Xələfli A. A

Beşinci hissə 
RADİOMETRİK VƏ NUVƏ-FİZİKASI KƏŞFİYYAT ÜSULU. 
Radiometrik və nüvə-fizikası üsulları ümumi nüvə fizikası adı 
altında birləşdirilir. Radiometrik üsul dedikdə süxurlarda təbii 
radioaktivliyi ölçən üsul nəzərdə tutulur. Süni yaradılmış 
radioaktivlyin ölçülməsi və bunun köməyi llə süxurların tərkibindəki 
kimyəvi elementlərin və süxurların kimyəvi tərkibinin təyini nüvə 
fizikası üsuluna xidmət edir.
XXIII Fəsil 
downloaded from KitabYurdu.org

---

274 
§90. NUVƏ GEOFİZİKASININ NƏZƏRİ ƏSASLARI 
Kimyəvi elementlər içərisində ləri var ki, onlar özlərinin 
daxili quruluşlarına görə qeyri-sabitliyi ilə səciyyələnir, müəyyən 
zaman keçdikdən sonra isə parçalanırlar. Bu elementlər təbiətdə 
əmələ gəlir, süni yolla da alına bilər. Belə elementlərin nüvələri daha 
sabit hala daxildə gedən çevrilmələr nəticəsində, yəni bu elementlər 
özləindən müxtəlif hissəciklər və şüalar buraxaraq başqa elementə 
çevrilirlər. Bir qrup elementin atomunun nüvəsi başqa fiziki 
xassələrlə təsvir olunan elementin nüvəsinə çevrilirsə, buna 
radioaktivlik deyilir. Bu elementlərin atomları mütəhərrik nuvəli 
olduqları üçün buna radioaktiv izotoplar deyirlər.
§
91. 
RADİOAKTİVLYİN 
ƏSAS 
QANUNLARI 
VƏ 
RADİOAKTİV PARÇALANMANIN NÖVLƏRİ 
Hər bir kimyəvi elementin atomunun mərkəzində müsbət 
yüklənmiş nüvə yerləşir, bunun ətrafında isə müxtəlif orbitlərdə 
elektronlar fırlanır. Atomun nüvəsi proton və neytronlardan təşkil 
olunur ki, bunlara nuklonlar deyirlər. Neytron hissəcikləri yukə 
malik deyil. Proton hissəçiyi müsbət yük daşıyır. Protonun və 
neytronun kütləsi M
p
=M
n
= 1,67

10
-27
kq=1a.k.v. (atom kütlə vahidi) 
demək olar ki, bərabərdirlər. Proton və neytronların ümumi sayı 
nüvədə kütlənin miqdarını təşkil edir. Atomun nüvəsinin yükü 
elementar yük kimi göstərilir, 1,6

10
-27
Kl-na bərabərdir və D.İ. 
Mendeleyev dövrü elementlər sistemində elementin sıra nömrəsini 
göstərir. Atomda elektronların miqdarı sıra nömrəsinə bərabərdir. 
Nüvənin yükü atomun nüvəsinin sıra nömrəsi adlanır. 
Hər bir elementin nüvəsi özünəməxsus quruluşa və tərkibə ma-
likdir. Bunlara nüklidlər deyilir. Nüklid kimyəvi elementinin rəm-
zinin, yanında aşağı və yuxarı indekslə atomun nömrəsi və kütlənin 
sayı şəklində göstərilir. Misal 
4
2
He - helliumun nüklidi, atom nömrəsi 
2, kütləsinin sayı 4. Nüvədə neytronların sayını təyin etmək üçün 
kütlənin sayından atomun nömrəsini çıxmaqla təyin edilir. Nüvə 
downloaded from KitabYurdu.org

---

275 
daxilində nüklonlar nüvə qüvvələri ilə bağlıdır, bu nüklonlar arasında 
olan məsafədən asılıdır: 1x10
-13
sm-ə bərabərdir məsafədə nüvə 
qüvvələri 135 dəfə elektrik itələmə qüvvədən böyükdür və 18
38
dəfə 
qravitasiya qarşılıqlı qüvvəsindən çoxdur, hissəciklər bir-birindən 
20

10
-13
sm məsafədə olduqda qravitasiya qarşılıqlı təsir qüvvələri 
sıfra bərabərdir.
lərin dövrü sistemini ağır kütləli lər bağlayırlar; bunlardan bir 
neçəsini (92U, 90Th,88Ra və s.) özbaşına başqa lərin nüvəsinə 
çevirirlər, bu çevrilmələr zamanı böyük enerjili hissəciklər, 
elektronlara fotonlara ayrılır. Bu xassələrə lərin təbii radioaktivliyi 
deyilir.
İstənilən radioaktiv lərin çevrilməsi müəyyən qanuna uyğunluğa 
tabedir, bu isə statik xüsusiyyətə malikdir(bu parçalanan atomların 
miqdarı çox olduqda ödənilir). İlk anda radioaktiv maddənin 
nüvəsinin sayını N
0
müəyyən zaman t keçdikdən sonra qalan 
nüvələrin sayı N-dirsə onda aşağıdakı asılılığı alırıq. 
N=N
0
e
-

t
= N
0
2
-t/T
Burada 

parçalanma sabitidir, bu bir nüvənin 1 saniyədə 
parçalanma ehtimalıdır(parçalanma sabiti nüvənin orta yaşama 
müddəti ilə tərs mütənasibdir). T-yarı parçalanma dövrüdür, yəni bu 
zaman ərzində maddənin nüvəsinin təxminən yarısı parçalanır. 

