XəZƏR 2014, №2 bu sayda güMÜŞ DÖVRÜN ŞAİRLƏRİ
Timsahın bəlli yaşı, məlum görkəmi olan bir cənabı diri-diri udması və bundan sonra cərəyan edən hadisələr haqqında gerçək hekayət
Yüklə 381,02 Kb.
|
|
TİMSAH
(hekayə) Timsahın bəlli yaşı, məlum görkəmi olan bir cənabı diri-diri udması və bundan sonra cərəyan edən hadisələr haqqında gerçək hekayət. Ohé Lambert! Où est Lambert? As-tu vu Lambert?1
Cari altmış beşinci ilin on üç yanvar günündə, günorta saat birin yarısında mənim mədəni, təhsil görmüş dostum, həmkarım və uzaq qohumum İvan Matveiçin arvadı Yelena İvanovna bəlli ödənişlə Pasajda nümayiş etdirilən timsaha baxmaq həvəsinə düşdü. Xaricə yollanmaq üçün (xəstəlikdən daha çox maraq naminə) biletini cibində hazır saxlayan, demək ki, artıq xidməti məzuniyyətdə sayılan və beləliklə, o səhər tamamilə boş-bekar olan İvan Matveiç, arvadının bu qarşısıalınmaz istəyinə əngəl törətmədiyi bir yana, maraq onun özünə də dov gəldi: “Gözəl fikirdir, – o razılıqla dedi. – Timsaha baxarıq! Avropaya getməyə hazırlaşarkən, oranın yerliləri ilə tanış olmaq heç də pis olmazdı”, – bu sözlərlə o, arvadı ilə qol-qola verib, dərhal Pasaja yollandı. Mən də adəti üzrə ailənin dostu qismində onlara qoşuldum. Hələ indiyə kimi İvan Matveiçi belə xoş əhval-ruhiyyədə görməmişdim, yaddaşıma həkk olunmuş həmin səhər onun çiçəyi çırtlamışdı. Doğrudan da, biz öz taleyimizi qabaqcadan görə bilmirik!.. Pasaja girər-girməz o, binanın dəbdəbəsinə heyran kəsildi, yenidən paytaxta gətirilmiş yırtıcının nümayiş etdirildiyi mağazaya yaxınlaşdıqda isə irəli düşüb, timsahın baxıcısına mənim əvəzimə də iyirmi beş qəpik ödədi. Əvvəllər o heç vaxt belə etməzdi. Kiçik otağa girincə gördük ki, timsahdan savayı burada kakadu cinsindən olan tutuquşular, üstəlik, xüsusi şkaflarda bir dəstə meymun da saxlanılır. Girişdə, sol divarın yanında isə möhkəm dəmir torla örtülmüş, vannaya bənzər tənəkə qutu qoyulmuşdu, qutunun dibində bir gireh* (4,4 sm-lik uzunluq ölçü vahidi – tərc.) qədərində su vardı. Bu dayaz gölməçədə kötük kimi tamamilə hərəkətsiz bir timsah uzanmışdı. Görünür, bizim qonaq-qara sevməyən nəmli iqlimimizdə heyini itirmişdi. Bu yırtıcı əvvəl-əvvəl heç birimizdə xüsusi maraq oyatmadı. – Timsah dedikləri budur? – Yelena İvanovna sözləri uzada-uzada məyusluqla dedi, – mən də elə bilirdim, o… nəsə başqa cür olur! Çox güman ki, timsahın brilyantdan olduğunu düşünürmüş. Bizi görməyə çıxan alman – timsahın yiyəsi son dərəcə qürurlu və təşəxxüslü görünürdü. – Düz eləyir, – İvan Matveiç qulağıma pıçıldadı, – çünki bilir ki, indilərdə bütün Rusiyada timsahı təkcə o göstərir. Mən tamamilə bu cəfəng mülahizəni də başqa hallarda paxıllığını gizlədə bilməyən İvan Matveiçin həddən ziyadə xoş əhval-ruhiyyəsinə bağlayıram. – Mənə elə gəlir ki, sizin timsahınız canlı deyil, – sahibin ədalarından qıcıqlanan Yelena İvanovna bu kobud insanı öz cızığına qaytarmaq üçün məlahətlə gülümsünərək üzünü ona tutdu. Bu, qadınlar üçün çox səciyyəvi manevrdir. – Yox, yox, madam, – o, sınıq-salxaq rus dilində cavab verdi və dərhal yeşiyin qapağını yarıyacan qaldırıb, çubuqla timsahın başını dürtmələməyə başladı. Onda məkrli yırtıcıda həyat əlamətləri göründü. Timsah pəncələrini və quyruğunu yüngülcə tərpədərək başını qaldırdı və sürəkli fısıltıya bənzər səs çıxardı. – Yaxşı, hirslənmə, Karlxen! – izzəti-nəfsini qoruduğundan məmnun qalan alman nəvazişlə dedi. – Nə iyrənc timsahdır! Məni qorxutdu, – Yelena İvanovna işvəylə kəkələdi, – yuxuma girməsə yaxşıdır. – Amma o, sizi yuxuda dişləməz, madam, – alman onun sözlərini göydə qamarladı və öz hazırcavablığına hamıdan əvvəl gülməyə başladı, ancaq bizlərdən heç kəs onun səsinə səs vermədi. – Gedək, Semyon Semyonıç, – Yelena İvanovna yalnız mənə müraciət edirdi, – yaxşısı budur meymunlara baxaq. Meymunlardan ötrü ürəyim gedir; elə sevimlidirlər ki… timsahsa dəhşətlidir. – O-o, qorxma, dostum, – arvadının yanında özünü ürəkli göstərməkdən xoşlanan İvan Matveiç arxamızca qışqırdı, – Firon səltənətinin bu yuxulu sakini bizə heç nə eləməz, – deyərək yeşiyin yanında qaldı. Üstəlik, əlcəklərini götürüb timsahın burnunu qıdıqlamağa başladı. Bununla, sonradan etiraf etdiyi kimi, timsahı yenidən fısıldamağa məcbur etmək istəyirdi. Sahib isə Yelena İvanovnanın ardınca (xanım olduğu üçün) meymunların olduğu şkafa doğru getdi. Beləliklə, hər şey yaxşı gedirdi və heç nəyi əvvəlcədən bilmək olmazdı. Yelena İvanovna meymunlarla əməllicə əylənirdi, başı tamamilə onlara qarışmışdı. O, sevincdən qışqırır, sahibə heç əhəmiyyət verməyərək, mənə müraciət edir, yeni tanışlar və dostlarla meymunlar arasında oxşarlıqlar tapıb uğunurdu. Mən də əylənirdim, çünki onun tapdığı oxşarlıqlar şübhə doğurmurdu. Mülkiyyətçi alman bilmirdi gülsünmü, gülməsinmi, odur ki, lap axırda qaşqabağını tökdü. Elə bu məqamda qəfildən dəhşətli, hətta deyə bilərəm ki, indiyəcən eşidilməmiş bir çığırtı qopdu. Əvvəl-əvvəl yerimdəcə donub qaldım, bilmədim nə fikirləşəm, sonra Yelena İvanovnanın da çığırdığını görüncə tez çevrildim və… nə gördüm! Nə gördüm, – aman Tanrım! – Gördüm ki, bədbəxt İvan Matveiç timsahın qorxunc çənəsinə keçib. Timsah İvan Matveiçin bədənini eninə dişlərinə keçirmişdi, beləcə havaya qaldırmışdı və o, havada üfüqi vəziyyətdə çapalayırdı. Bir an sonra o yoxa çıxdı. Bunu təfərrüatıyla danışmaq istəyirəm, çünki bütün bu müddət ərzində mən hərəkətsiz dayanmışdım və gözümün qabağında baş verənləri son dərəcə diqqət və maraqla izləyə bilmişdim. “İşə bax, – həmin faciəvi anlarda düşünürdüm, – bütün bunlar İvan Matveiçin yox, mənim başıma gəlmiş olsaydı, çox xoşagəlməz iş olardı, çox!” Mətləbdən uzaqlaşmayaq. Timsah əvvəlcə yazıq İvan Matveiçi öz qorxunc dişlərində fırladıb, ayaqlarını özünə sarı çevirdi və öncə bu ayaqları uddu; sonra onun çənəsindən qurtulmağa çalışaraq yeşikdən yapışan İvan Matveiçi, gövşək gətirirmiş kimi, bir qədər geri buraxdı və yenidən öz içinə çəkdi. Bu dəfə onu qurşağacan uddu. Sonra bir az da geriyə buraxıb bir daha, bir daha udqundu. Beləcə, İvan Matveiç gözümüz önündəcə yavaş-yavaş yoxa çıxmağa başladı. Timsah son dəfə udqunaraq mənim təhsil görmüş, savadlı dostumu yerli-dibli öz içinə çəkdi. Kənardan baxarkən timsahın qarnındakı İvan Matveiçin bədən quruluşunun bütün incəliklərini görmək olardı. Mən yenidən bağırmağa hazırlaşırdım ki, qəfildən taleyin acı istehzası ilə üzləşdik: yəqin, udduğu böyük olduğu üçün timsahın boğazında qalmışdı. Timsah bir daha öz dəhşətli ağzını açdı və İvan Matveiçin başı bir saniyəliyə yenidən göründü. Onun üzündə çıxılmazlıq ifadəsi həkk olunmuşdu. Gözlüyü burnunun üstündən yeşiyin dibinə düşdü. Adama elə gəlirdi ki, bu bəlalı baş son dəfə ətrafa göz gəzdirmək və bütün dünyəvi zövq-səfayla vidalaşmaq üçün boylanır. Ancaq onun arzusu gözündə qaldı: timsah güc toplayıb yenidən udqundu və baş bu dəfə həmişəlik yox oldu. Bu canlı insan başının görünüb yox olmaları çox müdhiş mənzərə idi, bununla belə, hadisələrin tezliyindən və gözlənilməzliyindənmi, yoxsa gözlüyün sürüşüb düşməsindənmi burada o qədər gülməli vəziyyət yarandı ki, mən özümü saxlaya bilməyib pıqqıldadım; ancaq birdən ayılıb, indiki halda bir ailə dostu kimi gülməyin ayıb iş olduğunu kəsdirdim və dərhal üzümü Yelena İvanovnaya tutaraq, simpatik üz ifadəsiylə dedim: – Sizin İvan Matveiçinizin axırı çatdı! Bu hadisələr baş verən müddətdə Yelena İvanovnanın necə bərk həyəcanlandığını ifadə etmək üçün baş sındırmaq belə istəmirəm. Birinci çığırtıdan sonra o, yerində donub qalmış kimiydi və sanki bu həngaməyə etinasızca, lakin hədsiz dərəcədə bərəlmiş gözlərlə baxırdı; sonra birdən tükürpərdən səslə ikinci dəfə çığıranda mən onun əllərini tutdum. Elə bu an dəhşətdən hövllənmiş sahib də əllərini bir-birinə şappıldatdı və gözlərini səmaya dikərək bağırdı: – Ah, mənim timsahım, o meyn allerlibster Karlxen! Mutter, mutter, mutter!2 Bu bağırtıyla arxa qapı açıldı və toxunma baş örtüyündə, alyanaq, yaşlı və pərişan görkəmli mutter içəridən çıxıb, ciyiltili səslə özünü öz almanının üstünə saldı. Əsl mərəkə bundan sonra qopdu. Yelena İvanovna çılğın səslə yalnız bir şey qışqırırdı: “Yırtmaq! Yırtmaq!” O gah sahibin, gah da mutterin üstünə yüyürərək, fədakarcasına, vəcdlə kimisə nəyə görəsə yırtmaq üçün onları dilə tuturdu. Sahib və mutter isə bizə heç fikir vermirdilər: onlar yeşiyin yanında dayanıb buzov kimi mələşirdilər. – O məhv olmaq, o indi partlamaq, çünki o, hans3 məmuru udmaq! – sahib özünə əl qatmışdı. – Unzer Karlxen, unzer allerlibster Karlxen vird şterben!4 – sahibə hönkür-hönkür ağlayırdı. – Biz yetim və çureksiz! – sahib onunla ağız-ağıza vermişdi. – Yırtmaq, yırtmaq, yırtmaq! – almanın sürtüyündən yapışmış Yelena İvanovna göz yaşlarına qərq olmuşdu. – O hirsləndirdi timsah, əriniz niyə hirsləndirmək timsah! – yaxasını qadının əlindən qoparmaq istəyən alman qışqıra-qışqıra deyirdi. – Əgər Karlxen vird udmaqsa, siz bunun əvəzini ödəmək, das var meyn zon, das var meyn ayntsinger zon!5 Boynuma alıram, gəlmə almanın xudbinliyini və pərişan mutterinin daşürəkliliyini görüncə hiddətlənmişdim, buna baxmayaraq, Yelena İvanovnanın dayanmadan “yırtmaq, yırtmaq” deyə təkrarlaması təlaşımı daha da artırırdı, nəhayət, mən bütünlüklə bu çığırtılara qapıldım və hətta qorxuya düşdüm… Bəri başdan deyim ki, bu əcaib nidalar