısını almaq məqsədilə öz qoşunlarını sərhəd boyu dörd istiqamətdə yerləşdirdi. Daha sonra onun əmrinə əsasən İrəvan qalası ətrafındakı evlərin gildən tikilmiş hasarları söküldü. Orada yerləşən 138 məscidi Sisianov özü üçün iqamətgah seçdi. Məscidin yaxınlığında yerləşən iki karvansaranı ələ keçirən soldatlar buradaakı İrəvan döyüşçülərini məhv etdilər. Sisianov ixtiyarında olan topları qala divarlarına atəş məsafəsində yaxınlaşdıraraq, özü də məscid və hamam yerləşən sahədə rəhbərlik edəcək topunu quraşdırdı. Toplar əlverişli mövqe tutduqdan sonra əmri ilə İrəvan qalasına atəş açıldı. Bütün günü hər topdan bir saatdan bir on ədə d qumbara atıldı. Rus qoşunlarının sərəncamında yarım pudluq 1 4 ədəd, ¼ pudluq 4 ədəd, 3funtluq 4 ədəd, 12 ədəd müxtəlif toplar və funtluq mortira var idi. İrəvan qalası Zəngi çayının kənarındakı ən yüksək təpədə salınmışdı. Çay tərəfindəki qala divarı yerdə qalan divarlardan zəif idi. Qalanın digər divarları, ikiqat hasarlardan ibarət idi. Kərpic və daşdan hörülmüş qala divarları, həm hündür, həm də qalın idi. Birinci qala divarı ilə ikinci divarın arasındakı məsafə 15 və yaxud 20 sajenə 2 bərabər idi. Divarlar arasındakı xəndək su ilə doldurulurdu. Qalanın 17 bürcü var idi. İrəvan qalasının divarları üstündə qurulmuş 60 topdan yalnız 20 –si saz şəkildə idi. İrəvan qalasında iki və üç mortira da qurulmuşdu.Qalanı müdafiə edən qarnizon 7000 nəfərdən ibarət idi. Buraya İrandan dəxi 800 sərbaz gəlmişdi. Bombardmanın üçüncü günü İrəvan qalasından Məhəmməd xanın göndərdiyi nümayəndə Sisianovun qərargahına gələrək ona xanın adından bildirmişdir: 1. Xan təəssüf edir ki, özü Sisianovun hüzuruna bir dost kimi gələ bilmə mişdir. 2. Xanın Rusiyanın himayəsini qəbul etməkdən başqa heç bir 1 P u d – 40 girvəngəyə və ya 16 kiloqrama bərabərdir. 2 S a j e n – 3 arşına və ya 2,134 metrə bərabərdir. 139 arzusu yoxdur. 3. Xan, 6 il ərzində Gürcüstana verməli olduğu 40000 gümüş manatı Tiflisə göndərməyə söz verir. 4. Xan, qala divarlarından rus qoşunlarına toplardan açılan atəşə görə üzr istəyir və bu işdə şəhərdəki “müsəlmanları” təqsirləndirir. İrəvan qalasından gələn nümayəndə, həmçinin rus qoşunlarına rus sərkərdələri arasında yaşca böyük olan general – mayor Tuçkova da xanın adından mə ktub verdi. Arxiv sənədlərindən belə qənaətə gəlmək olar ki, Sisianov Məhəmməd xanın nümayəndəsi ilə kobud rəftar etmiş, onu, eləcə də İrəvan xanını əməlli – başlı söymüş və bildirmişdir ki, bir saat ərzində xan “Üç kilsə” monastırından apardığı xəzinəni və əsir etdiyi “Üç kilsə” xəlifələri David və Danili qaytarmasa, o, xanla İrəvan qalası və şəxsən onun taleyi haqqında heç bir danışıq aparmayacaqdır . Xanın nümayəndəsi qalaya qayıtdıqdan sonra oradan Sisianova heç bir cavab gəlmədi. Bunun əksinə olaraq, İrəvan ətrafına ehtiyatda olan rus qoşunları gəldilər. Onların gəlişi qala divarlarından açılan yeni top atəşlərinə səbəb oldu. Beş gündən sonra İran tərəfindən gələn sərbazlar rus qoşunları üçün ərzaq və sursat daşıyan arabalara qəflətən hücum edərək 20 soldatı qətlə yetirdilər, dördünü isə əsir etdilə r. Artıq vaxt itirmək məğlubiyyətə bərabər idi. Sisianovun əmrinə əsasən hər rota özü üçün üç ədəd hücum pilləkəni hazırlamalı idi.Pilləkənin uzunluğu 13 və ya 14 arşın olmalı idi. Pilləkənlər elə quraşdırılmalıydı ki, onunla eyni zamanda bir-biri ilə yanaşı üç soldat qalxa bilsin. Rus soldatları Sisianovun əmrini ağir şəraitdə həyata keçirirdilər; həm hava xeyli isti keçirdi, həm də onların yemək 140 azuqələri gündən-günə azalırdı. Knyaz Sisianov elə qərarlaşdırmışdı ki, İrəvan qalasını aldıqdan sonra şəhərdə və “Üç kilsə” monastırında bir polk soldat qoyub, Naxçıvan istiqamətində hərəkət etsin, buranı aldıqdan sonra qalada bir polk soldat qoyub Tiflisə yollansın. Ərzaq çatışmazlığına gəldikdə isə o elə fikir edirdi ki, gürcü knyazı Çavçavadze bu sahədəki əyər-əskikliyi düzəldəcə k. Rus qoşunları İrəvan ətrafında olarkən gözlənilmədən İran şahına tabe olmaqdan imtina edən Xoy xanlığının hakimi Cəfərqulu xan 200 atlısı ilə onlara qoşuldu 1 . Qalaya qəti hücum etməzdən əvvəl rus qoşunları oraya hər gün arabir 5-dən 10-a qədər toplardan atəş açırdılar. Bu topların güllələrinin məhdudluğuna dəlalət edirdi. Sisianov əvvəlcə əlavə top güllələri gətirmək üçün 100 nəfər piyada ilə kapitan Spıtkovu Pəmbəkə göndərdi. Düşmən düşərgəsində də mürgüləmirdi. Ətrafda İrandan gələn süvarilərin sayı gündən-günə çoxalırdı. İrəvan qalasından gələn xəbərlərdən müəyyən etmək olurdu ki, tezliklə oraya 50000 döyüşçü ilə şəxsən şahın özü gələcəkdir. Həbsdə olan və rusların hakimiyyəti ilə barışmayan gürcü knyazlarının qaçması xəbəri də rus ordusunun komandanını narahat edirdi. Bununla əlaqədar olaraq, Sisianov qaçmağa macal tapmayan gürcü knyazlarından Rusiya ordenlərinin kavaleri knyaz Tomas Orbeliani və İmereti çariçası Annanın qardaşının qarovulunu gücləndirdi. Rus qoşunlarının ərzaq çatışmazlığı “Üç kilsə” monastırının buğda ehtiyatı hesabına müəyyən qədər ödənilirdi. Atları ətrafda ot olmadığından bağ-bağçalardan yığılan yarpaq ilə yemləyirdilər. Lakin bu süvari və qoşqu atlarını təmin edə bilmirdi . İyulun 14-də Cəfərqulu xan Sisianova çatdırdı ki, aldığı məlumata görə İrəvan xanlığına yaxınlaşan Fətəli şahın sərbazları rus 1 Bu barədə daha ətraflı bax: N.Ç.Mustafayeva. Cənubi Azərbaycan xanlıqları. Bakı, 1995. 141 qoşunlarına iki tərəfdən zərbə endirəcəkdir. Bunu eşidən Sisianov qoşunların sağ cinahını müdafiə etməyi general-mayor Portnyaginə,sol cinahın müdafiəsini isə general-mayor Leontyevə tapşıraraq hərəsinin öhdəsinə 400 soldat verdi. Elə bu zaman Pəmbəkə hərbi sursat gətirmək üçün gedən Spitkov da gəlib çıxdı. O özü ilə 800 ədəd top gülləsi gətirmişdi. İyul ayının 15-də səhər tezdən Fətəli şahın başçılıq etdiyi sərbazlar rus qoşunlarının sol cinahına hücum etdilər. Bu döyüş sərbazların rus qoşunları ilə səkkizinci toqquşması idi. Əvvəlki döyüşlər az əhəmiyyətli olduğu üçün sənədlərdə bu barədə demək olar ki, mə lumat yoxdur. Döyüşə girişən İran sərbazları üç dəstəyə bölünmüşdülər. Dəstələrdən biri general-mayor Leontyevin soldatlarına sol tərəfdən hücum edib düşməni geri çəkilməyə məcbur etdilər. Daha sonra sərbazlar sağ tərəfdə mövqe tutan poruçik Niqdanovun başçılıq etdiyi 40 nəfər seçmə soldatın-qrenaderin üzərinə hücum etdilər. Sərbazların həmləsini rus döyüşçüləri güllələri qurtarana kimi dəf edə bildilər. Beləliklə, sərbazlar rus qoşunlarının istehkamını ələ keçirə bildilər. Lakin tezliklə mayor Tokerev 60 soldatla sərbazları geri çəkilməyə məcbur etdi. Eyni zamanda general-mayor Tuçkov bundan əvvəl məğlub olmuş general-mayor Leontiyevə üç dəfə kömək etdi, nəticədə rus soldatları sərbazları məğlubiyyətə uğratdılar. Rus qoşunları müəyyən uğurlar əldə etdikləri vaxt düşmən böyük qüvvə ilə mayor Noldenin başçılıq etdiyi rus soldatlarının üzərinə həmlə etdi. General Tuçkovun toplardan açdırdığı atəş düşmənin irəliləməsinə mane törədə bilmədi. 