= 1/

=0,639/ T 
Radioaktiv çevrilmətlər heç bir xarici təsirdən; nə 
temperaturdan, nə də təzyiqdən asılı deyil və heç bir kimyəvi əlaqələr 
parçalanma sabiti

-ya təsir edə bilməz. Maddənin konkret 
porsiyasının radioaktivliyi miqdarca vahid zamanda parçalanmış 
nüvələrin sayı ilə təyin edilir, buna parçalanmanın aktivliyi deyilir və 
A kimi işarə olunur. Verilmiş radioaktiv izotopun parçalanma sayı A 
1 saniyədə parçalanmanın sayı N ilə düz mütənasibdir. 
A=

N 
ar hissəciklərin nüvə ilə, yaxud bir nüvənin nüvə ilə qarşılıqlı 
təsiri nəticəsində nüvə reaksiyası baş verir. Reaksiya zamanı a 
hissəciyi X nüvəsini bombardıman edir, bu zaman yeni Y nüvəsi 
yaranır və zərrəcik alınır: 
downloaded from KitabYurdu.org

---

276 
a+X

Y+b 
Bütün nüvə reaksiyaları aralıq mərhələdən keçir, bu anda nüvə 
tərkib hissələrinə (H)

(- izotopun işarəsidir) ayrılır: 
a+ X 

(H)


Y+b 
Özbaşına (spontan) nüvə parçalanması baş verdikdə bir və ya bir 
neçə hissəcik buraxılır və nüvə enerji baxımından daha sabit 
vəziyyətə düşür: 
X


Y+b +….. 
Əgər izotopa X təbiətdə rast gəlinərsə, buna təbii radioaktivlik 
deyilir; əgər X

nüvə reaksiyası hesabına əmələ gəlibsə buna süni 
radioaktivlik deyilir. Nüvə reaksiyası zamanı süni radioaktiv maddə 
alınır, bu reaksiya iki mərhələdə gedir, bu reaksiyaların tam yazılışı 
aşağıdakı şəkildə olur: 
a + X

X

+b + …; X


Y + r + … 
Reaksiyanın tənliyindən görünür ki, birinci mərhələdə radioaktiv 
izotop yaranır X

, ikinci mərhələdə isə izotopun parçalanması 
başlayır, bu parçalanma bir və yaxud bir neçə zərrəcik buraxılmaqla 
baş verir. 
Radioaktiv izotop nə qədər çox toplanarsa, parçalaima bir o 
qədər çox baş verər. Elə bir hal yaranır ki, izotopun artımı dayanır, 
nə qədər varsa, o tədər də parçalanma gedir. Belə nisbət ilk anda (ana 
izotopda) və yenidən əmələ gələn (qız izotoplarda) maddələrdə 
atomların sayı dəyişməz qalır, buna radioaktiv tarazlıq deyilir. 
Tarazlıqda ana və qız izotopları bərabərdir, yəni A
a 
=
A
q
. 
Radioaktiv tarazlıq şəraitində parçalanan bir sıra maddələrdə 
aşağıdakı şərt ödənilməlidir.

1

1

2

2

….=

n

n 
Əgər onlar cərgədə qonşudurlarsa bu bərabərlikdən maddənin 
miqdarının nisbətini tə'yin etməkdə istifadə olunar. Misal üçün uran 
və radium üçün tarazlıq şəraiti radioaktiv tarazlıq əmsalı ilə təsvir 
olunur K
pp
= C
Ra
R
a
/ (C
u

3,4

10
-7
) burada C
Ra
və C
u
uyğun olaraq 
süxurlarda uran və radiumun miqdarıdır; 3,4

10
-7
- N
Ra
/ N
u
= C
Ra
/ C
u
nisbəti tarazlıqda olan süxurlar üçündür. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

277 
Əgər K
pp
= 1 tarazlıq uran və radium arasında pozulmayıb. K
pp

1 
halda deyilir ki, tarazlıq radium tərəfə dəyişib, K
pp

1 olduqda taraz-
lıq uran tərəfə dəyişib. 
Bir neçə növ təbii radioaktivlik mövcuddur: qamma çevrilmələr, 
beta çevrilmələr, elektronun nüvə tərəfindən zəbt olunması,