tərəfimdən tamamilə yanlış başa düşülmüşdü: mənə elə gəlirdi ki, Yelena İvanovna bir anlığa havalansa da, İvan Matveiçin müsibətli ölümünün hayıfını almaq üçün timsaha çubuq cəzasının kəsilməsini tələb edir. Lakin onun niyyəti tamam başqaymış. Mən xəcalətli baxışlarla qapıya nəzər salaraq, Yelena İvanovnanın sakitləşməsi, ən əsası isə əcaib “yırtmaq” sözünü işlətməməsi üçün onu dilə tutmağa başladım. Çünki Pasajın ortasında, elmli, oxumuş cəmiyyətin içində, bəlkə də, bu dəqiqə cənab Lavrovun açıq mühazirə oxuduğu6 zalın iki addımlığında bu cür mürtəce çağırışın səslənməsi yolverilməzdi, hətta imkansız bir şey idi. Hər an mədəni adamlar bizi fitə basar, cənab Stepanovun karikatura hədəfinə7 gələrdik. Bədbəxtlikdən çox keçmədi ki, şübhələrim doğruldu: timsahın saxlandığı yerlə, girişdə – iyirmi beş qəpikliklərin toplandığı otaqcığın arasındakı pərdə aralandı və bığlı-saqqallı, əlində furajka tutmuş, bədəninin yuxarı hissəsini lap irəliyə əymiş və giriş pulunu ödəməmək üçün bir ayağını ehtiyatla kandarın eşiyində saxlamış bir fiqur göründü. – Xanım, bu cür mürtəce istək, – biz tərəfə keçməmək üçün özünü tarazlamağa çalışan naməlum şəxs dedi, – sizin mədəni səviyyənizə şərəf gətirmir və bu, beyninizdəki fosfor çatışmazlığından irəli gəlir.8 Siz tərəqqinin xronikasında və bizim satirik vərəqlərimizdə dərhal fitə basılacaqsınız… Ancaq sözünü sona çatdırmağa macal tapmadı: özünə gələn sahib heç nə ödəmədən timsahın olduğu otağa girib danışan adamı görüncə dəhşətə gəldi və qəzəblə naməlum şəxsin üstünə şığıdı, yumruqlarını işə salıb, onu çölə fırlatdı. Hər ikisi bir dəqiqəliyə pərdənin arxasında gözdən itdi və nəhayət, mənə çatdı ki, əslində bütün bu həngamə boş yerdən yaranıb; Yelena İvanovnanın heç bir günahı yoxdu: o, yuxarıda dediyim kimi, timsaha geridəqalmışcasına alçaldıcı çubuq cəzası vermək istəmirmiş, sadəcə, istəyirmiş ki, onun qarnını bıçaqla yırtıb, İvan Matveiçi azad etsinlər. – Necə! Siz istəmək mənim timsah məhv olmaq! – Tələsik içəriyə qayıdan sahib bağırdı. – Yoxx, qoy əvvəlcə sizin ər məhv olmaq, sonra timsah!.. Meyn fater timsah göstərmək, meyn qrosfater timsah göstərmək, meyn zon timsah göstərəcək, mən də timsah göstərəcək! Hamı timsah göstərəcək! Mən hans Avropa tanınır, sizsə hans Avropa tanınmır və mənə cərimə ödəmək. – Ya, ya! – qəzəbli alman qadını onun səsinə səs verdi, – biz sizi buraxmaz, cərimə, Karlxen yırtılanda! – Onun qarnını yırtmağın xeyri də yoxdur, – Yelena İvanovnanı tez evə aparmaq üçün sakitcə əlavə etdim, – çünki əzizimiz İvan Matveiç, çox böyük ehtimalla, hardasa, empiriyalarda dolaşır. – Dostum, – bu məqamda heç gözlənilmədən İvan Matveiçin bizi çaşbaş salan səsi eşidildi, – dostum, mənim fikrimcə, birbaşa nəzarətçinin kontoruna müraciət etmək lazımdır, çünki polisin köməyi olmadan alman həqiqəti dərk etməz. Sarsılmaz iradədən xəbər verən, qətiyyətlə, təmkinlə səsləndirilmiş bu sözlər əvvəlcə bizi o qədər təəccübləndirdi ki, qulaqlarımıza inanmadıq. Sözsüz ki, o saat timsahın salındığı yeşiyə sarı qaçdıq və inamsızlıqla, inamsız olduğumuz qədər də dərin hörmət və ehtiramla bədbəxt “məhbusu” dinləməyə başladıq. Onun boğuq, nazik və xırıltılı səsi, sanki çox uzaqlardan gəlirdi. Elə bil, başqa otağa keçən hansısa zarafatcıl birisi adi balışı ağzına tutaraq qışqırmağa başlayır və bunu o biri otaqda qalmış adamlara, iki mujikin səhrada və ya aralarındakı böyük yarğanın üstündən bir-birini səsləməsi kimi göstərmək istəyir. Bir dəfə Milad bayramı günlərində belə bir səhnənin məmnuniyyətini yaşamışdım. – İvan Matveiç, dostum, deməli, yaşayırsan! – Yelena İvanovna kəkələdi. – Yaşayıram, özü də sağ-salamatam, – İvan Matveiç cavab verdi, – Tanrının köməyi sayəsində heç xəsarət almadan udulmuşam. Məni yalnız bir şey narahat edir: rəhbərlik bu məsələyə necə baxacaq? Axı xaricə getmək üçün bilet götürdüyüm halda gəlib timsahın qarnına düşmüşəm, bu elə də ağıllı iş sayılmaz… – Dostum, ağıl-fərasət barədə düşünməyin yeri deyil; hər şeydən öncə səni burdan eşələyib çıxartmaq lazımdır, – Yelena İvanovna onun sözünü kəsdi. – Eşələmək! – sahib çığırdı, – mən qoymaz eşələmək timsahı. İndi camaat çox-çox gəlmək, mən də fuftsiq9 qəpik almaq, Karlxen də çox tıxmamaq. – Qot zey dank!10 – mutter onun səsinə səs verdi. – Onlar haqlıdırlar, – İvan Matveiç sakitcə dilləndi, – iqtisadi prinsip hər şeydən əvvəl gəlir. – Dostum, – qışqıraraq dedim, – bu dəqiqə rəhbərliyin üstünə qaçıb şikayətlənəcəyəm, çünki hiss edirəm ki, bu işi təkbaşına görə bilməyəcəyik. – Mən də elə düşünürəm, – İvan Matveiç dedi, – ancaq indiki ticari böhran dövründə iqtisadi maraq olmadan timsahın qarnını yarmaq çətin məsələdir, bu mənada qaçılmaz sualla üzləşirik: sahib öz timsahı üçün nə qədər pul istəyəcək? Burdan da başqa sual çıxır: bu pulu kim ödəyəcək? Sən axı bilirsən, əlim aşağıdır… – Ümid qalır maaşa, – çəkinə-çəkinə dedim, ancaq sahib o dəqiqə sözümü yarıda kəsdi: – Mən timsahı satmamaq, mən üç min satmaq timsahı, mən dörd min satmaq timsahı! Artıq çox adam gəlmək! Mən beş min satmaq timsahı! Bir sözlə, o, əməlli-başlı həyasızlıq edirdi; tamahkarlıq və pul-para hərisliyi onun gözlərində sevinc qığılcımları kimi sayrışırdı. – Mən getdim! – qeyzlə qışqırdım. – Mən də! Mən də gedirəm! Andrey Osipıçın özünün yanına gedəcəyəm, onu göz yaşlarımla rəhmə gətirəcəyəm, – Yelena İvanovna zarıdı. – Bunu eləmə, dostum, – İvan Matveiç tələsik onun sözünü kəsdi; çünki çoxdandı arvadını İvan Osipiçə qısqanırdı və bilirdi ki, arvadı gedib təhsilli adamın qarşısında həvəslə ağlayacaq, cünki ağlamaq ona çox yaraşırdı. – Elə sənə də məsləhət görmürəm, dostum, – o, mənə müraciət etdi, – götür-qoy eləmək lazımdır: nə olar, nə olmaz. Yaxşısı budur bu gün, elə-belə, şəxsi ziyarət kimi Timofey Semyonıçın yanına gedəsən. O, köhnə fikirli və dayaz adamdır, amma ağırtaxtalıdır, başlıcası isə sözü üzə deyəndir. Ona əvəzimdən baş endir və işin təfərrüatını danış. Sonuncu kart oyununda ona yeddi manat borcum qalıb, fürsətdən istifadə eləyib, bu pulu ödə: bu, zabitəli qocanı yumşaldar. Hər halda, onun məsləhətini əldə rəhbər tutmağa dəyər. İndi isə, hələlik, Yelena İvanovnanı burdan apar… Sakit ol, dostum, – o davam edirdi, – mən bu hay-küydən və arvad dedi-qodularından yoruldum, bir az yatmaq istəyirəm. Bura isti və rahatdır, düzdür, hələ bu gözləmədiyim yerə tam göz gəzdirməmişəm… – Göz gəzdirmək! Məgər ora işıqlıdır? – Yelena İvanovna sevincək çığırdı. – Ətrafımı zülmət bürüyüb, – bədbəxt dustaq cavab verdi, – ancaq mən, necə deyərlər, hər yanı əlləyə-əlləyə yoxlaya bilirəm… Salamat qal, sakit ol və əyləncələrindən qalma. Sabaha qədər! Sən isə, Semyon Semyonıç, axşamtərəfi mənə baş çəkərsən. Dağınıq adam olduğun üçün məni unuda bilərsən, barmağına düyün vur ki, yadından çıxmasın… Boynuma alıram, elə özüm də çıxıb getmək istəyirdim, çünki çox yorulmuşdum, üstəlik, bir az da bezmişdim. Odur ki, vaxt itirmədən hüznlü, amma həyəcandan qəşəngləşmiş Yelena İvanovnanın əlindən tutub, timsahın olduğu yerdən çölə çıxardım. – Axşam giriş iyirmi beş qəpik! – sahib arxamızca qışqırdı. – İlahi, nə xəsis adamlardır! – deyəsən, qəşəngləşdiyini özü də hiss eləyən Yelena İvanovna Pasajdakı divar və pəncərə aralıqlarından asılmış bütün güzgülərə göz yetirə-yetirə söylənirdi. – İqtisadi prinsip, – mən yüngül həyəcanla və yoldan keçənlərin qarşısında öz xanımımla qürrələnərək cavab verirdim. – İqtisadi prinsip… – O, simpatik səslə, sözləri uzada-uzada dedi, – mən bayaq İvan Matveiçin bu iyrənc iqtisadi prinsip haqqında dediklərindən heç nə başa düşmədim. – Mən sizə izah edərəm, – cavab verdim və dərhal xarici kapitalın vətənimizə cəlb edilməsinin xeyirli nəticələri haqqında danışmağa başladım, bu barədə hələ səhər-səhər “Peterburqskie izvestiya” və “Volos” qəzetlərində11 oxumuşdum. – Bütün bunlar çox qəribədir! – o, bir müddət dinlədikdən sonra məni dayandırdı, – bəsdir, mənfur adam, cəfəng şeylər danışırsınız… Deyin görüm, çox qızarmışam? – Siz qızarmamısınız, gözəlləşmisiniz! – ona kompliment demək fürsətini əldən qaçırmadım. – Dəcəl! – özündən razı halda söyləndi. – Yazıq İvan Matveiç, – bir dəqiqə sonra başını işvəylə yana əyib, əlavə etdi, – ona, doğrudan da, yazığım gəlir, aman Tanrım! – qəfildən səsini ucaltdı, – bəs o, bu gün orada necə yemək yeyəcək və…və… nəsə eləmək istəsə, neyləyəcək? – Gözlənilməz sualdır, – sual məni də çətinə saldı. Doğrusu, bu, mənim ağlıma gəlməmişdi, gör həyati məsələlərin həllində qadınlar biz kişilərdən nə qədər bacarıqlıdırlar! – Zavallı, nə pis ilişdi… əyləncə-filan yox, qaranlıq yer… hayıf ki, məndə onun foto-kartoçkası qalmayıb… Deməli, indi bir növ dulam, – yəqin ki, özünün yeni vəziyyətini düşünərək, şirin-şirin gülümsədi, – hm… hər halda, heyf ondan!.. Bu sözlərdə cavan, yaraşıqlı arvadın öz ərinin xiffətini çəkməsi ifadə olunurdu. Nəhayət, onu evə gətirdim, sakitləşdirdim, onunla birgə nahar etdim və bir fincan ətirli qəhvə içdikdən sonra saat altıda Timofey Semyonıçın yanına yollandım. Fikirləşirdim ki, bəzi ailəli iş adamları bu saat evdə oturur, ya da uzanıb dincəlirlər. Bu birinci fəsli haqqında danışdığımız hadisələrə uyğun səpkidə qələmə aldım, ancaq oxucunu bu başdan xəbərdar edirəm ki, bundan sonra, yüksək üslub sayılmasa da, daha təbii yazı tərzindən istifadə edəcəyəm.