6 saat davam edən döyüşdə Nolden geri çəkilmədi. Düşmənin başqa dəstəsi Zəngi çayı tərəfdən rus qoşunlarına basqın etdi. Polkovnik Sekanskinin başçılıq etdiyi rus soldatları ciddi müqavimət göstərərək öz mövqelərini saxlaya bildilər. Düşmən bir bayraq və bir neçə sərbaz itirərək geri 142 çəkilməyə məcbur oldu. Sərbazların dəstələrindən biri general-mayor Portnyağinin mövqeyinə və onu müdafiə edən general-mayor Tuçkovun və general-mayor Simenoviçin döyüşçülərinin üzərinə uğursuz həmlə etdi . Sərbazların etdikləri zahiri fəallıqdan ruhlanan İrəvan xanı Məhəmməd xan öz qoşunları ilə qaladan çıxaraq ruslara sağ cinahdan hücum etməyə səy göstərdi. Lakin onun döyüşçüləri rus soldatlarının süngüsü ilə qarşılaşaraq müqavimət göstərə bilməyib böyük itki verə-verə qala divarlarının arxasında gizlənməyə məcbur oldu. Bütün bu hadisələr baş verdiyi zaman rus ordusunun komandanlığı İrəvan qalasını aramsız bombardman etməkdə n qalmırdı. İrəvan qalasının müqaviməti iyul ayının 15-də səkkiz saat davam etdi. Bu döyüşdə rus döyüşçüləri 3 zabit, 120 kiçik zabit itirdi, həmçinin 6 nəfər zabit və 200 nəfə r kiçik zabit yaralandı. Rus qoşunları İrəvan qalasına hücum etdikləri müddət ərzində Sisianov məsciddəki iqamətgahda oturub bir dəfə də olsun küçəyə çıxıb uzaqdan-uzağa da olsun döyüşü izlə mirdi. Həmin savaşdan sonra İran və İrəvan xanlığının döyüşçüləri rus soldatlarının mövqelərini mühasirəyə almağa müvəffəq oldular. Hadisənin belə şəkil alması rus qoşunlarının vəziyyətini xeyli ağırlaşdırdı. Knyaz Sisianov rus qoşunlarına kömək etmək məqsədilə ətraflarda qalaların tikilməsini əmr etdi. Lakin həmin yerlərdə suyun olması bu əmrin həyata keçməsinə mane oldu. Rus komandanlığının düşmənlə fəal mübarizə aparmasının bir neçə səbəbləri vardı. İran sərbazlarının hücumundan iki gün əvvəl Sisianovun qərargahına Tiflisdən başda İvan Orbeliani olmaqla 200 döyüşçü ilə 30 gürcü knyazı da gəldi. Tiflisdən gələnlər Gürcüstan 143 torpağında rusların əleyhinə üsyan baş verdiyini bildirdilər. Həmin üsyana gürcü şahzadələrindən Yupon və Parnoy başçılıq edirdilər. Onlar bir ovuc gürcü zadəganlarının və iranpərəst feodalların mənafeyini müdafiə edirdilər. Onların müvəffəqiyyət əldə etmələri Gürcüstanın İran və Türkiyə arasında bölünməsinə gətirib çıxara bilə rdi. 1804-cü ilin iyulunda Qafqaz dağlıları üsyan qaldırdılar. Nəticədə müvəqqəti də olsa Rusiya ilə Gürcüstanın əlaqəsi kəsildi. Bütün bu xoşagəlməz hadisələr Sisianovun İrəvan qalası ətrafındakı fəaliyyətini xeyli məhdudlaşdırdı. Sisianov bilmirdi İrəvan qalasının mühasirəsindən əl çəksin və yaxud düşmənə təzyiqini artırsın. Elə bu zaman onun cənubdan aldığı məlumat rus qoşunlarında qələbəyə inamı çoxaltdı. Onun eşitdiyinə görə düşmən düşərgəsində yaranmış çaxnaşma nəticəsində sərbazlar nizamsız halda İrana qaçmağa başlamışlar. Yaranmış belə əlverişli şəraitdən istifadə etməyə çalışan Sisianov general-mayor Portnyaginə 700 soldat ilə düşmən düşərgəsinə hücum etməyi əmr etdi. Eyni zamanda Cəfərqulu xan 200 nəfər öz döyüşçüsü, 100 nəfər gürcü döyüşçüsü və 100 nəfər kazakla sərbazlara qarşı həmlə etdi. Portnyagin və Cəfərqulu xanın başçılıq etdikləri qoşunlarla sərbazların toqquşması rus soldatları üçün uğursuz oldu. Buna görə də onlar İrəvan tərəfə dönməli oldular. Məhəmməd xan İrəvan ətrafında rus qoşunlarının azalmasından istifadə edərək qaladan çıxmış və mayor Noldenin rəhbərlik etdiyi topxananı darmadağın etmişdir... Eyni zamanda İrəvan qalasına 800 nəfər İran döyüşçüsü daxil oldu. Qaladakılar onlara köməyə gələn sərbazlar ı şadlıqla qarşıladılar. Gecə İrəvana daha 15000 sərbaz daxil oldu. Gecəyarısı isə qala ətrafında general-mayor Portnyagin öz qoşunlarını cəmlədi. Bundan əvvəlki toqquşma zamanı o, 50 nəfər soldat itirmişdi, 100 144 nəfər rus soldatı isə xəsarət almı şdı. İki gündən sonra İrəvan ətrafında yerləşən rus soldatları üçün Pəmbəkdən ərzaqlarla dolu gələn nəqliyyata sərbazlar basqın etdilər.Bundan tutan Sisianov ərzaq gətirənlərə kömək məqsədi ilə 400 soldatla general- mayor Leontyevi sərbazların üzərinə göndərdi. Beləliklə, Pəmbəkdən gətirilən ərzaq mənzil başına çatdırıldı. Lakin gətirilən ərzaq rus qoçunlarına yalnız altı gün çata bilərdi. Odur ki, Sisianov soldatların yerləşdikləri bölgədə buğda axtarmağı əmr etdi. Onun eşitdiyinə görə yerli əhali buğdalarını iri həcmli küplərdə yerə bastırırdılar. Bu həqiqətən belə idi. Sisianov belə buğda tapanları 50 qəpik gümüş pulla mükafatlandıracağına boyun olmuşdu. Lakin bu tədbir də heç bir nəticə vermədi. Bundan sonra o, ərzaq ardınca Pəmbəkə yenə soldat göndərməyə məcbur oldu. Soldatlara bu dəfə kapitan Spıtkov başçılıq edirdi. Eyni zamanda podpolkovnik Durkov Tiflisə göndərildi ki, oradan İrəvan ətrafındakı rus soldatları üçün 50 günlük ərzaq gətirsin. Spıtkov və Durkov 1804-cü ilin iyulunda yola düşdülər. Sisianovun qoşunlarına qoşulan İrəvan erməniləri baş komandana çatdırdılar ki, “Üç kilsə” monastırının ətrafında əkilmiş, lakin yığılmamış buğda zəmiləri vardır. Bu xəbəri eşidən Sisianovun əmri ilə həmin yerə buğda yığılıb üyütmək üçün də bir dəstə soldat göndərildi. Lakin rus ordusu komandanlığının bu tədbiri də kömək edə bilmədi. Çünki rus qoşunlarından əvvəl “Üç kilsə” ətrafındakı zəmilərə sərbazlar gəlmiş, olan-qalan buğdanı özləri üçün, samanı isə süvari atlar üçün toplamışdılar. İran komandanlığı rus soldatlarının yerdə qalan buğda və samanı topladığını bilib ora sərbazları göndərdi ki, zəmiləri yandırsınlar. Belə bir ağır şəraitdə rus soldatları 30 girvənkədən çox buğda yığa bilməyib geri dönməyə məcbur oldular. Əlacsız qalan soldatlar nəqliyyat heyvanları üçün yeməyə yarpaq toplamaq üçün 145 bağlara səpələndilər. Bundan xəbər tutan sərbazlar gözlənilmədən soldatların üzərinə hücum edərək onlardan 4 nəfərini qətlə yetirdilər, 2 nəfərini isə əsir aldılar. Bundan əlavə, İran qoşunları Saratov polkuna məxsus olan atları da zəbt etdilə r. Dəhşətli aclıq zabit və soldatlara da öz təsirini göstərirdi. Arxiv sənədlərində hər gün rus qoşunları arasında 10 və yaxud 20 nəfərin acından ölməsi barədə məlumat vardır. Soldatların ölümünü havaların həddən artıq isti keçməsi, onların istirahət etməkdən məhrum olmaları da sürətləndirirdi. Soldatlar üçün nəzərdə tutulmuş 6 günlük bir tikə çörəyi onlara 8, çox vaxt isə 9 günə verirdilər. Zabitlərin vəziyyəti soldatlara nisbətən daha ağır idi. Əgər soldatlara az da olsa bir dişləm çörək verirdilərsə, zabitlər ondan da məhrum olurdular.Hərbi əməliyyatların üzündən bu bölgəyə nə tacirlər gəlirdilər, nə də yerli əhali alver edirdi. Zabitlər bu yerlərdə ticarətin canlanması üçün çalışdıqları halda, heç bir nəticə əldə edə bilmədilər. Əgər “Üç kilsə” monastırı ətrafında yaşayan ermənilər əldə etdikləri buğdanı gizlincə zabitlərə satırdılarsa, bu da bəs etmirdi. Ermənilər bir funt unu rus zabitlərinə bir abbası, ya da 34 qəpiyə satırdılar. Bu rəqəm o dövrdə böyük məblə ğ idi. Avqustun 7-də sərbazların etdikləri həmlə nəticəsində soldatların üçü qətlə yetirildi, beşi yaralandı. Bu əməliyyat nəticəsində sərbazlar 70-ə yaxın süvari atı ələ keçirmişdilər. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, rus qoşunları Gəncə qalasını zorla zəbt etdikləri zaman, oraya Tiflisdən xeyli tacir də gəlmişdi ki, şəhər alınarkən rus soldatlarının qarət etdikləri əşyanı onlardan ucuz qiymətə alsınlar. Çox güman ki, gürcü tacirləri o vaxt öz arzularına çatmışdılar. Çünki rus qoşunları İrəvanı mühasirəyə aldıqları zaman Tiflisdən oraya yenə də qarət olunmuş ucuz mal ardınca xeyli tacir gəlmişdi. Lakin bu dəfə onların arzuları ürəklərində qaldı. Rus qoşunlarının uğursuz əməliyyatından sonra 146 Tiflisdən gələn tacirlər geri dönməli oldular. Lakin evlərinə qayıdarkən İran sərbazları onları haqlayaraq bir qismini əsir alıb, yerdə qalanını qətlə yetirdilə r. Tiflisdən Sisianovun düşərgəsinə gürcü knyazları ilə gələn general-mayor knyaz Orbeliani də geri qayıtmağa məcbur oldu. Sisianov onlar üçün heç bir ərzaq ayırmır və onlarla kobud rəftar edirdi.Avqustun 9-da o, Tiflisə qayıdarkən özü ilə birlikdə oradan gəlmiş 200 nəfəri aparmalı oldu. Bundan xəbər tutan və Rusiya ağalığı ilə barışmayan Pəmbək hakimi Naçibəy sərbazlarla birlikdə onların üzərinə hücum edərək, çoxunu qətlə yetirdi, knyazlardan Orbelianini, Baqrationu və başqalarını əsir edib özü ilə apardı. Pəmbək mahalının Qarakilsə kəndinə ərzaq toplamaq üçün göndərilən kapitan Spıtkov vəziyyətin belə şəkil almasını görüb, az miqdarda topladığı ərzaqla kifayətlənərək geri dönmə di. Avqustun 22-də Sisianov ərzaq ardınca yenidən “Üç kilsə” monastırına mayor Levitskinin komandanı altında 100 nəfər soldat göndərdi. “Üç kilsə” monastırına sağ – salamat çatan Levitski lazım olan ərzağı toplayıb geri dönərkən qəflətən çoxsaylı sərbazların hücumuna məruz qaldı. Levitski ərzaqla dolu arabalarla qala şəklində tikilmiş “Üç kilsə” monastırına qayıtmalı oldu. Lakin nəyin bahasına olursa olsun Levitski ərzağı İrəvan ətrafında yeməkdən məhrum olmuş rus soldatlarına çatdırmaq üçün avqustun 25-də gecə xəlvəti monastırından çıxıb İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Yarı yolda sərbazlar yenidən Levitskinin karvanına hücum etdilər. Yalnız İrəvandan onun köməyinə polkovnik Maykovun rəhbərliyi altında gələn 250 nəfər yegerin köməyi sayəsində Levitski avqustun 26-da 80 kirvəngə unla öz korpusuna gələ bildi. O bildirdi ki, “Üç kilsə” monastırında cəmi 40 kirvəngə düyü və az miqdarda buğdadan başqa 147 heç bir ərzaq qalmamışdır. Ərzaq və hərbi sursat barədə hər şeydən ümidi kəsilən Sisianov avqustun 30 –da hərbi şura çağıraraq zabitlərə etiraf etdi ki, qoşunun üç günlük ərzağı qalmış, Gürcüstanla əlaqə kəsilmiş, sərbazlar çoxlu rus soldatını qətlə yetirmişlər. Belə bir şəraitdə İrəvan qalasını almaq mümkün deyil. Hərbi şura üzvləri Sisianovla yekdil olduqlarını bildirdilər. Sentyabrın 1-də Sisianov axırıncı dəfə Məhəmməd xana İrəvan qalasını təhvil vermək barədə müraciət etdi. Lakin ertəsi gün o yenə də İrəvan xanından rədd cavabı aldı. Yalnız bundan sonra sentyabrın 3-də rus qoşunlarının geri çəkilməsi barədə əmr verildi.Onu da qeyd edək ki, rus qoşunları sakit və itkisiz geri qayıtmadılar. Məhəmməd xanın qoşunları rus soldatlarının mühasirədən əl çəkdiklərini görən kimi qaladan çıxıb onları təqib etməyə başladılar. Geri dönən soldatların vəziyyəti o qədər də yaxşı deyildi. Əvvala, onların kifayət qədər ərzağı yox idi. Digər tərəfdən soldatların arasında xəstəlik baş götürüb gedirdi. Hər polkda 200-dən 300-ə qədər xəstə vardı ki, onlarıda yarıac atlar qoşulmuş arabalarda yerləşdirmişdilər. Lakin xəstələrin sayı o qədər çox idi ki, onları daşımağa arabalar kifayət etmirdi. Ona görə də draqun və kazaklar məcbur olub, atlarını xəstə knyazlara güzəştə gedirdilər. Sisianovun əmri ilə general – mayor Leontyevin komandası altında 1-ci və 2-ci Tiflis batalyonları, general Portnyaginin komandası altında 2-ci Saratov batalyonu, general- mayor Tuçkovun başçılığı altında Qafqaz qrenader batalyonu geri çəkilən rus qoşunlarını düşmən həmləsindən qoruyurdular. Onlar bir neçə dəfə irəvanlı Məhəmməd xanın və Fətəli şahın göndərdiyi dəstələri həmləsini dəf edə bildilər Böyük çətinliklə “Üç kilsə” monastırına çatan rus qoşunları istirahət etməklə yanaşı, burada ələ keçirdikləri buğda, düyü və s. ərzaq ehtiyatlarını mənimsəməklə kifayətlənməyib, monastırın 148 xəzinəsinə də əl gəzdirib burada olan daş-qaş, mirvari, qızıl, gümüş və bir çox qiymətli əşyaları da müsadirə etdilər. Ümumiyyyətlə, Sisianovun təşəbbüsü ilə rus qoşunları “Üç kilsə” monastırından 30 tay qarət olunmuş mal aparmışdılar. Sentyabrın 15-də rus qoşunları Qarakilsə kəndinə çataraq İrəvan qoşunlarının və sərbazların təqibindən yaxa qurtardılar. Buradan Tiflisə yola düşərkən rus qoşunları qarşılarında olan maneəni dəf etdilər.İrəvan xanlığının tərkibində Şuragəl mahalının hakimi Budaq- sultan Məhəmməd xanın təhriki ilə tez-tez Gürcüstana basqın edirdi. O, rus qoşunları Tiflis istiqamətində geri çəkilərkən onların da üzərinə hücum etməyə hazırlaşırdı. Bundan xəbər tutan Sisianov Budaq-sultanı “sakitləşdirmək” məqsədi ilə Şuragələ general göndərdi. Budaq- sultan savaşdan vaz keçib İrəvana pənah gətirdi. Rus qoşunları Tiflisə oktyabrın 3-də çatdılar. Bir qədər xronologiyanı pozub qeyd edək ki, 1805-ci il martın 30-da Budaq –sultanın oğlu Şuragəli general Nesvetyayevə tabe etməklə faktiki olaraq Azərbaycanın bu torpağının Rusiya tərəfindən işğal olunmasını təsdiq etdi. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, I Rusiya – İran müharibəsi dövründə Qarabağ xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunduğu zaman (1805, 14 may) bu xanlığın tərkibində olan İrəvan xanlığının torpaqlarından- Gorus, Qafan, Sisian mahalları da çar Rusiyasının işğal dairəsinə daxil edildi. Rus qoşunları İrəvan qalasının mühasirəsindən əl çəksələr də, strateji əhəmiyyətə malik olan bu şəhəri işğal etmək, Rusiya hərbi dairələrinin gündəliyindən silinmədi. Rusiyanın belə niyyətindən xəbərdar olan İran höküməti xarici siyasətində ardıcıl olmayan Məhəmməd xanı dəyişərək, onu Mehdiqulu xanla əvəz etdi. Bu hadisədən sonra Məhəmməd xan özünün yaxın adamlarını Tiflisə göndərərək rus hərbi komandanlığına İrəvan qalasını almağı təklif etdi. O yazırdı ki, İrəvana hakim təyin olunmuş Mehdiqulu xanın 149 hərbi qüvvəsi çox zəifdir. Məhəmməd xan eyni zamanda ruslara müqavimət göstərdiyi üçün üzr istəyərək, sədaqət rəmzi olaraq girov verməyə hazır olduğunu bildirdi 1 . Lakin cavab gözləyərkən Məhəmməd xan həbs edilib, İrana göndərildi. 1806-cı ilin əvvəllərində Sisianov İrəvan istiqamətində hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin Bakı qalası yaxınlığında qətlə yetirilməsi bu tədbirin həyata keçirilməsinə mane oldu. 1806-cı ilin iyun ayında Bakıda öldürülmüş Sisianovun yerinə İ.V.Qudoviç təyin edildi. Qafqazdakı rus qoşunlarının yeni komandanlığına tapşırıldı ki, o təkcə rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdakı mövqeyini möhkəmlətməklə kifayətlənməyib, Azərbaycan xanlıqlarının hamısını zəbt edərək ərazilərini rus torpaqlarının tərkibinə əlavə etsin. Lakin çar Rusiyasının Cənubi Qafqaza təcavüz etməsi təkcə İran və Türkiyənin deyil, Fransa və İngiltərənin də qəti etirazına səbəb oldu. Həmin dövlətlərin hakim dairələri həm Türkiyə və həm də İranı öz xarici siyasətlərinin alətinə çevirməklə, onlardan Rusiya əleyhinə istifadə etməyə çalışırdılar. Napoleon Bonapart ilk növbədə İngiltərəyə də zərbə endirmək üçün planlar hazırlayırdı. O səy göstərirdi ki, İngiltərənin Hindistanda mövqeyini zəiflətsin, Hindistana ən rahat yol Türkiyənin ərazisindən keçdiyi üçün Napoleon çalışırdı ki, Aralıq dənizinin sərhədlərində və eyni zamanda Suriya və Misirdə öz nüfuzunu genişləndirsin. Fransa dövlətinin başçısı həmçinin, istəyirdi ki, İngiltərə və Rusiyanın İranda və Türkiyədə mövqeyini zəiflətsin. Napoleonun təzyiqi nəticəsində Türkiyə sultanı Səlim Rusiyaya düşmən münasibət bəslədi. Türkiyənin Rusiyaya mənfi münasibəti 1806-cı ilin yayında İstanbulda Napoleonun ən yaxın 1 История XIX века. Под. ред. Лависса и Рамбо, т. II.М., 1937, стр 123-127. 150 adamlarından general Sebastianın gəlməsi ilə daha da gücləndi. Sebastiana Parisdə tapşırmışdılar ki, İstanbulda olarkən o, Rusiyanın əleyhinə “Üçlük” ittifaqının (Fransa, Türkiyə, İran) yaradılmasına nail olsun. Napoleon eyni zamanda çalışırdı ki, türklər Rusiya gəmilərinin Bosfordan keçməsinin qarşısını alsın Sebastianın qarşısında duran ən mühüm vəzifə - Türkiyəni Rusiya əleyhinə müharibəyə qaldırmaq idi. Tezliklə Fransadan Türkiyəyə əsgərlərə təlim vermək üçün çoxlu zabit gəldi. Fransız mühəndislərinin rəhbərliyi ilə Türkiyənin sərhəd bölgələrində hərbi istehkamlar və qalalar inşa olundu. 1806-cı ilin dekabrında Türkiyənin Rusiyaya müharibə elan etməsi də məhz fransızların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Sisianovun Bakı qalası ətrafında öldürülməsi və Fransanın təhriki ilə Osmanlı Türkiyəsinin Rusiya ilə müharibəyə başlaması Abbas Mirzəni yeni hücumlara ruhlandırdı. O, Rusiyanın iki cəbhədə - həm İran və həm də Türkiyə ilə - çətinliklə müharibə apara biləcəyinə ümid bəsləyərək, mayın sonlarında on minlik sərbazla Qarabağ xanlığının ərazisinə soxularaq Şuşa qalası istiqamətində hərəkət etdi. Eyni zamanda rusların hakimiyyəti ilə razılaşmayan II İraklinin oölanlarından biri – şahzadə Aleksandr yeddi minlik qoşunla Qazağa basqın etdi. Türkiyə ilə müharibə Rusiyanın Cənubi Qafqazda vəziyyətini xeyli ağırlaşdırdı. Rusiya iki cəbhədə müharibə aparmaqdan çətinlik çəkirdi. Vəziyyəti yüngülləşdirmək məqsədilə Qudoviç İranla danışıqlar aparmaq təşəbbüsündə oldu. O, danışıqlar aparmaq üçün İrana kapitan Stepanovu göndərdi. Qudoviçin təklifinə görə Rusiya ilə İran arasında sərhəd İrəvan xanlığı da daxil olmaqla, Kür və Araz çaylarından keçməli idi. Lakin İranda olan Fransa diplomatları danışıqları pozdu. Rusların səyinin əksinə olaraq Fransa İranla danışıqlar aparıb, 1807- 151 ci il mayın 4-də hər iki dövlət arasında müqavilə bağlanılmasına nail oldu. Həmin müqavilənin şərtlərinə əsasən Fransa İranın ərazisini qorumağı, Gürcüstanın İrana tabe olmasına nail olmağı, habelə Gürcüstanı ruslardan “təmizləməyi” öhdəsinə götürdü. Fransa həmçinin İranı silahla təmin etməyə və qoşunu yenidə n qurmağa söz verdi. İran İngiltərə ilə hər hansı münasibəti pozmağa və Fars körfəzi vasitəsilə fransız qoşunlarının Hindistana getmələri üçün şərait yaradacağına boyun oldu 1 Fransa – İran müqaviləsi bağlandıqdan sonra, 1807-ci ildə İrana Fransadan general Qardanın başçılığı altında bir dəstə mühəndis gəldi. Onlardan bir qismi şahın xahişi ilə İrəvana gələrək qalanın müdafiə qabiliyyətini möhkəmlətməyə başladı. Bu barədə general Qudoviç yazırdı: “İrəvan qalası Avropa hərbi qaydaları üzrə möhkəmlənmiş, iki divarı, xəndəyi və torpaqdan düzəldilmiş səddi var. Təpənin üstünə əvvəllər burada yerli hərbiçilər tərəfindən tətbiq edilməyən Kirteçlə işləyən toplar qoyulmuşdur. İrəvanlılar fuqas bombalardan istifadə edidilər ki, bu da fransız mühəndislərinin fəaliyyətinin bəhrəsidir” 2 . Maraqlıdır ki, Tilzit müqaviləsi imzalandıqdan sonra da Fransa İrana rusların əleyhinə kömək etməkdən əl çəkmədi. Rus tarixçisi M.S.İvanovun fikrincə, 1807-ci ilin iyul ayında Fransa ilə Rusiya arasında bağlanan müqavilədən sonra Fransa bir daha İrana hərbi kömək etmədi 3 . Lakin hadisələrin gedişi göstərdi ki, Fransa Rusiya ilə müqavilə bağlamaqla, riyakarlıqla Rusiyanın hakim dairələrini yalnız arxayınlaşdırmağa çalışırdı. 1 Дипломатический словарь, т. I, М., 1948, стр. 696-697. 2 AKAK, III c., səh. 254. 3 М.С.Иванов. Очерк истории Ирана. М., 1952, стр. 132. 152 Tezliklə Qardanın Rusiya əleyhinə apardığı təbliğat və onun bu sahədəki fəaliyyəti heç kəsə sirr olmadı. Qudoviçin mərkəzə göndərdiyi məktublarının birində deyilirdi: “Fransanın İrandakı nümayəndələri bizimlə dostluq müqaviləsinin bağlanılmasına baxmayaraq, hazırda mənim İranla münasibətlərimə maneçilik törədir... Onlar Babı xanı (Fətəli şah) inandırmağa çalışırlar ki, nə istəsələr ona nail ola bilərlər. Mən qoşunlarımla Pəmbək istiqamətində hərəkət edərkən və İrəvan sərhədlərinə yaxınlaşmazdan əvvəl onlar fransız mühəndis zabitlərindən Verds və başqalarını İrəvan qalası və “Üç kilsə” monastırını möhkəmləndirmək üçün göndərmişdilər” 1 . Digər məktubunda Qudoviç bildirir ki, fransızlar məndən İrəvan vilayətini tərk etməyi tələb edirlər, halbuki bu yerlərə mən silah gücü ilə sahib olmuşam 2 . Rus qoşunlarının İrəvan bölgəsini tərk etməsi tələbi ilə Qudoviçin düşərgəsinə hətta Latar adlı diplomat da göndərilmişdi. Lakin Qudoviç Rusiya ilə Fransa arasında “dostluq” müqaviləsinə əsaslanaraq, heç bir vəd vermədən Latarı geri göndərmişdir. Fransa və İran dövlətlərinin yaxınlaşdığı bir dövrdə Qudoviçə mərkəzdən göstəriş verildi ki, Cənubi Qafqazdan Türkiyənin əleyhinə hərbi əməliyyətə başlasın. Bu ona görə idi ki, Türkiyə qoşunlarının Dunay cəbhəsinə çıxmağa imkanı olmasın. Rus dövləti Cənubi Qafqazda Türkiyənin əleyhinə hərbi əməliyyatını Gümrü və Arpa bölgələrində genişlə ndirirdi. General Qudoviç əsas qüvvələri ilə Axalkalaki istiqamətində hərəkət etdiyi halda, general Nesvetayev 1807-ci il aprelin 7-də öz döyüşçüləri ilə Arpa çayı keçərək Qars şəhərini zəbt etmək üçün 1 MDHTA, f. VUA, 4265-ci sənəd, vər. 17-18. 2 Gürcüstan Respublikası MDTA, 8-ci fond, 168-ci sənəd, vər. 60-72. 153 Fəaliyyətə başladı 1 .Az sonra Qudoviçin qoşunları ilə Nesvetayevin döyüşçüləri birləşdi. Türk əsgərləri də həmin istiqamətdə hərəkət etdilər. Tezliklə, Abbas Mirzə də İran sərbazları ilə onun köməyinə gəldi. 1807-ci ilin iyunun 18-də Arpa çayının sahilindəki Kiçik Qarkilsə kəndində rəqiblər toqquşdular. Döyüş rus soldatlarının qələbəsi ilə bitdi 2 . Abbas Mirzə vaxt itirmədən sərbazları ilə Naxçıvana çəkildi. Bu hadisədən sonra Türkiyə Rusiya ilə müvəqqəti sülh bağlamağa məcbur oldu. Lakin nə Fransa və nə də İngiltərə Türkiyədə Rusiya əleyhinə təbliğat aparmaqdan əl çəkmədilər. Fransa və İngiltərə diplomatlarının canfəşanlıqlarına baxmayaraq, Rusiyanın hakim dairələri İran və Türkiyə ilə sülh bağlamağa çalışırdı. Bu məqsədlə Qudoviç rus ordusunun zabitlərindən Baron Vredeni İrana göndərdi. Qudoviçin İran şahına təklifi əsasən, aşağıdakılardan ibarət idi: Rusiya Baba xanı (Fətəli şahı) rəsmi olaraq İranın şahı kimi tanıyacaq, İran öz növbəsində İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal olunacağına etiraz etməyəcəkdir 3 . Cənubi Qafqazdan əl çəkmək istəməyən İran Rusiyanın təklifini qəbul etmədi. Bu isə öz növbəsində rus qoşunlarının İrəvan üzərinə 1808-ci ilin baharında yeni hücumunun bərpa olunması ilə nəticələndi. Əslində İran dövlətinin rədd cavabı rus komandanlığının hərbi əməliyyata əl atmalarına bir bəhanə oldu. Ruslar uzun müddət idi ki, ciddi döyüş aparmaq üçün hazırlıq görürdü. İrəvan xanlığı sərhədində yerləşən rusqoşunları Pəmbəkdəki Qarakilsə, habelə Dərbas, Hamamlı, Xəzərabad, Gümrü kimi yerlərdə istehkamlar inşa 1 MDHTA, f. VUA, 4259-ci sənəd, III hissə, vər. 108-109. 