Möhtərəm Timofey Semyonıç nəsə məni tələsik və sanki bir qədər pərişan görkəmdə qarşıladı. Məni öz darısqal kabinetinə aparıb, qapını kip bağladı: “Uşaqlar mane olmasınlar”, – aşkar narahatlıqla dedi. Sonra məni yazı masasının yanındakı stula əyləşdirdi, özü isə kresloya oturdu və pambıq xalatının ətəklərini çəkərək, hər ehtimala qarşı xeyli rəsmi, hətta zabitəli görkəm aldı. Ancaq nə mənim, nə də İvan Matveiçin müdiri deyildi, indiyə kimi, sadəcə, iş yoldaşı, adi tanışımız sayılırdı. – Hər şeydən öncə, – o, sözə başladı, – nəzərə alın ki, mən rəhbər deyiləm, siz və İvan Matveiç kimi, rəhbərin əlinin altında işləyən adamam… Mən kənar adamam və heç nəyə bulaşmaq niyyətində deyiləm. Onun, bəlkə də, hər şeyi bildiyini görüb, təəccübləndim. Buna baxmayaraq, olub-bitənləri bütün təfərrüatıyla ona yenidən danışdım. Bu zaman bir qədər həyəcanlandım da, çünki bu dəqiqələrdə əsl dostluq borcunu yerinə yetirirdim. Onun üzündə açıq-aşkar şübhə əlamətləri sezilirdi və dediklərim onu o qədər də təəccübləndirmədi. – Təsəvvür edirsinizmi, – o, dinlədikdən sonra dedi, – həmişə güman etmişəm ki, onun başına belə bir iş gələcək. – Necə yəni, Timofey Semyonıç, öz-özlüyündə bu, çox qeyri-adi hadisədir axı… – Razıyam. Ancaq İvan Matveiç işlədiyi vaxtdan elə hey bu nəticəyə doğru gedirdi. Zirək adamdır, bir az da təkəbbürlüdür. “Tərəqqi” deyib durur, müxtəlif ideyalar… Gör tərəqqi dediyin hara gətirib çıxarır! – Axı bu, çox qeyri-adi hadisədir, onu heç cür tərəqqipərvər insanların hamısına aid etmək olmaz… – Yox, orası elədir. Bu, bilirsinizmi, qədərindən də artıq təhsilli olmaqdan irəli gəlir, inanın mənə. Çünki qədərindən artıq təhsil görmüş adamlar burunlarını hər yerə soxurlar, xüsusən də, lazım olmayan yerlərə. Amma, bəlkə də, siz məndən çox bilirsiniz, – o, incik səslə əlavə etdi, – mən elə də təhsilli adam deyiləm, özü də qocayam; əsgər uşağı olmuşam, artıq əlli ildir ki, bu qulluqdayam. – Yox, yox, Timofey Semyonıç, nə danışırsınız. Əksinə, İvan Matveiç sizin məsləhətinizi gözləyir, ona yol göstərmənizi istəyir. Hətta, necə deyərlər, göz yaşlarıyla… – “Necə deyərlər, göz yaşlarıyla”. Hm-m. Amma bu, timsahın göz yaşlarıdır, onlara inanmaq olmaz. Bax, deyin görüm, onun xaricdə nə ölümü var? Hansı pulla gedirdi xaricə? Pulu-parası da yoxdur axı? – Qənaət etdiyi pullarla gedirdi, Timofey Semyonıç, sonuncu pul mükafatlarıyla. Cəmi üç aylığına gedirdi. İsveçrəyə… Vilhelm Tellin vətəninə12. – Vilhelm Tellin? Hm! – Baharı Neapolda qarşılamaq niyyətindəydi. Muzeylərə baxmaq, adət-ənənəyə, heyvanlara… – Hm! Heyvanlara? Məncə, bunların hamısı lovğalıqdandır. Hansı heyvanlara? Heyvanlara? Məgər bizdə heyvanlar azdır? Heyvanxanalar var, muzeylər var. Peterburqun həndəvəri ayılarla doludur. Elə onun özü də timsahın qarnına düşüb də… – Timofey Semyonıç, əfv edərsiniz, adamın başına iş gəlib, adam sizi dost bilib yanınıza gəlir, yaşlı qohum kimi sizə ağız açır, məsləhətinizi istəyir, sizsə onu məzəmmət edirsiniz… Heç olmasa bədbəxt Yelena İvanovnaya yazığınız gəlsin! – Siz onun arvadını deyirsiniz? Maraqlı xanımdır, – deyəsən, bir qədər yumşalmış Timofey Semyonıç tənbəkini ləzzətlə qoxulayıb dedi. – Zərif məxluqdur. Tökmə bədənli, başını da elə hey yana əyir, hey əyir… Çox gözəldir. Andrey Osipıç hələ üç gün əvvəl ondan danışırdı. – Danışırdı? – Danışırdı, özü də kifayət qədər tərifli sözlərlə. Döşləri, deyirdi, baxışları, saç düzümü… Qadın deyil, deyirdi, baldırı… sonra da güldü. Cavan adamdır, – Timofey Semyonıç bərkdən burnunu çəkdi. – Doğrudur, cavandır, amma gör özünə necə ad qazanır… – Axı bu tamam başaq məsələdir, Timofey Semyonıç. – Əlbəttə, əlbəttə. – İndi nə deyirsiniz, Timofey Semyonıç? – Əlimdən nə gəlir ki? – Qohum kimi məsləhət verin, qohum kimi yol göstərin. Təcrübəli adam kimi. Nə etməli? Rəhbərliyə müraciət edək, yoxsa… – Rəhbərliyə? Qətiyyən yox, – Timofey Semyonıç tələsik cavab verdi. – Məsləhət istəyirsinizsə, deyim: hər şeydən öncə bu işi ört-basdır etmək və necə deyərlər, fərdi qaydada hərəkət etmək lazımdır. Şübhəli məsələdir, görünməmiş işdir. Ən əsası, görünməmiş işdir, pis fikirlər doğurur… Ona görə də ehtiyatı əldən vermək olmaz… Qoy uzansın orda özüyçün… Gözləmək lazımdır, əlverişli vaxtı gözləmək… – Necə gözləyək, Timofey Semyonıç? Bəs orada boğulub ölsə? – Niyə ölür? Axı siz özünüz dediniz ki, rahat yerdədir. Hər şeyi ona yenidən danışdım. Timofey Semyonıç fikrə getdi. – Hm! – o, burunotu qabını əlində oynada-oynada söyləndi. – Məncə, xaricə getmək əvəzinə bir müddət orada yatsa, daha yaxşıdır. Qoy asudə vaxtından istifadə eləsin, düşünüb-daşınsın; əlbəttə, boğulub-ölməyə dəyməz, ona görə də onun sağlamlığını qorumaq üçün lazımi tədbirlər görmək lazımdır: yəni öskürmək və bu kimi şeylərdən qaçmaq lazımdır… Almana gəlincə, şəxsən mənim fikrimcə, o haqlıdır, əməlli-başlı haqlıdır, çünki icazəsiz-filansız onun timsahına soxulublar, İvan Matveiçin timsahına dürtülən o deyil. Bildiyim qədər, onun heç timsahı da yox idi. Belə… timsah isə xüsusi mülkiyyətdir, haqqını ödəmədən onu kəsib-doğramaq olmaz. – İnsanlığın xilası naminə, Timofey Semyonıç. – Bu artıq polisin işidir. Onlara demək lazımdır. – İvan Matveiç bizim özümüzə də lazım ola bilər axı. Onu çağıra bilərlər. – İvan Matveiç lazım ola bilər? Ha-ha! Həm də o, məzuniyyətdədir axı, deməli, onu gözdən çıxara bilərik, qoy orada Avropa torpaqlarını seyr etsin. Məzuniyyətdən qayıtmasa, başqa məsələ, onda soruşarıq, araşdırarıq… – Üç aydan sonra! Timofey Semyonıç, yazıq deyilmi? – Günah özündədir. Onu oraya zorla soxmayıblar ki. Belə getsə, ona dövlət hesabına dayə tutmalı olacağıq, belə bir ştat isə nəzərdə tutulmayıb. Başlıcası, timsah şəxsi mülkiyyətdir, deməli, iqtisadi prinsip deyilən şey qüvvəyə minir. İqtisadi prinsip isə hər şeydən əvvəl gəlir. Hələ üç gün əvvəl Luka Andreiçin evindəki müsamirədə İqnati Prokofiç deyirdi, İqnati Prokofiçi tanıyırsınızmı? Kapitalistdir, iş adamıdır, bilirsiniz, çox səlis, rabitəli danışır. “Bizə, deyir, sənaye lazımdır, sənayemiz zəifdir. Onu qurub-yaratmaq lazımdır. Kapital toplamaq, demək ki, orta təbəqəni, burjuaziyanı yaratmaq lazımdır. Özümüzdə kapital olmadığı üçün onu xaricdən cəlb etmək lazımdır. Əvvəla, indilərdə xaricdə olduğu kimi, əcnəbi kompaniyalara imkan tanımaq lazımdır ki, bizdə torpaq sahələri ala bilsinlər. Deyir, icma mülkiyyəti zəhərdir, ölümdür! Özü də, bilirsinizmi, ehtirasla danışır, deyir, icma ilə nə sənaye, nə də əkinçilik dirçələ bilməz. Xarici kompaniyalar, deyir, torpaqlarımızın hamısını hissə-hissə almalıdırlar. Sonra bu torpaqları da lap kiçik hissələrə parçalamaq, bölmək, xırdalamaq lazımdır. Qətiyyətlə deyir: xırdalamaq və şəxsi mülkiyyətə vermək! Satmaq yox ha, icarəyə vermək. Onda, deyir, torpağın hamısı əcnəbi kompaniyaların əlində olacaq, deməli, istədiyin miqdarda icarə haqqı tələb eləyə bilərsən. Belə çıxır ki, mujik üçqat artıq işləməli olacaq, yalnız boğazı üçün çalışacaq və canında həmişə qovulmaq qorxusu olacaq. O hiss edəcək ki, çıxış yolu yoxdur, daha səylə çalışacaq və eyni muzda görə üçqat artıq işləyəcək. Amma hazırda icmada nə vecinə! Bilir ki, acından ölməyəcək, tənbəllik eləyir, arağa qurşanır. Belədə isə, pullar da cəlb ediləcək, kapital da yaranacaq, burjuaziya da əmələ gələcək. Bu yaxınlarda ingilislərin siyasi və ədəbi qəzeti “Taym”da da bizim maliyyə məsələlərimizi araşdırıb yazmışdılar: bizim vəsaitlərimiz ona görə artmır ki, orta təbəqə yoxdur, iri pul kisələri yoxdur, qulluq göstərən proletarlar yoxdur…” İqnati Prokofiç yaxşı danışır. Natiqdir. Özü rəhbərlik haqqında rəy yazıb, “İzvestiya”da çap etdirmək istəyir. Bu, İvan Matveiçin məsələsi kimi cəfəng şeylər deyil ha… – Yaxşı, İvan Matveiç necə olsun? – Qocaya ürəyini boşaltmağa imkan verib, yenidən söhbətə qayıtdım. Timofey Semyonıç bəzən çənəsini boş buraxmağı sevirdi, bununla göstərmək istəyirdi ki, geridə qalmayıb və hər şeydən xəbərdardır. –“ İvan Matveiç necə olsun?” Elə ona gətirirəm də. Biz əcnəbi kapitalı ölkəmizə cəlb etmək üçün çalışırıq, indi özünüz baxın: timsah sahibinin ölkəyə cəlb etdiyimiz kapitalı İvan Matveiçin hesabına ikiqat artan kimi biz əcnəbi mülkiyyətçiyə havadarlıq etmək, himayəmiz altına almaq yerinə, onun əsas kapitalının qarnını yırtmağa çalışırıq. Bu nə dərəcədə düzgündür? Məncə, İvan Matveiç əsl vətən oğlu kimi əcnəbi timsahın qiymətini birə-iki, bəlkə də birə-üç artırdığına görə sevinməli və fəxr etməlidir. Bu, kapital cəlb etmək üçün vacibdir. Birinin işi alındıqdan sonra, bir də görəcəksən, ikincisi də timsah gətirib, üçüncü əcnəbi isə ikisini-üçünü birdən gətirəcək, onların ətrafında isə kapital formalaşmağa başlayacaq. Bu da sizə burjuaziya. Belə şeyləri təqdir etmək lazımdır. – İnsafınız olsun, Timofey Semyonıç! – səsimi ucaltdım, – siz İvan Matveiçdən az qala görünməmiş fədakarlıq tələb edirsiniz! – Mən heç nə tələb etmirəm və sizdən bir daha xahiş edirəm başa düşəsiniz, mən müdir-filan deyiləm, deməli, heç nə tələb eləyə bilmərəm. Mən bir vətən oğlu kimi danışıram, yəni “Vətən oğlu”13 kimi yox, adi vətən oğlu kimi danışıram. Yenə deyirəm, onu kim məcbur etmişdi ki, gedib timsahın qarnına soxulsun? Ağır adamdır, bəlli qulluq sahibidir, qanuni nikahda yaşayır və birdən belə