2 AKAK, III c., 810-cu sənəd. 3 MDHTA, f. VUA, 4258-ci sənəd, (V) hissə, vər 279. 154 etmişdilər. Bu istehkamların vəzifəsi İrəvan, Qars və Axalsix tərəfdən İran və Türkiyə qoşunlarının gözlənilməz basqınlarının qarşısını almaqdan ibarət idi. 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində Qudoviç Pəmbəkdən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi 1 . Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvarilə ri iştrak edirdi. Beləliklə, rus komandanlığı İrəvan üzərinə ikinci dəfə yürüş etməli oldu. İrəvan istiqamətində hərəkət edən Qudoviç, Qarabağda xüsusi dəstə ilə yerləşən general – mayor Nebolsinə göstəriş verdi ki, o da öz qoşunlarını Naxçıvana yeritsin. Nebolsin Naxçıvanı işğal etməli və beləliklə də, İran tərəfdən İrəvanı müdafiə etməyə gələn hərbi qüvvələrin qarşısını almalı idi 2 . Rus qoşunlarının hərəkəti İrəvanın yeni sərdarı Hüseynqulu xanı xeyli narahat etdi. O, təcili surətdə dəstələri ilə Aparana gedib rus qoşunlarının qarşısını almağı qərara aldı. 1808-ci il sentyabrın 26-da baş verən toqquşma zamanı İrəvandan gələn döyüşçülər məğlub olub geri çəkildilər 3 . Ertəsi günü şəxsən Qudoviçin başçılıq etdiyi rus qoşunlarının bir dəstəsi asanlıqla “Üç kilsə” monastırını işğal edərək, İrəvan yaxınlığındakı Qarabağ kəndində düşərgə salmağa müvəffəq oldu. Belə olduqda, sərdar Hüseynqulu xan qardaşı Həsən xanın komandası altında qalada iki minlik qarnizon qoyaraq, özü beş min döyüşçü ilə qaladan çıxaraq, Heydər çay sahilində düşərgə saldı. Qudoviçin əmrinə əsasən general – mayor Portnyagin İrəvan 1 В.Потто. Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях, т. I, в. I, стр. 412 2 MDHTA, f. VUA, 4265-ci sənəd, vər. 4-16. 3 Yenə orada. 155 xanı Hüseynqulu xanı təqib etməklə onun başını qatışdırdı, özü isə rəhbərlik etdiyi korpusla İrəvan qalasına yaxınlaşaraq şəhəri mühasirəyə aldı. Həmin vaxtdan etibarən Hüseynqulu xan bir neçə dəfə öz düşərgəsindən İrəvan istiqamətinə qoşun göndərərək düşmənin fikrini dağıtmağa və bundan istifadə edərək, qalaya daxil olmağa səy göstərdi. Lakin bundan xəbər tutan Qudoviç Hüseynqulu xanın planlarını alt – üst etdi 1 . Onun podpolkovnik Podlustskinin başçılığı altında göndərdiyi döyüşçülərlə savaşda irəvanlılar məğlubiyyətə uğradılar. Bu qələbədən sonra Qudoviç bir neçə dəfə İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xana təklif etdi ki, qalanı ruslara təhvil versin, lakin hər dəfə Qudoviç rədd cavabı aldı. Qudoviçin təkliflərinə cavab olaraq Həsən xan qalanın müdafiə qabiliyyətini daha da möhkəmləndirdi. Qudoviç İrəvan qalasını mühasirədə saxladığı müddətdə general Nebolsin döyüşçüləri ilə Qarabağdan Naxçıvana hərəkət edərək, 1808-ci il oktyabrın 28-də Qaradibi adlanan kəndin yaxınlığında Abbas Mirzənin qoşunlarını darmadağın etdi. Bu qələbədən sonra Naxçıvana hərəkət etmək büsbütün asanlaşdı 2 . Üç gündən sonra Nebolsinin qoşunları heç bir müqavimətə rast gəlmədən Naxçıvan qalasına daxil oldular. İrəvan qalasının yenidən rus qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınması və Naxçıvanın rusların əlinə keçməsi İranın hakim dairələrinin təşvişinə səbəb oldu. İran höküməti kömək almaq üçün Yenidən Fransanın səfiri Qardana müraciət etdi. Lakin İranın xahişinə əməl edilmə di. 1 Yenə orada, 4265-ci sənəd, vər. 4-16. 2 Yenə orada, 4266- cı sənəd, vər. 1-2. 156 İran və İrəvan xanlığında rus qoşunlarının qələbəsindən sonra yaranan çaxnaşma və təşvişə baxmayaraq, Qudoviç hücuma keçməkdənsə hələ də Həsən xanla məktublaşır və ona İrəvan qalasını təhvil verməsini təklif edirdi. Bundan istifadə edən Həsən xan rədd cavabı verməklə qalanın müdafiəsini daha da möhkəmləndirdi 1 . Qudoviç qışın yaxınlaşmasını, qoşunların ərzağının və hərbi sursatın qurtarmasını nəzərə almamışdı. Qışın vaxtından əvvəl gəlməsi rus qoşunlarının Tiflislə əlaqəsini kəsdi. Bu isə İrəvanı mühasirədə saxlayan döyüşçülərin vəziyyətini daha da pislə şdirdi. Yalnız 1808-ci il noyabrın 17-də Qudoviç İrəvanı hücumla almaq barədə əmr verdi. Lakin rus qoşunları irəvanlıların ciddi müqavimətinə rast gəldilər. Şəhərə daxil ola bilməyəcəyinə əmin olan Qudoviç mühasirə və hücumdan əl çəkib Tiflisə qayıtmaq haqqında əmr verdi. Dekabrın 1-də general Nebolsində Naxçıvanı tərk edərək Q arabağa qayıtmalı oldu. Beləliklə, rus qoşunlarının İrəvan üzərinə ikinci yürüşünün uğursuzluğu Rus hökümətini məcbur etdi ki, Qafqazdakı ali baş komandanı – Qudoviçi vəzifədən azad etsin. Tezliklə onun yerinə vəzifəyə general Tormosov tə yin olundu. Həmin dövrdən etibarən İranın xarici siyasətində fəaliyyətlərini genişləndirən ingilislər, demək olar ki, fransızları bu bölgədən sıxışdırmağa nail oldular. 1809-cu il fevralın 13-də general Qardan Tehranı tərk etməli oldu. Ertəsi gün Tehrana ingilis səfiri Cons varid oldu. Həmin vaxtdan başlayaraq ingilislər İran qoşunlarının yenidən təşkil olunmasında fəal iştirak etməyə başladılar 2 . İngilis hərbi mütəxəssislərinin bir dəstəsi də Türkiyə 1 MDHTA, f. VUA, 4266- cı sənəd, vər. 1-2. 2 AKAK, IV c., səh. 756. 157 ərazisindən İrəvana gəldi. Onların əsas məqsədi Rusiyanın əleyhinə təxribat aparmaqdan ibarət idi. İngilislərin təhriki ilə İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan 20 minlik qoşunla Türkiyənin ərazisindən Gürcüstana hücum etmək təşəbbüsündə oldu. Lakin onun səyi uğursuzluqla nəticələ ndi. İranla müharibə vəziyyətində olan Rusiya üçün eyni zamanda, Osmanlı Türkiyəsi ilə savaşmaq çox ağır idi. Odur ki, Rusiya höküməti ilk növbədə İranla saziş bağlamağı qərara aldı. Danışıqların Əsgəran qalasında aparılması müəyyən edildi. Danışıqlarda Rusiya tərəfindən general Tormosov, İran tərəfindən isə şahzadə Abbas Mirzənin vəziri Mirzə Bozorq iştirak etdilər. Bir neçə gün davam edən danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Lakin 1810 –cu ildə bərpa olunan hərbi əməliyyatlar nəticəsində rus qoşunların qələbəsi İran dövlətini yenidən danışıqlara qaytardı. Rusiya əvvəlcə 1812-ci il mayın 16-da Buxarestdə Türkiyə 1 ilə, 1813- cü ildə Gülüstanda İran ilə sülh bağlamağa məcbur oldu. Həmin dövrdə Napoleon qoşunları üzərində qələbə çaldıqdan sonra beynəlxalq aləmdə Rusiyanın nüfuzu xeyli artmışdı. Ona görə də Gülüstanda bağlanılan sülhün əsas şərtlərini də məhz Rusiya diplomatları diktə etdilər 2 . Həmin müqavilənin şərtlərinə əsasən, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları istisna olunmaqla, Azərbaycanın şimalında yerləşən və rus qoşunları tərəfindən işğal edilən bütün xanlıqlar və sultanlıqlar rəsmi olaraq Rusiyanın, ölkənin cənubundakı xanlıqlar, habelə XVIII əsrin 20-ci illərində zəbt olunmuş Naxçıvan və İrəvan xanlıqları İranın 1 Bu barədə daha ətraflı b a x: H.Sadıqov. Rusiya –Türkiyə münasibətlərində Cənubi Qafqaz problemi (1787-1829-cu illər). Bakı, 1991, səh. 94- 108. 2 Т.Юзефович. Договоры России с Востоком, политические и торговые. СПб., стр. 208-214. 158 torpaqları hesab e dildi. Beləliklə, 1813-cü ilin oktyabrında tarixin ədalətsiz hökmlərindən biri də verildi: Azərbaycan xalqa iki, nisbətən qüvvətli dövlətlər arasında bölündü. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, I Rusiya – İran müharibəsi zamanı, xüsusilə qanlı döyüşlər İrəvan bölgəsində gedərkən rus qoşunlarına səfərbər edilmiş və həmçinin könüllü erməni döyüşçüləri də kömək edirdilər. Onlar xüsusi ilə 1804-cü və 1808-ci illərdə İrəvan üzərinə rus qoşunlarının etdikləri birinci və ikinci yürüş zamanı daha artıq fəallıq göstərmiş, rus ordusuna təkcə qoşun, silahla deyil, həmçinin sursat və ərzaqla da təmin edirdilər. Lakin ermənilərin səyinə baxmayaraq, hər dəfə rus ordusunun hücumu uğursuzluqla nəticələnmişdir. Vəziyyətin belə şəkil alması bir fikri irəli sürməyə əsas verir: həmin dövrdə İrəvan şəhərində ya ermənilər yaşamamış və yaxud o qədər az olmuşlar ki, onlar heç bir ictimai qüvvə təşkil edə bilməmişlər. Odur ki, ermənilər rusların köməyilə İrəvana soxulub buranı özləri üçün istinadgaha çevirməyə çalışmışlar. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, nəhayət, ermənilər tarixən Azərbaycan şəhəri olan – Rəvanı – İrəvanı Rusiyanın köməyi ilə erməniləşdirməyə nail oldular. I Rusiya – İran müharibəsində məğlub olan İranı, onun müttəfiqi İngiltərə tək qoymadı. Çox keçmədi ki, 1814-cü il noyabrın 25-də İngiltərə İranda saziş imzaladı. Həmin müqaviləyə əsasən, İran İngiltərə ilə rəqabət aparan və düşmənçılık edən hər hansı bir dövlətlə əlaqəsini kəsməli, Hindistana basqın etmək istəyən dövlətlərə müharibə elan etməli, Xarəzm, Buxara, Səmərqənd hakimlərinə öz ərazilərindən Hindistana qoşun çıxartmaq istəyən dövlətlərə icazə verməmələrinə nail olmalı, İrana yalnız İngiltərədən hərbi mütəxəssislər dəvət olunmalı idilər. Bunun əvəzində İngiltərə 159 İrana istənilən qədər pul və silah verəcəyinə boyun oldu. 1814-cü il İngiltərə - İran müqaviləsi, eyni zamanda Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxılmasını tələb edirdi. Bu münasibətlə İran dövləti ingilis hərbi mütəxəssislərinin köməyi ilə ordusunu təzələdi. Gülüstan müqaviləsindən təqribən dörd il keçdikdən sonra ordusunun yenidən müharibə aparmağa tam qadir olduğunu güman edən İran şahı öz nümayəndəsini Peterburqa göndərərək, Rusiyadan Talış xanlığını və Muğanı tələb edib, rəsmi şəkildə bildirdi ki, Gülüstan müqaviləsinin şərtlərini yenidən nəzərdən keçirməyin vaxtı gə lib çatmışdır. İranın ingilislərin fitnəsi ilə hərəkət etməsindən xəbər tutan Rusiya hökuməti nəyin bahasına olursa olsun, İrandakı rəqiblərinin mövqeyini zəiflətməyə və ingilislərin İrandakı həm siyasi və həm də iqtisadi nüfuzunu heçə endirməyə çalışırdı. Lakin Fransa ilə apardığı qanlı müharibədən (1812) sonra İngiltərənin müdafiə etdiyi İran və eləcə də Türkiyə ilə yenidən müharibə aparmağı arzulamayan Rusiya dövləti, mövcud ixtilafları sülh yolu ilə tənzimləməyi daha üstün tuturdu. Bu məqsədlə də 1817 –ci ilin aprelində I Aleksandr general Yermolovun başçılığı altında İrana öz nümayəndəliyini göndərdi. Təqribən bir il əvvəl imperatorun Yermolova verdiyi təlimatda (16 iyul1816-cı il) deyilirdi ki, İngiltərə hamıdan artıq İranı öz təsiri altına almağa çalışır. İmperator I Aleksandr daha sonra yazırdı ki, ingilislərin İranda nüfuzunun artması Rusiya üçün ağır zərbədir. Yermolov Gülüstan müqaviləsinin şərtlərindən istifadə edərək Rusiyanın İranda mövqeyini möhkəmlətməyə çalışmalıdır 1 . Lakin İranda özlərinə isti yurd salmış ingilis diplomatları, İranın hakim dairələri Yermolov İrana gələrkən onu çox soyuq qarşıladılar. Şahın sarayında aparılan danışıqlar ingilis 1 AKAK,VII c., səh. 667. 160 diplomatlarının təxribatçılığı üzündən heç bir nəticə vermədi. İngilislər həmçinin çalışırdılar ki, rusların İranda fəaliyyətinə son qoyaraq hər iki dövləti – İran və Rusiyanı yenidən savaşdırsınlar 1 .Rusiyanın əleyhinə təbliğat aparan ingilis diplomatları İrəvan xanlığında da bəd əməllərindən əl çəkmirdilər. Bu barədə Rusiyanın məşhur yazarı, XIX əsrin əvvəllərində diplomatik fəaliyyətlə də məşğul olan A.S.Qriboyedov yazırdı ki, İrəvan şəhərindəki ingilislər xanlığın bütün işlərinə müdaxilə edir, hər şeylə maraqlanır, özlərini ağa kimi aparırlar 2 . İngilislərin iştirakı ilə Tehranda tərtib olunan plana görə Rusiya ilə yenidən aparılan müharibədə İran qoşunları tədricən Qarabağ xanlığına doğru irəliləməli, Şuşa qalasını, sonra isə Tiflis istiqamətində hərəkət etmək üçün Gəncəni tutmalı idilər. İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan isə Şuragəl və Pəmbəkə hərəkət edib, orada şərqdən Abbas Mirzənin ümumi hücumunu gözləməli idi. Abbas Mirzə Şuşanı tutduqdan sonra onlar birləşməliydilər. Gürcü şahzadəsi Aleksandr isə Qacar ordusu ilə Kaxetiyaya hücum edib şimali – şərqdən Tiflisə yaxınlaşaraq birləşib, ümumi qüvvə ilə hücuma keçməli idilər. Sol cinah istiqamətində vəziyyət daha ciddi və mürəkkəb idi. Bu istiqamətdə başlıca olaraq İrana qaçmış Şimali Azərbaycan xanları hərəkət etməli idilər. Mir Həsən xan və Surxay xan Talış xanlığını və Salyanı, Hüseynqulu xan Bakını, Böyük xan və Hüseyn xan isə Quba, Dərbənd istiqamətində hərəkət edib bu yerləri ələ keçirməli idi. Bu plan əsasında Qacar qoşunları iyulun 16-da hərbi əməliyyata başladılar. Onların əsas qüvvələri Cənubi Qafqaz sərhədinə yaxın yerlərdə Xoy - Ərdəbil – Təbriz xətti üzrə 600 km 1 Yenə orada, VI c., II hissə, səh. 125. 2 Г.Ахундов. Русско- Иранская война 1826-1828 гг. // AMEA Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi, sənəd 1771, səh. 104. 161 uzunluqda geniş cəbhədə hücuma keçdilər 1 . I Rusiya – İran müharibəsində olduğu kimi, bu dəfə də Azərbaycanın ərazisi işğalçıların döyüş meydanına çevrilərək dağıntıya mə ruz qaldı. 1826-cı il iyulun 16-da sərdar Hüseyn xanın atlıları, sərbazlardan ibarət möhkəmlənmiş batalyonlar İrəvan tərəfdən rus sərhədlərinə hərəkət etdilər. İyulun 18-də isə Abbas Mirzənin komandanlığı altında 60 minlik ordu (bəzi mənbələrdə 80 min) Şimali Azərbaycana soxuldu. Müharibənin ilk günlərində İran ordusu Şimali Azərbaycanın içərilərinə, hətta Şamxora qədər gəlib çıxsa da rus döyüşçülərinin güclü təzyiqi altında tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldu. 1827-ci ilin əvvəli üçün, demək olar ki, Şimali Azərbaycanın bütün əyalətləri İran ordusundan təmizləndi 2 . Rus ordusunun müharibənin ilk çağlarında qazandığı qələbə İrəvan və eləcə də Naxçıvan xanlıqlarının müqəddəratında əhəmiyyətli rol oynadı. Məlum olduğu kimi, Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə görə bu xanlıqlar İranın hakimiyyəti altına düşmüşdülər. Onu da qeyd etməliyik ki, müharibə başlar – başlamaz imperator I Nikolay Cənubi Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı Yermolovu İvan Fyodoroviç Paskeviçlə əvəz etdi. General – adyutant İ.F.Paskeviç komandanlığı, 1827-ci il mart ayının 29-da xüsusi Qafqaz korpusunun komandan heyətini qəbul etdi 3 . Naxçıvan və İrəvan xanlıqları uğrunda gedən döyüşlərin ilk mərhələsi rus ordusu üçün müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Abbas Mirzə tərəfindən İrəvan qalasında saxlanılmış qarnizon daha güclü 1 Г.