bir addım! Düzgün hərəkətdirmi? – Axı bu addımı özü də bilmədən atıb. – Nə bilmək olar? Yaxşı, timsah sahibinə hansı puldan ödəyəcəyik, bunu deyin? – Bəlkə məvacibdən, Timofey Semyonıç? – Çatarmı? – Çatmaz, Timofey Semyonıç, – kədərli cavab verdim. – Timsahın sahibi əvvəlcə heyvanın partlayacağından qorxurdu, sonra hər şeyin yaxşı olduğunu görüb, vacib görkəm aldı və sevindi ki, qiyməti iki dəfə qaldıra bilər. – Üç dəfə, dörd dəfə də qaldıra bilər! Camaat axışıb gələcək, timsah sahibləri isə zirək adamlardır, üstəlik, ətbazlıq, əyləncəyə meyl etmə… ona görə də, təkrar edirəm, qoy hələlik İvan Matveiç gizlindən göz qoysun, qoy tələsməsin. Eybi yox, qoy hamı bilsin ki, o, timsahın qarnındadır, amma rəsmi olaraq bilinməsin. Bu mənada İvan Matveiç xüsusilə etibarlı yerdədir, çünki hamı elə bilir ki, o, xaricdədir. Desələr ki, timsahın qarnındadır, inanmarıq. Belə etsək, daha yaxşı olar. Bir sözlə, qoy gözləsin, hara tələsir? – Bəs, əgər… – Narahat olmayın, ətli-canlı… – Yaxşı, bəs o gözləyəndən sonra nə olacaq? – Nə deyim, sizdən gizlətmirəm, son dərəcə dolaşıq məsələdir. Heç nə başa düşmək olmur, ən pis tərəfi isə odur ki, indiyə kimi belə hadisə olmayıb. Əlimizdə nümunə olsaydı, nəsə fikirləşmək olardı. Nə qərar verəsən? Nəsə eləyəcəksən, iş uzanacaq. Ağlıma gözəl bir fikir gəldi. – Bəlkə belə eləyək? – dedim. – Əgər onun qismətinə yırtıcının qarnında qalmaq yazılıbsa və taleyin hökmüylə yaşayırsa, xahiş edə bilərmi ki, onu işdə hesab eləsinlər? – Hm… yalnız məzuniyyətdə sayıla bilər, özü də ödənişsiz… – Ödənişlə olmaz? – Axı hansı əsasla? – Məsələn, ezam oluna bilər. – Necə, hara? – Qarına, timsahın qarnına… Necə deyərlər, məlumat toplamaq üçün faktları yerində araşdırmaq üçün. Əlbəttə, bu yeni işdir, amma mütərəqqi işdir, eyni zamanda maariflənməyə qayğını nümayiş etdirir… Timofey Semyonıç fikrə getdi. – Məmuru xüsusi tapşırıqla timsahın qarnına ezam etmək, – nəhayət, dilləndi, – şəxsən mənə görə cəfəng işdir. Belə bir ştat yoxdur. Bir də ki, niyə kimsə oraya ezam olunmalıdır? – Necə yəni? Təbiəti canlı olaraq, yerində öyrənmək üçün. İndilərdə təbiyyat* (təbiət elmləri) elmləri dəbdədir, botanika-filan… O, oradan xəbərlər verə bilərdi… məsələn, həzmetməklə bağlı, yaxud, sadəcə, oradakı adət-ənənə barədə. Faktların toplanması üçün. – Bu, statistikaya aid məsələlərdir. Belə şeylərdən çox da başım çıxmır, filosof da deyiləm. Faktlardan danışırsınız, biz onsuz da faktların içində itib-batmışıq, bilmirik onlarla neyləyək. Özü də bu statistika təhlükəlidir… – Nəyi təhlükəlidir? – Təhlükəlidir. Nəzərə alın ki, o, faktları, necə deyərlər, böyrü üstə uzanıb ötürəcək. Böyrü üstə uzanıb işləmək olarmı? Bu da yenilikdir, özü də təhlükəli yenilik; belə bir nümunə də olmayıb. Bax əgər əlimizdə belə bir nümunə olsaydı, fikrimcə, onu oraya ezam etmək olardı. – Timofey Semyonıç, axı indiyə kimi canlı timsahlar da gətirmirdilər. – Hm, hə… – o, yenidən fikrə daldı. – Bilmək istəyirsinizsə, sizin bu etirazınız ədalətlidir və işi irəliyə aparmaq üçün əsas kimi götürülə bilər. Ancaq yenə də nəzərə almalısınız ki, canlı timsahların meydana çıxmasıyla məmurlar yox olmağa başlayacaqsa, sonra isti və yumşaq yerdə oturub oraya ezam olunmağı tələb edəcəklərsə, sonra da böyrü üstə uzanıb… razılaşın, pis nümunədir. Belə olan halda müftə pulların ardınca hamı oraya soxulmağa çalışacaq. – Yardım əlinizi uzadın, Timofey Semyonıç! Yeri gəlmişkən, İvan Matveiç xahiş etdi ki, sizə qumar borcunu verim, yeddi manatdır, oyunda… – Hə, bu yaxınlarda Nikifor Nikiforıçın yanında uduzmuşdu! Yadımdadır. Onda necə də şən idi, hamını güldürürdü, bu da axırı!.. Qoca əməlli-başlı mütəəssir olmuşdu. – Kömək edin, Timofey Semyonıç. – Çalışaram. Öz adımdan danışacağam, fərdi qaydada, arayış verəcəyəm. Siz də qeyri-rəsmi qaydada öyrənin, görün sahib öz timsahına nə qiymət kəsir, nə qədər götürməyə razılaşardı? Deyəsən, Timofey Semyonıçın ürəyi yumşalmışdı. – Mütləq, – cavab verdim, – öyrənən kimi gəlib sizə deyəcəyəm. – Onun arvadı… indi təkdirmi? Darıxmır ki? – Ona baş çəkərsinizmi, Timofey Semyonıç? – Baş çəkərəm. Çoxdan vardı fikrimdə, lap yerinə düşdü… Niyə axı, timsaha baxmaq onun nəyinə lazımdı? Amma, burası da var ki, elə mən özüm də baxmaq istərdim. – O bədbəxti də yoluxardınız, Timofey Semyonıç. – Yoluxaram. Əlbəttə, bu addımı atmaqla onu ümidləndirmək istəmirəm. Mən oraya fərdi qaydada gedəcəyəm… Yaxşı, hələlik, mən yenə Nikifor Nikiforıçın yanına gedirəm, gedirsinizmi mənimlə? – Yox, mən dustağın yanına gedəcəyəm. – Hə, indi də dustaq yanına!.. Eh, ağılsızlıq! Qocayla sağollaşdıq. Başımda cürbəcür fikirlər dolaşırdı. Timofey Semyonıç son dərəcə vicdanlı, xeyirxah adam idi, ancaq onun yanından çıxandan sonra nədənsə sevindim ki, o artıq əlli yaşını adlayıb və indilərdə Timofey Semyonıç kimilərinə az-az rast gəlinir. Sözsüz, bədbəxt İvan Matveiçə xəbər çatdırmaq üçün mən o saat Pasaja doğru götürüldüm. Sözün açığı, özümü də maraq götürmüşdü: o, timsahın qarnında neyləyir, orada necə yaşamaq olar? Yəni doğrudanmı timsahın qarnında yaşamaq olar? Doğrusu, hərdən mənə elə gəlirdi ki, bütün bunlar qorxunc yuxudur, söhbət də elə qorxunc yırtıcıdan gedirdi…
Lakin bu, yuxu deyildi, heç bir şübhə doğurmayan əsl gerçəklik idi. Yoxsa bütün bunları danışardımmı? Elə isə davam edirəm… Pasaja saat doqquz radələrində, gec gəlib çıxdım. Timsah olan otağa arxa qapıdan girməli oldum, çünki alman mağazanı həmişəkindən tez bağlamışdı. O, yağa bulaşmış köhnə sürtükdə, evdəymiş kimi gərdiş eləyir, səhər olduğundan da xoşhal görünürdü. Belə məlum olurdu ki, o artıq heç nədən qorxub-çəkinmir və “camaat çox gəlmək”. Mutter bir azdan çölə çıxdı, çox güman ki, mənə göz qoymaq istəyirdi. Almanla mutter tez-tez pıçıldaşırdılar. Mağazanın bağlı olmasına baxmayaraq, o, girişə görə məndən iyirmi beş qəpik aldı. Bu qədər səliqəli, diqqətli olmaq nəyə lazımdır! – Siz hər dəfə ödəniş etmək; camaat bir rubl ödəmək, sizsə iyirmi beş qəpik, çünki siz gözəl dostunuzun gözəl dostu olmaq, mən dosta hörmət bəsləmək… – Mənim oxumuş, mədəni dostum sağ-salamatdırmı? – timsaha tərəf gedə-gedə ucadan səsləndim, ümid edirdim İvan Matveiç səsimi hələ uzaqdan eşidəcək və bu, onun izzəti-nəfsini oxşayacaq. – Sağ-salamatam, – dostumun səsi sanki çox uzaqdan, ya da, elə bil, çarpayının altından gəlirdi, baxmayaraq ki, düz onun yanında dayanmışdım, – sağ-salamatam, ancaq bu barədə sonra danışarıq. İşlər necədir? Özümü eşitməzliyə vurub, şəfqətlə, dil-boğaza qoymadan özüm onu sorğu-suala tutdum: necədir, nə təhərdir, timsahın qarnında özünü necə hiss edir, ümumiyyətlə, timsahın qarnında olmaq nə deməkdir? Dostluğumuz və adi nəzakət qaydaları bunu tələb edirdi. Ancaq o, hirslə, səbirsizcəsinə sözümü kəsdi. – İşlər necədir? – o, adəti üzrə mənə komanda verirmiş kimi, özünün bu dəfə lap qulaq cırmaqlayan cır səsilə qışqırdı. Mən Timofey Semyonıçla söhbətimizi bütün təfərrüatıyla ona danışdım. Danışarkən səsimə bir qədər incik intonasiya qatmışdım. – Qoca düz deyir, – İvan Matveiç adətən mənimlə danışarkən olduğu kimi sərt səslə dedi. – Praktik adamlardan xoşum gəlir, ağzıboş mızılardan isə zəhləm gedir. Ancaq etiraf etməliyəm ki, sənin ezamiyyə ilə bağlı fikirlərin o qədər də mənasız deyil. Doğrudan da, həm elmi, həm də mənəvi baxımdan çox məlumatlar verə bilərəm. Ancaq indi hər şey yeni və gözlənilməz şəkil alır və təkcə məvacib barədə düşünmək olmaz. Diqqətlə qulaq as. Sən oturursan? – Yox, ayaq üstəyəm. – Harasa əyləş, lap döşəmədə də otura bilərsən, diqqətlə qulaq as. Hirslə stul götürüb, onu taqqıltıyla döşəməyə qoydum. – Qulaq as! – o, amiranə səslə danışmağa başladı, – bu gün buraya gələnlərin ardı-arası kəsilmirdi. Axşama yaxın artıq yer tapılmırdı, belə ki, nizam-intizam yaratmaq üçün polis gəldi. Qazandığı pulları saymaq və sabaha daha yaxşı hazırlaşmaq üçün sahib mağazanı saat səkkizdə, yəni həmişəkindən tez bağlamağı, tamaşanı yarımçıq kəsməyi lazım bildi. Bilirəm ki, sabah burada bütöv bir yarmarka toplaşacaq. Beləliklə, yəqin ki, paytaxtın ən elmli adamları, kübar cəmiyyətin xanımları, əcnəbi elçilər, hüquqşünaslar və başqaları da gələcəklər. Hələ bu harasıdır: bizim geniş və hər şeylə maraqlanan imperiyamızın çeşidli əyalətlərindən də tökülüşüb gələcəklər. Nəticədə, hamının gözü önündə olacağam, aşkarda olmasam da, birincilik məndə olacaq. Avara kütlənin başına ağıl qoymağa başlayacağam. Öz təcrübəmə istinadən özümü taleyin qarşısında böyüklük və təvazö nümunəsi kimi təqdim edəcəyəm! Necə deyim, kafedra olub bəşəriyyətə öyüd-nəsihət verəcəyəm. Təkcə qarnında məskunlaşdığım yırtıcı haqqında verəcəyim elmi məlumatlar nəyə desən dəyər. Ona görə də, az əvvəl baş vermiş hadisəyə görə narazı deyiləm, əksinə, qəti əminəm ki, bunun sayəsində çox gözəl karyera quracağam. – Bezməyəcəksən ki? – hirslə dedim. Ən çox acığıma gələn o idi ki, artıq şəxs əvəzliklərindən, demək olar, istifadə etmirdi – o dərəcədə təkəbbürlü idi. Əməlli-başlı karıxmışdım. “Bu yüngülməzac adam niyə belə sırtıqlıq eləyir? – dişim bağırsağımı kəsirdi. – Burada ağlamaq lazımdır, naz satmaq yox”. – Yox! – o, mənim sözlərimə sərt cavab verdi. – Çünki başımda böyük ideyalar dolub-daşır, indiki asudə vaxtımda bütün bəşəriyyəti