Ахундов. Русско- Иранская война 1826-1828 гг. // AMEA Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi, sənəd 1771, səh. 106. 2 Hacı Murad İbrahimbəyli. Göstərilən əsəri, səh 198. 3 Подробное описание Персии и государств Кабула, Сеистана, Синда, Бальха, Белуджистана земли Хорасана, также Грузии и персидских провинций, присоединениях к России, ч. III, М., 1829, стр. 26. 162 müqavimət göstərirdi. Döyüşlərin ilk mərhələsində Paskeviç heç bir müvəffəqiyyət qazana bilmədi. Ona görə ki, bir tərəfdən şah İrəvanda ingilis silahı ilə silahlanmış qarnizon saxlamışdı, digər tərəfdən isə rus ordusunun arxasında soyğunçuluqla məşğul olan kürd tayfaları, komandanlığın diqqətini yayındırırdı. Həmçinin iqlimin sərtliyi də rus əsgərlərinə mənfi tə sir edirdi. Yuxarıda deyilən vəziyyəti nəzərə alaraq, general-adyutant Paskeviç İrəvan qalasının mühasirəsindən müvəqqəti olaraq əl çəkdi və əsas gücünü səfərbər edərək Naxçıvan istiqamətində hücuma keçdi. İrəvan xanlığı ilə Türkiyə arasında əlaqəni kəsmək və buna imkan verməmək üçün Paskeviç general-leytenant Krassovskinin hissəsini burada saxladı. Krassovski həm İran ordusunun İrəvan qalasında, Sərdarabadda və “Üç kilsə” monastırı ətrafinda hərəkətini izləməli, həm də Araz çayı sahillərinə, nəzarət etməli idi 1 . Onun sərəncamında yenicə Rusiyadan gətirilmiş 3000 soldat saxlanılmışdı. Xüsusi Qafqaz korpusunun 20-ci diviziyasına məxsus olan soldatların lazımi döyüş təcrübələri də yox idi. Məhz buna görə də onlar qarşıda duran vəzifənin öhdəsindən gələ bilmədilər. General – adyutant Paskeviç əsas qüvvələrlə Naxçıvan istiqamətində getdikdən sonra İrəvan qalasında olan İran qarnizonu hücuma keçərək Krassovskinin qüvvələrinə güclü zərbə endirdi. Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç, öz qüvvələrinin bir hissəsini Krassovskiyə köməyə göndərməyə məcbur oldu. Naxçıvan istiqamətində əməliyyat aparan general – leytenant knyaz Eristovun komandanlığı altında olan rus döyüşçüləri Araz çayı üzərində olan keçidi tutmalı, Abbas Mirzənin qüvvələrini Naxçıvana və ya Abbasabad qalasına buraxmamalı idilə r. İrəvan istiqamətində hərəkət edən orduya isə general- 1 П.Зубов. Картина последней войны России с Персией, стр. 50. 163 adyutant Benkendorf komandanlıq edirdi. Rus ordusunun keçdiyi yerlərin əhalisi, hətta feodallar, sərbazların əlindən cana gəldikləri üçün Rus dövlətinin təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduqlarını bildirirdilər. Həmin məsələ ilə əlaqədar mənbədə oxuyuruq: “Aprel ayının 30-da Kəlbalı Sultan general- adyutant Benkendorfun yanına gələrək 300 ailədən ibarət Vedi kəndinin əlahəzrət imperatorunun himayəsinə qəbul edilməsini xahiş etdi. Çünki Vedi kənd əhalisinin Arazın o tayına köçürülməsi təhlükəsi yaranmışdı” 1 .Tezliklə rus komandanlığı məlumat aldı ki, Aslan Sultan bu təhlükəni nəzərə alaraq öz adamları ilə birlikdə Göyçə gölü yaxınlığında Həsən qalada möhkəmlənmişdir 2 .Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, İran hökmdarları həmişə əhalini İranın daxili yerlərinə köçürməyə çalışırdılar. Lakin İran işğalçılarının belə təşəbbüsü çox zaman baş tutmurdu. Müasirlərdən biri yazırdı: “Nağı xan və vəkil İsmayıl ağa Ararat dağları yaxınlığında olan qarağlılara (qarapapaqçılara) naxçıvanlılarla birlikdə İrana köçürülməkdən ehtiyat etdikləri üçün müqavimət göstərməyə hazırdırlar” 3 . Onların əksəriyyətinin yeməyə çörəyi yox idi, yalnız süd və pendirlə qidalanırdılar. Buna baxmayaraq, onlar müqavimət göstərir və doğma yurdlarından uzaqlaşmaq istəmirdilər. Göründüyü kimi, II Rusiya-İran müharibəsi dövründə yerli əhali nizami orduya qoşulmaqla istər-istəməz rus o rdusunun gücünü artırırdı . Rus ordusunun yeni qüvvələrinin yaxınlaşması ilə əlaqədar İrəvan qarnizonu qalaya çəkilməyə məcbur oldu. İrəvan qalası yenidən mühasirəyə alındı. Paskeviçin komandanlığı altında olan hissələr isə, qısa fasilədən sonra Naxçıvan istiqamətində hərəkət etməyə başladı. 1 İranın ətraflı təsviri, səh. 32. 2 Yenə orada. 3 İranın ətraflı təsviri, səh. 32. 164 Rus ordusunun hərəkəti çox çətin bir şəraitdə davam edirdi. Belə ki, bir tərəfdən dəhşətli istilər, digər tərəfdən isə ordunun keçdiyi yolların çətinliyi rus ordusunun normal hərəkətinə maneçilik törədirdi. Rus ordusunun keçdiyi ərazidə yaşayan əhalinin bir qismi əvvəlcədən zorla Arazın o tayına köçürülmüşdür 1 . Ona görə də bu yerlərdə ərzaq çatışmırdı. Yayın isti keçməsinə, ərzağın və yemin çatışmamasına baxmayaraq general-adyutant Paskeviçin komandanlığı altında yorğun, taqətdən düşmüş, lakin qarət və yeni torpaqlar əldə etmək hərisliyi rus soldatlarını altı günə Naxçıvana çatdırdı. Rus qoşunları hərəkət etdikləri zaman yolda düşmənlə qarşılaşmadılar. Yalnız Naxçıvan qalası yaxınlığında Həsən xanın və Nağı xanın komandanlığı altında olan İran süvariləri ilə rastlaşdılar. Knyaz Eristovun komandanlığı altında rus döyüşçüləri hücuma keçərək İran süvarilərini geri oturmağa məcbur etdilər. Darmadağın olmuş İran süvariləri qalada gizlənməyə macal tapmayıb Naxçıvan xanlığının sərhədini tərk etdilər. Nəticədə 1827- ci il iyun ayının 26-da rus qoşunları Naxçıvana daxil oldular 2 . Rus qoşunlarının bir güllə belə atmadan şəhərə daxil olduqlarından, yaxın kəndlərin 2000 ailədən artıq əhalisi Rusiyanın tabeliyində olmaq istədiyini bildirdi. İran sərbazlarından fərqli olaraq rus komandanlığı ilk vaxtlarda yerlərdə soyğunçuluğa və dağıntıya yol vermədilər. Təkcə bu faktı göstərmək kifayətdir ki, qələbə zəfəri ilə Naxçıvana daxil olmuş rus ordusunun komandanlığı 1000 başa qədər iribuynuzlu heyvanı əhalidən pul ilə aldı. Bundan sonra əhali də qalaya gələrək ehtiyat etmədən soldatlara pul ilə ərzaq məhsulları satdılar. Halbuki, İran sərbazları yalnız yerli əhalini qarət etmə k 1 AKAK, VII c., 512-ci sənəd. 2 Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, II c., səh. 40. 