ağ günə çıxarmaq barədə rahatca düşünə bilərəm. Artıq timsahdan həqiqət nur saçacaq. Mütləq özümün yeni iqtisadi münasibətlər nəzəriyyəmi irəli sürəcək və bununla fəxr edəcəyəm. İndiyə kimi işdən və bayağı əyləncələrdən başım açılmadığına görə bunları edə bilmirdim. Hər şeyi yalana çıxaracaq, yeni Furye olacağam.14 Yeri gəlmişkən, yeddi manatı Timofey Semyonıça verdinmi? – Cibimdən verdim, – onun borcunu öz pulumdan ödədiyimi səsimlə ifadə eləməyə çalışdım. – Hesablaşarıq, – o, təşəxxüslə cavab verdi. – Maaşım mütləq artırılmalıdır. Mənim maaşımı da artırmayıb, kiminkini artıracaqlar? Məndən çox xeyir götürə bilərlər. Yaxşı, iş barədə danışaq. Arvad necədir? –Yəqin ki, Yelena İvanovnanı soruşursan? – Arvad?! – o bu dəfə lap ciyiltili səslə çığırdı. Əlacım kəsildi! Təmkinlə, amma yenə də dişim bağırsağımı kəsə-kəsə Yelena İvanovnanı harada qoyduğumu ona dedim. O heç sözümü sonacan dinləmədi. – Onunla bağlı xüsusi planlarım var, – səbirsizliklə dedi, – əgər mən burda məşhurlaşacağamsa, onun da orda məşhurlaşmasını istəyirəm. Alimlər, şairlər, filosoflar, gəlmə mineraloqlar, dövlət adamları səhərlər mənimlə söhbət etdikdən sonra onun salonuna baş çəkəcəklər. Gələn həftədən başlayaraq, o, hər axşam salon təşkil etməlidir. Maaşımın ikiqat artırılması qonaqları qəbul etməyə imkan yaradacaq, qəbul zamanı yalnız çay veriləcək və muzdlu lakeylər qulluq elyəcəklər, beləcə, hər şey yoluna düşəcək. Burda da, orda da məndən danışacaqlar. Hamının məndən danışacağı günü çoxdan gözləyirdim, ancaq məhdud imkanlar və rütbəmin aşağı olması əl-qol açmağa qoymurdu. İndi bunların hamısı timsahın ən adi udma hərəkətilə əldə edilib. Artıq mənim dediklərimə qulaq kəsiləcəklər, hər sözüm götür-qoy edilərək, çap olunacaq, adamlar bir-birinə ötürəcəklər. Mən sözümü deyəcəyəm! İnsanlar yırtıcının qarnında necə bir istedadı itirdiklərini, nəhayət, başa düşəcəklər. Bəziləri “Bu adam xaricdə nazir işləyə, krallıq idarə eləyə bilərmiş”, bəziləri də: “Nə təhər olub ki, bu adam xaricdə krallıq idarə etməyib?” – deyəcəklər. Hər hansı Qarnye-Pajesişkadır15 nədir, ondan nəyim əskikdir axı, nəyim?.. Arvadım mənimlə çiyin-çiyinə verməlidir. Mən ağıllıyam, o isə yaraşıqlı və iltifatlı. “Bu qadın gözəldir, elə ona görə onun arvadıdır”, – bir çoxları belə deyəcək. “Bu qadın gözəldir, çünki onun arvadıdır”, - digərləri onlara düzəliş verəcək. Hər ehtimala qarşı, qoy Yelena İvanovna sabah, hər şey barədə danışa bilmək üçün, Andrey Krayevskinin redaktorluğu ilə çap olunmuş ensiklopedik lüğət alsın. Qoy “S.Peterburqskie izvestiya”dakı əsas siyasi xəbərləri oxusun və onları günbəgün “Volos”da yazılanlarla müqayisə etsin. Düşünürəm ki, sahib hərdənbir məni timsahla birgə arvadımın dəbdəbəli salonuna aparmağa razı olar. Mən təmtəraqlı qonaq otağının ortasında qoyulmuş yeşikdə uzanıb, gözəl söhbətlər edəcəyəm. Bununçün əvvəlcədən hazırlaşacağam. Dövlət adamlarına öz layihələrim barədə danışacağam; şairlərlə qafiyəli cümlələrlə söhbət edəcəyəm; xanımlarla zarafatcıl, ədəbli olacağam, çünki onların ərləri üçün heç bir təhlükə törətmirəm. Yerdə qalanlar üçün qəzavü-qədərin iradəsinə və taleyin hökmünə tabe olan insan nümunəsi olacağam. Arvadımı gözəl ədəbiyyat xanımı edəcəyəm; onu irəli çıxarıb kütləyə izah edəcəyəm ki, o, mənim arvadım kimi bir çox gözəl məziyyətlərə malikdir və əgər Andrey Aleksandroviçi haqlı olaraq rusların Alfred de Myussesi adlandırırlarsa,16 onu bizim Yevgeniya Turumuz17 adlandırmaq daha ədalətli olardı. Etiraf edirəm, bütün bu cəfəngiyat həmişəki İvan Matveiçi xatırlatsa da, fikirləşdim ki, o qızdırma içindədir və sayıqlayır. Amma bu, hərgünkü İvan Matveiç idi, amma iyirmi dəfə böyüdən böyüdücü şüşənin altındakı İvan Matveiç. – Dostum, uzun yaşayacağına ümid edirsənmi? Ümumiyyətlə, de görüm, sağlamsan? Nə yeyirsən, necə yatırsan, nə təhər nəfəs alırsan? Mən sənin dostunam, razılaş ki, bu, çox qeyri-adi hadisədir və bu şeylərlə maraqlanmağım çox təbiidir. – Adi maraqdır da, burda nə var ki? – o, təşəxxüslə cavab verdi, – ancaq səni cavabsız qoymayacağam. Soruşursan ki, yırtıcının qarnına necə yerləşmişəm? Birincisi, sən demə, timsahın içərisi tamamilə boş imiş. Onun içi sanki rezindən düzəldilmiş iri, boş kisədən ibarətdir. Bu, bizim Qoroxovaya, Mirskaya və səhv etmirəmsə, Voznesenski prospekti tərəflərdə yayılmış rezin məmulatlarına oxşayır. Yoxsa, bir düşün, mən buraya yerləşərdimmi? – Bu necə ola bilər axı? – heyrətlənərək ucadan soruşdum. – Doğrudanmı, timsahın içi bomboşdur? – Tamamilə boşdur, – İvan Matveiç ciddiyyətlə təsdiqlədi. – Özü də böyük ehtimalla bu, təbiət qanunlarına uyğundur. Timsahın iti dişlərlə dolu cəhəngi və xeyli uzun quyruğu var, vəssalam. Onun bu iki ətrafı arasında isə kauçuka bənzər şeylə, ola bilsin, əsl kauçukla dövrələnmiş boşluq yerləşir. – Bəs qabırğalar, bəs mədə, bəs bağırsaqlar, bəs qaraciyər? – hirslə onun sözünü kəsdim. – Heç nə yoxdur, bu orqanlardan heç biri yoxdur, yəqin ki, heç vaxt olmayıb. Bütün bunlar yüngülməzac səyahətçilərin mənasız uydurmalarıdır. Babasil yastığı necə doldururlarsa, mən də öz bədənimlə timsahı elə doldurmuşam. O, inanılmaz dərəcədə genişlənməyə qadirdir. Hətta sən də comərd insan olsaydın, bir ailə dostu kimi mənim yanımda yerləşə bilərdin, artıq yer də qalardı. Mən bəzən Yelena İvanovnanı da yanıma gətirmək barədə düşünürəm. Dediyim kimi, timsahın bu cür içiboş bədən quruluşu təbiyyat elmlərinin qanunlarına tam uyğundur. Bax tutalım, sən yeni bir timsah yaratmağa qadirsən. Təbii ki, belə bir suala cavab tapmağa çalışacaqsan: timsahın əsas özəlliyi nədir? Cavab bəllidir: insanları udmaq. Timsahı necə düzəltməlisən ki, adamları uda bilsin? Bu cavab da bəllidir: onu içiboş yaratmalısan. Fizika elmi çoxdan sübut edib ki, təbiət boşluğu sevmir. Ona görə də timsahın içi məhz boş olmalıdır ki, boşluğu sevməsin, yəni bu boşluq elə hey udmalı, girəvəsinə keçən hər şeyi öz içinə çəkib dolmalıdır. Timsahların insanları udmasının yeganə səbəbi budur. İnsansa başqa cür yaradılıb: məsələn, insanın beyni nə qədər boş olarsa, dolmağa bir o qədər az ehtiyac hiss edər. Bu, ümumi qaydadan kənara çıxan yeganə istisna haldır. Bütün bunlar artıq mənə gün kimi aydındır, bütün bunları öz ağlım və təcrübəm sayəsində, necə deyərlər, təbiət qoynunda olarkən, təbiətin nəbzinin vurmasına diqqət kəsilərkən dərk etmişəm. Etimologiya da mənim dediklərimi sübut edir, baxın, “timsah” sözünün özü qarınqulu mənasını verir. Timsah – Crocodillo, – ehtimalən müasir italyan sözüdür, ola bilsin, qədim Misir fironlarına dayanır, “croquer” fransız mənşəlidir, udmaq, yemək, ümumiyyətlə, qida qəbul etmək anlamında işlənir. Bütün bunları mən, yeşikdə Yelena İvanovnanın salonuna gətirildikdən sonra, oraya toplaşmış insanların qarşısında özümün birinci mühazirəm kimi oxumaq niyyətindəyəm. – Dostum, bəlkə, heç olmasa, işlətmə dərmanı içəsən! – səsimi qeyri-iradi ucaltdım. “Onun isitməsi var, od tutub yanır”, – qorxu içində öz-özümə təkrarlayırdım. – Boş-boş danışma! – o, həqarətlə dedi, – mənim indiki vəziyyətimdə bir bu çatmırdı. Amma ürəyimə dammışdı ki, sən işlətmə dərmanını yada salacaqsan. – Dostum, bəs necə… sən indi necə yemək yeyirsən? Bu gün nahar etmisən, yoxsa yox? – Yox, amma toxam, yəqin ki, bundan sonra heç vaxt yemək yeməyəcəyəm. Burda başa düşülməyən heç nə yoxdur: mən öz bədənimlə timsahın qarnını doldurduğum üçün o birdəfəlik doyub. Artıq onu bir neçə il yemləməmək olar. Digər yandan, o mənimlə toxdur, deməli, təbii olaraq öz bədənindəki bütün həyat cövhərini istər-istəməz mənimlə bölüşməli olacaq. Məsələn, necə ki, bəzi cilvəli xanımlar gecələr bədənlərinin hər yerinə çiy kotletlər qoyurlar və səhər-səhər vanna qəbul etdikdən sonra təravətli, şirəli, elastik və yaraşıqlı olurlar. Beləliklə, mən timsaha yem olduğum kimi, özüm də ondan qidalanıram: deməli, bir-birimizi yemləyirik. Ancaq mənim kimi adamı timsahın belə həzm etməsi çətin olduğu üçün (əlbəttə, bu zaman olmayan mədəsində müəyyən ağırlıq hiss etməlidir), yırtıcı əlavə ağrılar çəkməsin deyə, mən yerimdə hərdənbir çevrilirəm, baxmayaraq ki, bunu tez-tez edə bilərdim, amma insaf-mürvət naminə etmirəm. Bu, mənim indiki vəziyyətimdə yeganə çatışmazlıqdır. Məni tənbəl adlandıran Timofey Semyonıç alleqorik mənada haqlıdır. Ancaq mən sübut edəcəyəm ki, bütün insanlığın taleyini elə böyrü üstə uzanılı halda da, yox, yalnız böyrü üstə uzanılı halda dəyişdirmək olar. Yəqin ki, qəzetlərimizdəki bütün böyük ideyalar və istiqamətlər tənbəllərin ağlının məhsuludur. Bax elə ona görə onları kabinet ideyaları adlandırırlar. Ancaq necə adlandırırlar adlandırsınlar, mən bütöv bir sosial sistem ixtira edəcəyəm, bu o qədər asan məsələdir ki, inanmağın gəlməyəcək! Hansısa bir küncə çəkilib, ya da lap elə timsahın qarnına düşüb gözünü yuman kimi bütün bəşəriyyət üçün bütöv bir cənnət qurursan. Bayaq siz gedən kimi mən kəşf etməyə girişdim və artıq üç sistem kəşf etmişəm, indi dördüncüsünün üzərində işləyirəm. Doğrudur, əvvəlcə hər şeyi yalana çıxarmaq, təkzib etmək lazımdır və bunu timsahın içindən eləmək çox asandır; timsahın içindən hər şey daha aydın görünür… Düzdür, mənim vəziyyətimdə bəzi kiçik çatışmazlıqlar daha var: timsahın daxili rütubətlidir, sanki seliklə örtülüb, üstəlik rezin qoxuyur, elə bil mənim keçənilki qaloşlarımın iyidir. Vəssalam, başqa naqisliklər yoxdur. – İvan Matveiç, – onun sözünü yarıda qoydum, – bütün bunlar möcüzədir və mənim inanmağım gəlmir. Yəni doğrudanmı, doğrudanmı, sən ömür boyu naharsız keçinmək istəyirsən? – Belə boş şeylərin dərdini çəkmə, ay bivec, avara! Mən sənə böyük ideyalardan danışıram, sənsə… Biləsən, mən ətrafımı sarmış zülməti işıqlandıran böyük ideyalarla toxam. Amma yırtıcının xeyirxah sahibi rəhmdil mutterlə danışıb, öz aralarında qərar veriblər ki, hər səhər timsahın cəhəngindən içəriyə tütəyə bənzər əyri metal boru salsınlar və mən bu boru vasitəsilə kofe, yaxud içinə ağ çörək doğranmış bulyon içə bilim. Artıq qonşuluqda boru düzəltməyi sifariş ediblər, amma mən bunu gərəksiz israfçılıq sayıram. Yaşamağa gəlincə, mən heç olmasa, min il ömür sürmək niyyətindəyəm, əgər timsahların bu qədər yaşadığı doğrudursa. Yaxşı yadıma saldın, günü sabah təbiyyat kitablarından bunu öyrən, mənə məlumat ver, çünki mən timsahı başqa bir canlıyla səhv sala bilərəm. Məni yalnız bir fikir narahat edir: əynimdə mahud, ayaqlarımda isə çəkmə olduğu üçün, ola bilsin, timsah məni həzm edə bilmir. Bundan başqa, mən canlıyam və ona görə də var gücümlə həzm olunmağa müqavimət göstərirəm. Bu da başadüşüləndir, axı bütün qidaların çevrildiyi maddəyə dönmək istəmirəm, bu, mənim üçün çox alçaldıcı məqam olardı. Ancaq bir şeydən qorxuram: min il ərzində rus malı olan sürtüyümün mahudu bədbəxtlikdən çürüyə bilər, çılpaq qalaram və bütün narazılıqlarıma baxmayaraq, yavaş-yavaş həzmə gedərəm. Düzdür, gündüzlər buna yol vermərəm, qarşısını alaram, ancaq gecələr yatarkən, iradə insanı tərk eləyən vaxtlarda məni hər hansı kartofun, fəsəlinin, yaxud dana ətinin aqibəti gözləyə bilər. Bu fikir məni cin atına mindirir. Elə təkcə buna görə tarifləri dəyişdirmək və ingilis mahudlarının idxalını təqdir etmək lazımdır, çünki ingilis mahudu daha dözümlüdür, deməli, timsahın qarnına düşəcəyin halda təbiətə daha çox müqavimət göstərəcək. İlk fürsətdəcə bu fikri dövlət adamlarına, üstəlik, bizim gündəlik Peterburq qəzetlərinin siyasi icmalçılarına çatdıracağam. Qoy başlarını qatsınlar. Ümid edirəm ki, onların məndən öyrəndikləri təkcə bu olmayacaqdır. İndidən görürəm ki, hər səhər redaksiyalardan götürdükləri iyirmibeşliklərlə silahlanmış müxbirlər ətrafımı sarıb, dünənki teleqramlarla bağlı mənim fikirlərimi öyrənməyə çalışacaqlar. Bir sözlə, gələcəyim mənə çox parlaq görünür. “Qızdırması var, sayıqlayır!” – öz-özümə pıçıldayırdım. – Dostum, bəs azadlıq? – onun fikrini bilmək istədim. – Bax, sən zindandasan, halbuki insan azadlığın nəşəsini duymalıdır. – Sən axmaqsan, – o cavab verdi. – Vəhşi insanlar azadlığı, müdriklər isə qayda-qanunu sevirlər,18 qayda-qanun isə yoxdur… – İvan Matveiç, dayanın, insafınız olsun! – Sus, qulaq as! – Sözünü kəsdiyim üçün pərtliklə çığırdı. – Mən hələ indiyə kimi belə ilhamlanmamışdım. Öz daracıq sığınacağımda yalnız bir şeydən – qalın jurnalların ədəbi tənqidindən və bizim satirik qəzetlərin hay-küyündən ehtiyatlanıram. Qorxuram ki, yelbeyin tamaşaçılar, axmaqlar, paxıllar və ümumiyyətlə, nihilistlər məni hoydu-hoyduya götürələr. Ancaq mən tədbir alacağam. Kütlənin sabah nələr söyləyəcəyini, xüsusən də, qəzetlərdə dərc olunacaq rəyləri səbirsizliklə gözləyirəm. Qəzetlər barədə özün məlumat verərsən. – Yaxşı, sabah buraya bir qalaq qəzet gətirərəm. – Sabah hələ tezdir, çünki elanlar yalnız üstündən dörd gün keçmiş dərc olunur. İndən belə hər axşam həyətin daxili girişindən gələrsən. Səndən şəxsi katibim kimi istifadə etmək fikrim var. Sən mənə qəzetləri və jurnalları oxuyarsan, mən də sənə öz fikirlərimi diktə edərəm, tapşırıqlarımı verərəm. Teleqramları nəbadə yaddan çıxarasan. Avropadan gələn teleqramların hamısı hər gün burda olmalıdır. Yaxşı, bəsdir, yəqin yuxun gəlir. Evə get və indicə tənqid haqqında dediklərimi unut: tənqiddən qorxuram, çünki onun özü kritik vəziyyətdədir. Xeyir əməl sahibi və müdrik olunca mütləq pyedestala yüksələcəksən. Sokrat, bəd ayaqda Diogen, yaxud eyni zamanda hər ikisi – bəşəriyyətin taleyində mənim gələcək rolum bu olacaq. İvan Matveiç qarşımda bu cür düşüncəsiz və sırtıq şeylər danışmaqla (düzdür, sayıqlayırdı) ağzıboş arvadlara oxşayırdı, məsəldə deyildiyi kimi, ağzında söz durmayan arvadlara. Doğrusu, onun timsah haqqında danışdıqlarının hamısı mənə çox şübhəli gəlirdi. Axı necə ola bilər ki, timsah daxilən bomboş olsun? And içə bilərəm ki, o, bunları lovğalıqla şişirtmiş, həm də məni aşağılamaq istəmişdi. Düzdür, o, xəstəydi, xəstələrə isə güzəşt eləmək lazımdır; ancaq boynuma almalıyam, İvan Matveiçdən həmişə zəhləm gedib. Həyatım boyu, lap uşaq vaxtlarımdan onun himayəsindən, qayğısından qurtulmaq istəmişdim. Bəlkə min dəfə onunla üzülüşmək istəmişdim, ancaq hər dəfə yenidən barışığa gəlmişdim, sanki ona nəyisə sübut etməyə, başa salmağa çalışırdım. Dostluq dediyin çox qəribə şeydir! Bir şeyi dəqiq bilirəm ki, bizim dostluğumuzun onda doqquzu qəzəbə-kinə dayanırdı. Amma bu dəfə biz sevgiylə ayrıldıq. – Sizin dost şox ağıllı adam, – məni ötürməyə hazırlaşan alman yavaşcadan dedi; o, bayaqdan söhbətimizə diqqət kəsilmişdi. – A propos* (yeri gəlmişkən (fr.)), – dedim, – yadımdan çıxmamış soruşum, timsahı sizdən almaq istəsəydik, nə qədər pul istəyərdiniz? Sualı eşidən İvan Matveiç maraqla cavabı gözləyirdi. Görünür, almanın az pul istəyəcəyindən narahat idi; hər halda, mən sual verərkən o nəsə birtəhər qağıldadı. Alman əvvəlcə heç nə eşitmək istəmirdi, hətta özündən çıxdı da. – Heç kəs mənim məxsus timsahı ala bilməz! – o, qəzəblə qışqıraraq bişirilmiş xərçəng kimi qızardı. – Mən timsahı satmaq istəmir. Mən milyon taler almaz timsaha görə. Bu gün mən tamaşaçılardan yüz otuz taler toplamaq, sabah on min taler toplamaq, sonra isə hər gün yüz min taler toplamaq. Satmaq istəməz! İvan Matveiç razılıqla pıqqıldadı. Ürəyimdən qara qanlar axa-axa, soyuq başla, səbirlə, – dostluq borcumu yerinə yetirirdim axı, – bu ağılsız almana başa salmağa çalışdım ki, o, düzgün hesablamalar aparmır, o, günə yüz min qazansa, dörd gün ərzində bütün Peterburqda buraya gəlməyən adam qalmayacaq, ondan sonra pulu kimdən toplayacaq, dedim ki, həyat və ölüm Tanrının əlindədir, timsah günlərin bir günü partlaya bilər, İvan Matveiç xəstələnib dünyasını dəyişər və s. və i. a. Alman fikrə getdi. – Mən ona aptekdən dərman vermək, – o, handan-hana dedi, – sizin dost ölmək qoymaz. – Dərman öz yerində, – dedim, – ancaq nəzərə alın ki, məhkəmə prosesi başladıla bilər. İvan Matveiçin arvadı öz qanuni ərini geri tələb edə bilər. Bax siz varlanmaq istəyirsiniz, bəs Yelena İvanovnaya hər hansı təqaüd kəsmək fikriniz varmı? – Yox, fikir yox! – Alman qətiyyətli, sərt səslə cavab verdi. – Yox, fikir yox! – Mutter qəzəblə onun səsinə səs verdi. – İrəlidə sizi gözləyən qeyri-müəyyənlikdənsə, elə indi müəyyən miqdarda, bir qədər az da olsa kifayət qədər pulu almaq daha yaxşı deyilmi? Onu da əlavə etməyi özümə borc bilirəm ki, bunu yalnız adi maraq xatirinə soruşmuram. Alman mutteri də yanına alıb, məsləhətləşmək üçün küncə çəkildi. Burada bütün kolleksiyadan ən iri və ən çirkin meymunun saxlandığı şkaf qoyulmuşdu. – İndi görərsən! – İvan Matveiç mənə dedi. Mənə gəlincə, bu dəqiqələrdə mən əvvəla, almanı ölüncə döymək, ikincisi, mutteri ondan da betər hala salmaq, üçüncüsü isə, sonsuz təşəxxüsünə görə İvan Matveiçi onlardan da çox, it əlindən əppək alıncaya qədər kötəkləmək istəyi ilə alışıb-yanırdım. Ancaq bütün bunlar simic almanın cavabının yanında heç nəydi. O, öz mutteri ilə məsləhət eləyəndən sonra gəlib, timsaha görə sonuncu lotoreyalı daxili istiqraz biletləri ilə əlli min manat, Qoroxovayada yanında öz apteki olan daş ev, üstəlik, rus polkovniki rütbəsi tələb etdi. – Görürsən! – İvan Matveiç sevincək qışqırdı. – Sənə demişdim! Polkovnik rütbəsini almaqla bağlı sonuncu sərsəm istəyini nəzərə almasaq, o tamamilə haqlıdır, çünki nümayiş etdirdiyi yırtıcının indiki qiymətini yaxşı bilir. İqtisadi prinsip hər şeydən başda gəlir! – Nə danışırsınız?! – Hirslə almanın üstünə çımxırdım. – Nəyə görə sizə polkovnik rütbəsi verilməlidir? Hə, qəhrəmanlıq etmisiniz, hansı xidmətləri göstərmisiniz, savaşda hansı şan-şöhrəti qazanmısınız? Siz dəlsiniz, nəsiniz? – Dəli! – sözlərimdən inciyən alman ücadan dedi. – Yox, mən çox ağıllı adam, sizsə çox axmaq! Mən polkovnik haqq etmiş, çünki timsah göstərmək, onun içində isə canlı qof-rat19 oturmaq, rus isə timsah göstərə bilməmək ki, içində qof-rat oturmaq! Mən çox-çox ağıllı adam və çox istəmək polkovnik olmaq! – Elə isə, əlvida, İvan Matveiç! – Qəzəbdən əsə-əsə qışqırdım və qaçaraq timsahın olduğu yerdən çölə çıxdım. Hiss edirdim ki, bir dəqiqə də keçsə, özümü saxlaya bilməyəcəyəm. Bu iki yelbeyinin heç bir əndazəyə sığmayan istəkləri dözülməz idi. Açıq havada bir qədər özümə gəldim, hirsim soyudu. Nəhayət, hər iki tərəfə şövqlə on-on beş dəfə tüpürdükdən sonra fayton tutub evə gəldim, paltarımı soyunub yatağa yıxıldım. Ən pisi o idi ki, onun katibi olacaqdım. Gəl indi hər axşam yaxşı dost vəzifəsini yerinə yetirərəkən darıx, öl! Bu dəqiqələrdə özümü kötəkləməyə hazır idim və doğrudan da, şamı söndürüb, yorğanın altına girdikdən sonra başıma və bədənimin başqa hissələrinə bir neçə yumruq zərbəsi endirdim. Bu, mənə bir az yüngüllük gətirdi və nəhayət, bərk yuxuya getdim, çünki çox yorğun idim. Bütün gecəni yuxuda meymunlar gördüm, səhərə yaxın isə Yelena İvanovna yuxuma girdi…