165 hesabına dolanırdılar . Rus qoşunları qalanı tutduqdan sonra, Abbas Mirzə danışıqlar aparmaq məqsədi ilə Nəcəf Əli Soltan Əşrəfi general-adyutant Paskeviçin yanına göndərdi. Danışıq zamanı Nəcəf Əli Soltan Əşrəfə bildirdi ki, Gülüstan müqaviləsinə görə Rusiya dövlətinin tərkibinə keçmiş Lənkəranı Rusiyaya “güzəşt” etməyə razıdır. Lakin danışıqların gedişindən məlum olur ki, Əşrəfin əsas məqsədi daha çox casuslarla əlaqədar məsələlərlə bağlı olmuşdur. O, əsasən rus ordusunun sayı və vəziyyəti ilə maraqlanır, bu kimi məlumatlar toplamağa çalışırdı. Odur ki, barışmaq haqqında danışıqlar baş tutmadı və müharibə davam etdi 1 . Paskeviç qoşunlarının müəyyən hissəsini Naxçıvanda saxlayaraq əsas qüvvələrini Abbasabad qalası üzərinə yeritdi. Bu qala Naxçıvanın cənub-qərbindən 10 kilometr məsafədə yerləşirdi. Abbasabad qalası Araz çayı üzərində olan keçidin qorunmasını təmin etməklə yanaşı, həm də Cənubi Azərbaycana gedən yolun üstündə idi. İran tarixçisi Mirzə Məhəmməd Tağı xan yazırdı ki, general Paskeviçi Abbasabad qalasına Kəlbəli xanın oğlu Ehsan xan dəvət etmişdir 2 . Tədqiq olunan dövrdə rusların xidmətində olan Azərbaycan tarixçisi Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı: “Həmin dövrdə Abbasabad qalasını qoruyan və müdafiə edən naxçıvanlı Ehsan xan... mənim yanıma aşağıdakı xahişlə adam göndərdi: ”Knyaza xəbər verir ki, bizə doğru hərəkət etsin. O gələn kimi qalanı ona təslim edəcəyəm” 3 . Sözsüz ki, Abbasabad qalasının verilməsində Ehsan xanın rolu olmuşdur. Məlumdur ki, rus komandanlığı qalanı tutmaq üçün xüsusi plan hazırlamışdı. 1827-ci il iyul ayının 1-dən 2-nə keçən gecə rus 1 B.P.Balayan. Göstərilən əsəri, səh. 157. 2 Mirzə Məhəmməd Tağı xan . Nasih üt – təvarix. Tehran, 1359 h., I c., səh. 201-202. 3 Mirzə Adıgözəl bəy. Göstərilən əsəri, səh. 124; Azərbaycan tarixi, II c., səh. 40. 166 ordusu Abbasabad qalasını işğal etdi. İran sərbazları üzərində bir neçə qələbə qazandıqdan sonra İ.F.Paskeviç İran ordusunun cəbbəxanasını – Təbriz şəhərini işğal etməyi qərara aldı. Lakin çoxsaylı düşmən qüvvəsi cəmləşmiş İrəvan qalasını arxada qoymaq böyük risk tələb edirdi. Buna görə də İ.F.Paskeviç əvvəlcə İrəvanı zəbt etməyi qərara aldı. Bir çox maneələri dəf etdikdən sonra rus qoşunları Paskeviçin komandası altında İrəvan qalasını mühasirəyə aldı. Tezliklə rus komandanlığı İrəvan qalasını toplardan atəşə tutdu və oktyabrın 1-də rus sərbazları qalaya şiddətli basqın etdilər. Belə olduqda İrəvan qarnizonunun komandanı xahiş etdi ki, rus ordusu atəşi saxlasın və imkan versin ki, şahzadə Abbas Mirzədən ruslara tabe olmaq üçün razılığını alsın. Lakin Paskeviç İrəvan qarnizonunun xahişinə məhəl qoymayıb atəşi davam etdirdi. Rus qoşunlarının top atəşlərinə dözməyən İrəvan qarnizonu şəhərin darmadağın olmasının və əhalinin qırılmasının qarşısını almaq üçün təslim olmağı üstün tutdu. İrəvan şəhərinə daxil olan rus qoşunları azərbaycanlılara divan tutduqları halda ermənilərə toxunmadılar. I Rusiya-İran müharibəsi zamanı olduğu kimi, II Rusiya-İran müharibəsi dövründə də ermənilər böyük həvəslə və ümidlə rus ordusuna kömək edirdilər. Onlar İrəvan xanlığı və İran qoşunlarının cəmləşdiyi yeri və sayı, döyüş qurğuları, ərzaq ehtiyatı və s. haqqında rus komandanlığına xəbər verirdilər. Məhz buna görə də düşmənin hərbi hazırlığından, ölkə daxilindəki şəraitdən, yolların vəziyyətindən rus komandanlığı xəbərdar idi. Ermənilər eyni zamanda rus qoşunlarına böyük maddi yardım da edirdilər ki, bunun da rus yürüşlərinin uğurlu başa çatmasından mühüm əhəmiyyəti var idi. II Rusiya-İran müharibəsi tarixində İrəvan əməliyyatı xüsusi yer tuturdu. Təsadüfi deyildir ki, İrəvan qalasının alınması zamanı 167 göstərdiyi hərbi taktikaya görə general-adyutant knyaz İ.F.Paskeviçə müharibə hələ bitməmiş “qraf Paskeviç yerevankasi” adı verildi. İrəvan qalasını aldıqdan sonra rus qoşunları Cənubi Azərbaycanın ərazisinə daxil olaraq, burada yerləşən İran sərbazlarına zərbələr endirməyə başladılar. Məğlubiyyətin labüdlüyünü duyan İran şahı rus qoşunlarının hücum dairəsinin genişlənməsindən dəhşətə gələrək, sülh barədə danışıqlar aparmaq üçün öz nümayəndəsi Davud xanı Rusiyaya göndərdi. İngiltərə bu danışıqlarda vasitəçilik edərək, Davud xana bacarıqlı diplomat olan Makdonaldı da qoşdu. Rusiya ilə İran arasında danışıqların birinci mərhələsi Tiflisdə aparıldı. Çarizm üçün müharibəni tez qurtarmaq daha əlverişli idi. Maliyyə vəziyyətinin ağırlığı, həmçinin ehtiyatları Türkiyə ilə müharibə aparmaq üçün səfərbərliyə almaq istəyi də bu meyli doğururdu. Lakin Rusiya-İran müharibəsinin tezliklə qurtarması heç də İngiltərəni qane etmirdi. Odur ki, sülh imzalamaq haqqında Rusiya-İran arasında ilkin danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Beləliklə, biri-birinin ardınca qələbələr qazanan rus ordusu Araz çayını keçib Cənubi Azərbaycana daxil oldu. Burada da sərbazlar rus soldatlarına müqavimət göstərə bilmədilər. Tezliklə Təbriz şəhəri rus qoşunları tərəfindən alındı. Bu isə İran üçün I Rusiya-İran müharibəsi zamanı əldə etdiyi ehtiyat və ticarət mənbəyi olan Cənubi Azərbaycanın itirilməsi demək idi. Rus ordusunun qələbəsi həmçinin Tehranı da təhlükə altına qoyurdu. Belə bir şəraitdə İran dövləti Rusiya ilə sülh bağlamaq razılığına gəldi. İngilis və türk diplomatlarının səyinə baxmayaraq, 1828-ci il fevralın 10-da Təbriz şəhərinin yaxınlığındakı Türkmənçay adlanan yerdə İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bütünlükdə Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Yeri gəlmişkən qeyd 168 etməliyik ki, hələ 1827-ci ilin axırlarında yuxarıda adı çəkilən mənşəcə erməni olan X.Y.Lazarev I Nikolaya Azərbaycanın ərazisində Rusiya imperiyasının tərkibində “Erməni dövləti” yaradılması haqqında layihə təklif etmişdi. 1 Həmin təklifi imperatora Lazarevin xahişi ilə general-adyutant Benkendorf təqdim etdi. X.Y.Lazarevin bu təklifi Rusiya dövləti üçün bir növ bəhanə oldu. Çox keçmədi ki, Novruz bayramı günü imperator I Nikolay əsrlərdən bəri Naxçıvan diyarında yaşayan azərbaycanlılara bir növ sürpriz etdi-1828-ci il martın 21-də verdiyi fərmana görə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edilib, əvəzində Azərbaycanın bu qədim torpağında yeni inzibati bölgə- “Erməni vilayəti” “Армянская область) yaradıldı. Beləliklə, Rusiya imperiyasının cənub-qərbində, Türkiyə və İranla sərhəddə süni surətdə “xristianlardan” sədd yarandı. Çox keçmədi ki, ermənilərin xahişi və çar Rusiyası hakim dairələrinin arzusu ilə yeni yaranmış ”erməni vilayətini” erməniləşdirmək məqsədi ilə buraya İran ərazisindən 40000-dən çox erməni köçürüldü 2 . İmperator I Nikolayın qılığına girmək məqsədi ilə X.Lazarev yeni bir hiyləyə əl atdı. O, yaltaqlıqla I Nikolaya müraciət etdi ki, imperator özünün tituluna, həmçinin “Ermənistan çarı” adını da əlavə etsin 3 . Lakin Rusiyanın hakim dairələri bu “təşəbbüsü” qulaqardına vurdular. Rusiya imperiyasının tərkibində “Erməni vilayəti” 1850-ci ilə 1 MDHTA, f. VUA, 4338- ci sənəd, vər. 74-77. “Mətndaran”, Lazarevlər fondu, qovluq 126, iş 45, vər. 219; В.Тунян. Материалы к новой истории Восточной Армении.// Вестник общественныч наук, Ереван, 1986, № 8, стр. 8. 2 İ.İ.Şopen. Göstərilən əsəri;С.Глинка. Описание переселения Азербайджанских армян в пределах России. М., 1931; Н.Шавров. Русская колонизация на Кавказе // Вопросы колонизации. СПб., 1911. 3 Пояснительная записка Х.Е.Лазарева о необходимости самодержавию Российской империи Николаю I принять титул царя Армении (конец февраля – начала марта 1818 г).; Bax: V. Tunyan. Göstərilən əsəri, səh. 82. 169 kimi mövcud olmuşdur. Həmin ildə bu vilayət quberniyasına çevrilərək, həmin quberniyanın tərkibinə Naxçıvan və Ordubad uyezdləri də daxil edilmişdir. |