Təxminimə görə meymunlar timsah sahibinin şkafına salındıqları üçün yuxuma girmişdilər, Yelena İvanovnaya gəlincə, işlər bir az başqa cürdü. Əvvəlcədən deyim ki, mən bu xanımı sevirdim; ancaq gecikmədən qeyd edim ki, onu bir ata kimi sevirdim, nə az, nə çox. Ona görə belə düşünürəm ki, dəfələrlə onun başını və al yanaqlarını öpmək istəmişdim. Bu istəyimi heç vaxt həyata keçirməsəm də, etiraf edirəm, onun dodaqlarını öpməkdən də imtina etməzdim. Nəinki dodaqlarından, hətta gülərkən inci kimi sıralanan, olduqca gözəl görünən dişlərindən də öpərdim. O isə çox tez-tez gülərdi. İvan Matveiç onu əzizləyərkən həmişə “sevimli mənasızlıq” adlandırardı – bu, son dərəcə ədalətli və səciyyəvi ifadə idi. Bu, konfet-xanım idi, başqa heç nə. Ona görə də başa düşmürdüm ki, həmin İvan Matveiçin arvadını bizim rus Yevgeniya Turu kimi qələmə vermək istəyi haradan qaynaqlanır? İstənilən halda, meymunları nəzərə almasaq, yuxum mənə çox xoş təsir bağışlamışdı. Səhər-səhər çay süfrəsi arxasında dünən olub-bitənləri bir daha çək-çevir eləyib, dərhal Yelena İvanovnanın yanına getməyi qərara aldım. Ona yolüstü dəyəcəkdim, ancaq bunu ailənin dostu kimi də etməyə borclu idim. Yelena İvanovna yataq otağının önündəki kiçicik otaqda (onlar bunu kiçik qonaq otağı adlandırırdılar, halbuki böyük qonaq otağı da kiçik idi), bəzəkli kiçik divanda, çay stolu arxasında yüngül düyməsiz köynəkdə oturub, kiçik fincandan qəhvə içirdi. O, əlində tutduğu balaca suxarını qəhvəyə batırıb isladırdı. Çox füsunkar görünürdü, ancaq elə bil, fikirliydi. – Ay sizi, dəcəl! – o, məni dalğın təbəssümlə qarşıladı, – əyləşin, yelbeyin, qəhvə için. Dünən neylədiniz? Maskarada getmişdiniz? – Məgər siz getmişdiniz? Axı mən ora getmirəm… özü də, dünən sizin məhbusa dəydim… – Mən ah çəkdim, kofe içərkən üzümə zahidanə bir ifadə verdim. – Kimə? Hansı məhbusa? Ax, hə! Yazıq! Hə, o neyləyir, darıxırmı? Bilirsinizmi… sizdən soruşmaq istəyirəm… Mən indi boşana bilərəm? – Boşanmaq! – qeyzlə ucadan dedim, az qala qəhvəni üstümə dağıdacaqdım. “Qara adam!” – hirsimdən özümə yer tapmırdım. Qarabuğdayı, bığlı, tikinti işləri ilə məşğul olan birisi vardı, onların evini su yolu eləmişdi, Yelena İvanovnanı güldürüb-əyləndirməyi yaxşı bacarırdı. Etiraf edim ki, ondan zəhləm gedirdi. Şübhə yoxdu ki, o, dünən Yelena İvanovnayla maskaradda, ya da elə burada görüşməyə macal tapmışdı və yəqin ki, cəfəng şeylərlə beynini doldurmuşdu! – Bu nə deməkdir? – Yelena İvanovna öyrədilibmiş kimi dil-dil ötməyə başladı, – deməli, o, timsahın qarnında oturacaq özüyçün, bəlkə də heç vaxt qayıtmayacaq, mənsə oturub onu gözləməliyəm! Evin kişisi evdə oturmalıdır, timsahın qarnında yox… – Axı bu gözlənilməz hadisədir, – mən bəlli həyəcanla sözə başlamaq istədim. – Ax, danışmayın, istəmirəm, istəmirəm! – o, birdən-birə özündən çıxıb qışqırmağa başladı. – Həmişə mənim əleyhimə gedirsiniz, nə yaramaz adamsınız! Sizi düzəltmək mümkün deyil, onsuz da heç bir məsləhət verməyəcəksiniz! Hətta kənar adamlar da deyirlər ki, artıq boşana bilərəm, çünki İvan Matveiç daha məvacib almayacaq. – Yelena İvanovna! Sizi tanımaq olmur! – mən təsirli səslə qışqırdım. – Bunu sizə hansı yaramaz deyib? Biləsiniz, bu cür əsassız səbəbdən boşanma qətiyyən mümkün deyil. Yazıq, bədbəxt İvan Matveiç isə, necə deyərlər, yırtıcının qarnında belə eşq oduna alışıb-yanır. Hələ bu harasıdır, məhəbbətdən şəkər kimi əriyir. Hələ dünən axşam, siz maskaradda əylənərkən, o deyirdi ki, ola bilsin, sizi qanuni arvadı kimi öz yanına gətirsin, xoşbəxtlikdən timsahın qarnı çox tutumludur, orada iki yox, üç adam da yerləşə bilər… Sonra İvan Matveiçlə dünənki söhbətimizin bu maraqlı hissəsini bütövlükdə ona danışdım. – Necə, necə? – O, ucadan dedi. – Siz istəyirsiniz ki, mən də oraya, İvan Matveiçin yanına girim? Daha nə? Bir də, necə girəcəyəm oraya, bu şlyapa və krinolində? İlahi, belə axmaqlıq olar? Axı oraya girəndə mən ora-bura əyilməli olacağam, kənardan kimsə görsə… Gülməli şeylər danışırsınız! Mən orda nə yeyəcəyəm?.. Bir də… bir də, bəs o məsələ… ax, ilahi, gör nə fikirləşiblər!.. Orda nə kimi əyləncələr var?.. Deyirsiniz, oralar rezin qoxuyur? Bəs onunla aramız dəysə neyləyəcəyəm, yanında uzanılı qalacağam? Fu, adamın ürəyi bulanır! – Razıyam, bütün bu dəlillərlə razılaşıram, əziz Yelena İvanovna, – haqlı olduğunu bilən adamlarsayağı şövqlə danışmağa çalışaraq, onun sözünü kəsdim, – amma siz bir şeyi nəzərdən qaçırırsınız; nəzərdən qaçırırsınız ki, əgər sizi oraya çağırırsa, deməli, sizsiz yaşaya bilmir; deməli, burada sevgi, ehtiraslı, coşqulu, sizə doğru can atan sevgi var… Siz sevgini nəzərdən qaçırmısınız, əziz Yelena İvanovna, sevgini! – İstəmirəm, istəmirəm, heç nə eşitmək istəmirəm! – o, kiçik, gözəl əllərini yelləyib, məni başından eləməyə çalışırdı. Onun indicə fırçayla yuyub-təmizlədiyi çəhrayı dırnaqları par-par parıldayırdı. – Mənfur adam! Məni ağlatmaq istəyirsiniz. Belə yaxşıdırsa, gedin özünüz girin oraya. Siz onun dostusunuz axı, dostluğun xatirinə gedin uzanın yanına, daha oturub-durub darıxdırıcı elmlərdən danışmayın… – Mənim sözlərimə nahaq istehza edirsiniz, – vacib görkəm alıb, bu yelbeyin qadının sözünü kəsdim, – İvan Matveiç məni onsuz da çağırır. Əlbəttə, oraya getmək sizin borcunuzdur, mənsə alicənablıq naminə gedə bilərəm. Ancaq İvan Matveiç dünən timsahın hədsiz genələ biləcəyindən danışarkən açıq-aydın işarə vurdu ki, təkcə siz ikiniz yox, bir ailə dostu kimi mən də oraya yerləşə bilərəm, yəni mən istəsəm, biz üçlükdə orada ola bilərik, ona görə də… – Necə yəni üçlükdə? – Yelena İvanovna səsini ucaldaraq təəccüblə üzümə baxdı. – Bəs biz necə… yəni üçümüz bir yerdə olacağıq? Ha-ha-ha! İkiniz də nə qədər axmaqsınız! Ha-ha-ha! Mən sizi orda mütləq çimdikləyəcəyəm, yaramazın biri, ha-ha-ha! Ha-ha-ha! O, divanın söykənəcəyinə yayxanıb, gözləri yaşaranacan güldü. Bütün bunlar – göz yaşları, gülüş – onu o qədər gözəl göstərirdi ki, özümü saxlaya bilməyib, onun əllərini öpməyə başladım. O, barışıq əlaməti olaraq, qulaqlarımı yüngülcə çəksə də, müqavimət göstərmirdi. Kefimiz duruldu və mən İvan Matveiçin dünənki planlarının hamısını ona danışdım. Qəbul axşamları və salon barədə fikirlər onun çox xoşuna gəldi. – Elə isə mənə çoxlu pal-paltar lazım olacaq, – o dedi, – ona görə də İvan Matveiç gecikdirmədən mənə çoxlu pul göndərməlidir… Ancaq… ancaq bu necə olacaq, – fikirli-fikirli-əlavə etdi, – onu yeşikdə mənim yanıma necə gətirəcəklər. Mən ərimi yeşikdə daşımalarını istəmirəm. Qonaqlardan ayıb olar… İstəmirəm, yox, istəmirəm. – Yeri gəlmişkən, yadımdan çıxmamış, Timofey Semyonıç dünən axşam yanınıza gəlmişdi? – Ax, hə, gəlmişdi; mənə təskinlik verməyə gəlmişdi. Təsəvvür edirsinizmi, onunla kart oynadıq. Mən udanda konfet verir, uduzanda isə əlimi öpürdü. Yaramazın biriymiş, təsəvvür edin ki, az qala mənimlə maskarada gedəcəkdi. Doğru sözümdür! – Sizdən xoşu gəlir! – dedim. – Sizdən kimin xoşu gəlmir ki, gözəlsiniz də! – Elə bu komplimentlə də yola çıxın! Dayanın, sizi çimdikləyim, sonra gedərsiniz. Yaxşı çimdikləmək öyrənmişəm. Hə, necədir? Demək, İvan Matveiç dünən tez-tez mənim haqqımda danışırdı, hə? – Y-yox, elə də tez-tez danışmırdı… Sizə deyim ki, indi onu daha çox bəşəriyyətin taleyi narahat edir, istəyir ki… – Eləmi?! Daha nələr! Çox darıxdırıcıdır. Vaxt eləyib, dəyərəm ona. Sabah mütləq gedib yoluxaram. Bu gün yox; başım ağrıyır, özü də oraya o qədər adam yığışır ki… Yaxşı, sağ olun. Axşam biz orada… oraya? – Onun yanına, onun yanına. Demişdi, qəzet aparım ona. – Lap yaxşı. Gedin qəzet oxuyun orada. Bu gün daha mənim yanıma gəlməyin. Özümü yaxşı hiss etmirəm, ola bilsin, qonaq gedəcəyəm. Yaxşı, hələlik, dəcəl. “O qara adam axşam onun yanına gələcək”, – öz-özümə düşündüm. Şübhəsiz, dəftərxanada bu cür başağrılarımın və qayğılarımın olduğunu büruzə vermədim. Ancaq gördüm ki, bizim bəzi tərəqqipərvər qəzetlərimiz əldə gəzir, həmkarlarım onları son dərəcə ciddi üz ifadələri ilə oxuyurlar. Əlimə ilk keçən “Listok” qəzeti oldu. Bu qəzetin xüsusi bir təmayülü yox idi,20 ümumilikdə, humanist mövqedən çıxış etdiyi üçün onu oxusalar da, əsasən xoşlamırdılar. Təəccüblə qəzetdən aşağıdakı məlumatı oxudum: “Dünən bizim geniş, gözəl binalarla süslənmiş paytaxtımızda qəribə şaiyələr dolaşmağa başladı. Kübar cəmiyyətdən olan tanınmış qastronom N., yəqin ki, İ. klubundakı Borel21 mətbəxi üçün darıxıb, paytaxta yeni gətirilmiş, iri timsahın saxlandığı Pasaj binasına gəlmişdir. Burada o, timsahdan ona nahar bişirilməsini tələb etmişdir. Sahiblə hesablaşdıqdan sonra o dərhal onu acgözlüklə yeməyə girişmişdir (son dərəcə fağır, səliqə-sahmana meylli almanı yox ha, onun timsahını). Timsah bu zaman hələ diriymiş, o, cib bıçağıyla timsahın bədənindən şirəli hissələri kəsib, təpişdirirmiş. Yavaş-yavaş timsah onun iri qarnında yoxa çıxmışdır. O hətta timsahın yanındakı ixnevmonu22 da yemək istəyib, yəqin onun da timsah kimi dadlı olduğunu düşünüb. Biz heç də xarici qastronomların yaxşı tanıdığı bu qida maddəsinin əleyhinə deyilik. Bunu hətta əvvəlcədən söyləmişdik. İngilis lordları və səyahətçiləri Misirdə timsahları dəstə-dəstə tutur, onların bel ətindən bifşteks düzəldib, xardalla, kartof-soğanla yeyirlər. Lessepslə23 oralara gedən fransızlar isti küldə bişirilmiş timsah pəncələrinə üstünlük verirlər. Doğrudur, onları məsxərəyə qoyan ingilislərin acığına belə eləyirlər. Yəqin ki, bizdə bunların ikisini də yeyərlər. Öz tərəfimizdən biz güclü və geniş vətənimizdə ehtiyac duyulan yeni sənaye sahəsinin yaranmasını alqışlayırıq. Peterburq qastronomunun qarnında yox olmuş timsahın ardınca, yəqin ki, heç bir il keçməyəcək, yüzlərlə timsah gətiriləcək. Niyə də timsahı bizim Rusiyanın iqlim şəraitinə uyğunlaşdırmayaq? Əgər Neva suları bu əcaib yadellilər üçün soyuqdursa, paytaxtda nohurlar, şəhər ətrafında isə çaylar və göllər var. Niyə də, məsələn, Parqolovoda və ya Pavlovskda, yaxud da Moskvanın Presnenski nohurunda və Samotyokda timsah yetişdirməyək? Onlar həm bizim zövqlü qastronomlar üçün qida mənbəyi olar, həm nohurların ətrafında gəzişən xanımları əyləndirər, həm də uşaqları təbiyyat tarixi ilə bağlı məlumatlandırardılar. Timsah dərisindən futlyarlar, çamadanlar, papiros qabları və pulqabılar düzəltmək olardı. Tacirlərin üstünlük verdiyi nə qədər yağlı kağız pullar timsah dərisində saxlanılardı. Ümid edirik ki, bu maraqlı mövzuda hələ çox danışılacaq”. Mən belə şeylərin olacağını təxmin etsəm də, tələsik, başdansovdu hazırlanmış məlumatdan pərt oldum. Öz təəssüratlarımı bölüşməyə adam tapmadığımdan mənimlə üzbəüz oturmuş Proxor Savviçə üz tutdum. Sən demə, o, çoxdan mənə göz qoyurmuş. Əlində tutduğu “Volos” qəzetini sanki mənə verməyə hazırlaşırdı. O, kirimişcə “Listok”u alıb, “Volos”u mənə verdi. Qəzetdə mənim diqqətimə çatdırmaq istədiyi məqaləni dırnağıyla bərk-bərk işarələmişdi. Proxor Savviç çox qəribə adamdı: bu yaşlı, qaradinməz insan bizim heç birimizlə münasibət qurmur, dəftərxanada, demək olar, heç kəslə danışmırdı. Həmişə hər şey haqqında öz mülahizələri olurdu, amma bunları heç kimlə bölüşməzdi. Tək-tənha yaşayırdı. Bizlərdən heç kəs onun mənzilində olmamışdı. Onun “Volos”da işarələdiyi məqalədə bunları oxudum: “Hamı bilir ki, tərəqqipərvər, humanist insanlarıq və bu məsələlərdə Avropaya yetişmək istəyirik. Ancaq bütün cəhdlərimizə və qəzetimizin səylərinə baxmayaraq, biz hələ “yetiş”məmişik. Dünən Pasajda baş vermiş biabırçı hadisə də – biz bu barədə xəbər vermişdik – bunu sübut edir. Paytaxta bir əcnəbi sahibkar gəlir, özüylə timsah gətirir və onu Pasajda nümayiş etdirməyə başlayır. Biz dərhal güclü və geniş vətənimiz üçün bu xeyirli sənayenin yeni sahəsini alqışlayırıq. Ancaq dünən günortadan sonra, saat beşin yarısında əcnəbi sahibkarın dükanına şişman, sərxoş bir şəxs gəlir, giriş haqqını ödəyir və xəbərdarlıq-filan etmədən timsahın ağzına dürtülür. Timsah da neyləsin, adam boğazında qalıb boğulmasın deyə, özünüqoruma hissinə qapılaraq onu udmağa məcbur olur. Timsahın qarnına düşən naməlum şəxs o dəqiqə yuxuya gedir. Nə əcnəbi sahibkarın qara-qışqırığı, nə onun qorxuya düşmüş ailəsinin ah-naləsi, nə də polis çağırmaq hədə-qorxusu onun vecinə olmur. Timsahın daxilindən yalnız qəhqəhə və hədələr eşidilir. Bu böyüklükdə kütləni udmaq məcburiyyətində qalan bədbəxt məməli isə bihudə göz yaşları axıdır. “Çağırılmamış qonaq istilaçıdan betərdir”, – bu zərb-məsələ məhəl qoymayan həmin şəxs timsahın qarnından çıxmaq istəmir. Bizim inkişafdan qaldığımızı göstərən, əcnəbilərin gözündə bizi ləkələyən bu cür barbarlıq faktlarını necə izah edək, bilmirik. Rus naturasının genişliyi özünün layiqli yerini belə tapır. Maraqlıdır, çağırılmamış qonağa nə lazımdır? İsti və rahat məkan? Paytaxtda ucuz və olduqca rahat, qazla işıqlandırılan, pilləkənli mənzilləri olan xeyli gözəl evlər var, sahibləri bu evlərin çoxusuna qapıçılar qoyublar. Ev heyvanları ilə barbarcasına davranmaq məsələsini də oxucularımızın diqqətinə çatdırmaq istərdik: xaricdən gətirilmiş timsah, sözsüz, bu böyüklükdə bədəni bir dəfəyə həzm edə bilməz, odur ki, indi o, şişib-köpüb dağ boyda olub, dözülməz əzablarla ölümünü gözləyir. Avropada çoxdandır ki, ev heyvanları ilə qeyri-insani davrananları cinayət məsuliyyətinə cəlb edirlər. Ancaq küçələrimizin Avropasayağı işıqlandırılmasına, Avropasayağı səkilər salmağımıza, Avropasayağı evlər tikməyimizə baxmayaraq, bizə keçmişlərdən miras qalmış zehniyyətdən hələ uzun müddət qurtula bilməyəcəyik. Evlər təzədir, ancaq zehniyyət köhnə24. Elə evlər də təzə deyil, xüsusən də, pilləkənlər. Biz öz qəzetimizdə dəfələrlə yazmışıq ki, Peterburq tərəfdə, tacir Lukyanovun evində taxta pilləkənin meydançaları çürüyüb, çöküb və çoxdandır, onların xidmətçisi, tez-tez bu pilləkənlə su və odun daşıyan əsgər arvadı Afimya Skapidarovanın həyatına təhlükə törədir. Budur, nəhayət, bizim qabaqcadan dediklərimiz oldu: dünən axşam saat doqquzun yarısında əlində şorba qazanı tutmuş əsgər arvadı Afimya Skapidarova pilləkəndən yıxılıb, ayağını sındırıb. Görəsən, bundan sonra Lukyanov öz pilləkənini düzəltdirəcəkmi? Rus insanının son ağlı… Ancaq Allaha təvəkkülün qurbanı artıq xəstəxanaya aparılıb. Eləcə də, deməkdən yorulmuşuq ki, Vıborqsk səmtində taxta səkilərin palçığını təmizləyən dalandarlar yoldan keçənlərin ayaqlarını çirklətməməli, Avropada çəkmələrini təmizləyərkən elədikləri kimi zir-zibili bir yerə toplamalıdırlar… və s. və i. a.” – Bu nə deməkdir? – Təəccüblə üzümü Proxor Savviçə tutub soruşdum. – Bu nə deməkdir axı? – Nə olub ki? – Necə yəni, İvan Matveiçə yazıqları gəlmir, timsaha heyfsilənirlər. – Bəs necə olsun? Görürsən, biz heyvanla, məməliylə necə rəhmli davranırıq! Avropadan nəyimiz əskikdir? Axı oralarda timsahı çox sevirlər. Hi-hi-hi! Əcaib adam Proxor Savviç bunları deyib, öz kağız-kuğuzları ilə məşğul olmağa başladı və daha dinmədi. “Volos” və “Listok” qəzetlərini qatlayıb cibimə qoydum, İvan Matveiçin axşam əyləncəsi üçün əlimə keçən köhnə “İzvestiya” və “Volos” qəzetlərindən də götürdüm və baxmayaraq ki, axşama hələ çox qalırdı, Pasaja gedib, uzaqdan da olsa, orada baş verənləri izləmək və söz-söhbətə qulaq asmaq üçün ofisdən xəlvəti əkildim. Bilirdim ki, indi orada basabasdır, hər ehtimala qarşı şinelin yaxalığını qaldırıb üzümü gizlətdim, çünki niyəsə bir az utanırdım, camaat qarşısında olmağa çox da öyrəncəli deyilik axı. Hiss edirdim ki, bu qədər gözəl, bənzərsiz hadisə ilə bağlı öz prozaik hisslərimi nağıl etmək haqqına sahib deyiləm.
8. ...mədəni səviyyənizə şərəf gətirmir və bu, beyninizdəki fosfor çatışmazlığından irəli gəlir... – Y.Meleşottun “Qidalanma haqqında elm” kitabına yazdığı resenziyada V.Zaytsevin səsləndirdiyi fikirlərə işarədir. Rəy “Russkoe slovo” kitabçasının (1863) 8-ci səhifəsində verilib: “…tərkibində azacıq fosfor yağı olan maddələrlə qidalanmaq məcburiyyətində qalan adamların… zehni qabiliyyəti böyük zərər görür”. 9. Fuftsiq – əlli (alm.). 10. Qot zey dank! – Tanrıya şükür! (alm.) 11. “Peterburqskie izvestiya” və “Volos” qəzetlərində... – 1863-1874-cü illərdə F.Korşun rəhbərliyi ilə nəşr olunan “S.Peterburqskie vedomosti” və A.A.Kraevskinin redaktorluğu ilə çıxan “Volos” qəzetləri 12. ...İsveçrəyə… Vilhelm Tellin vətəninə... “Vilhelm Tell” – Şillerin eyniadlı dramı (1864) yazıldıqdan sonra populyarlaşmış qorxusuz İsveçrə xalq qəhrəmanı 13. “Vətən oglu” – 1862-ci ildə Peterburqda əsası qoyulmuş gündəlik siyasi, ədəbi və elmi qəzet 14. ...yeni Furye olacağam; Şarl Furye (1772-1837) – fransız sosialist-utopisti, onun ideyaları Çernışevskinin “Nə etməli” romanı nəşr olunduqdan sonra, 1860-cı illərin əvvəllərində rus jurnallarında xüsusilə qızğın müzakirələr doğurmuşdu. 15. ...Qarnye-Pajesişkadır... Lui Antuan Qarnye-Pajess (1803-1878) – fransız burjua siyasi xadimi, 1830 və 1848-ci illərdə inqilab iştirakçısı, 1864-cü ildən qanunverici korpusun üzvü 16. Andrey Aleksandroviçi haqlı olaraq rusların Alfred de Myussesi adlandırırlarsa... İşbaz-naşir A.A.Kraevski ilə fransız romantik şairi A.Myussenin (1810-1875) müqayisəsi ironik məna daşıyır. 17. Yevqeniya Tur – rus yazıçısı, publisistik məqalələr müəllifi Yelizaveta Vasilyevna Salias de Turnemirin (Suxovo-Kobılina, 1814-1892) təxəllüsü, onun ədəbiyyat məclislərində yazıçılar və elm adamları toplaşırdılar. 18. Vəhşi insanlar azadlığı, müdriklər isə qayda-qanunu sevirlər… – Ş.M.Karamzinin “Canişin Marfa” (1802) əsərindən sitat. Karamzində belədir: “Vəhşi xalqlar müstəqilliyi, müdrik xalqlar isə qayda-qanunu sevirlər: mütləqiyyət olmadan isə qayda-qanun yoxdur”. 19. Qof-rat – məmur (alm.) 20. ...Bu qəzetin xüsusi bir təmayülü yox idi... – “Peterburqskiy listok. Şəhər həyatı və ədəbiyyatı” qəzeti nəzərdə tutulur. 1864-cü ildə yaradılıb. 21. Borel – Peterburqda ləziz yeməklərilə şöhrət tapmış bahalı restoranın sahibi 22. İxnevmon – Şimali Afrika və Ön Asiyanın qamışlıqlarında yaşayan yırtıcı məməli 23. Lessepslə oralara gedən fransızlar... – Suets kanalı qazılarkən fransız mühəndisi və diplomatı Ferdinand Mari Lessepsin (1805-1894) Afrikaya getməsi nəzərdə tutulur. 24. Evlər təzədir, ancaq zehniyyət köhnə... – Qriboyedovun “Agıldan bəla” komediyasında Çatskinin sözləri.
|