Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ədəbİyyat:

1. 
   A.Əsədov ” Qazi Bürhannəddin və folklor” 2006
   
2. 
   V.A.Musalı “XV_XVll əsrlər Türk Təzkirələrinin Struktur və Spe­sifikası (əlyazma qaynaqları əsəasında)” 2006
   
3. 
   L.Süleymanova “Süleyman Çələbi Bursalı ”Vəsilətün-Nicat” əsə­rinin tekstoloji tədqiqi və elmi-tənqidi mətni” 2007
   
4. 
   Rasim Salman oğlu Hüseynov “Mahmud Baqi “Divan” ının mü­qayisəli tekstoloji-filoloji tədqiqi” 2010
   

Lamiyə Rəhİmova

(Əlyazmalar İnstitutu)
Nacİ təxəllüslü şaİrlər
Ədəbiyyat tarixinidə eyni təxəllüslü müxtəlif əsrlərdə yaşamış şair­lər mövcuddur. Belə təxəlüslərdən biri də “Naci”dir. Naci sözünün lü­ğət­lərdə “qurtulan, nicat tapan” mənaları vardır. Pənahi Makuli “Ədəbi Mə­lumat Cədvəli”ndə yeddi “Naci” təxəllüslü şairin adını qeyd etmiş­dir (5). Müəllifin istifadə etdiyi qaynaqlar haqqında məlumat verməklə onun istifadə etdiyi mənbələrin dəqiqliyinə açıqlıq gətirmək istəyirik.

Pənahi Makuli məşhur ədəbiyyatşünas Əmir Dövlətşah ibn-Əlaüd-dövlə Bəxtişah qazı Səmərqəndinin h.892 (1486)-cı ildə fars dilində yaz­dığı “Təzkirətüş-şüəra” əsərini birinci mənbə olaraq götürmüşdür. Bu mənbədə Pənahiyə görə X əsrdən öz dövrünə qədər 138 ən məşhur şairi 7 yerə bölərək əlifba sırasına riayət etmədən öz zövqünə görə qrup­laşdırmışdır. (5, 3-4) Əmin Əhməd Razinin (رازى امين احمد) h.1002 (1593)-cü ildə fars dilində yazdığı “Təzkireyi-həft iqlim” (اقليم تﺫكره هفت) əsəri ikinci mənbə olaraq verilmişdir. Təzkirə əlifba sıra­sı ilə deyil. İqlimlər (coğrafi əraziyə) görə tərtib edilmişdir. (5,4)

Şair və ədəbiyyatşünas Lütfəli bəy Azər Bəkdilinin (لطفعلى بك اﺫر بيكدلى) fars dilində yazdığı “Təzkireyi-Atəşgədə” (اتشكده تﺫكره) XVII əsrin sonunda yazılmışdır.Pənahiyə görə bu təzkirə Dövlətşah Səmərqəndinin təzkirəsindən daha mükəmməldir. Burada sayca daha çox şair haqqın­da məlumat verilir. (5,4) Butəzkirə də əlifba sırasına görə deyil coğrafi ərazilərə görə tərtib edilmişdir. Əmir Qu­la­mə­li xan Azad Hüseyn Bel­qi­ra­minin (حسين بلكرامى خان ازاد امير غلامعلى ) fars dilində h.1176 (1762)-ci il­də yazdığı “Təzkireti-Xəzaneyi Amirə” ((خزانهء عامره تﻨكرهء əsərində ve­ri­lən məlumatlar əsasən hind ədəbi mək­təbinə aitdir. (5,4) Lələbaşı adı ilə şöhrət tapan Əmir üş-şüəra Rza­qulu xan Hidayətin (هدايت اميرالشعر ا رضاقلى خان) h.1284 (1867)-cü ildə fars dilində iki cilddə yazdığı “Məcməül-Füsəha ( (مجمع الفسحاtəzkirəsi də Pənahinin qaynaq olaraq söykəndiyi əsərlər­dən­dir. (5, 4)

Məşhur türk alimi Şəmsəddin bəy Saminin (شمس الدئن بك سامى) 6 cild­də h.1306 (1888-1898)-ci illərdə nəşr olunan “Qamusül-Əlam” (قاموس اعلام ) əsərində də Yaxın Şərq ölkələri xalqlarının şairləri haqqın­da qısa məlumat vardır. (5, 4) Mir Nöhsün İbn Hacı Mir Əhməd Qara­bağinin (مير محسن ابن حاجى ميراحمد قره باغى) fars dilində yazdığı “Təz­kireyi-Nəvvab” (تﻧكرهء نؤاب) əsərində Qarabağ şairləri haqqında məlu­mat vermişdir. (5, 6)

Qarabağlı Məhəmmədağa Müctəhidzadənin (مجتهدزاده محمد اغا قره باغى) Azər­baycan dilində yazdığı “Riyazül-Aşiqin” (رياض العاشقين ) əsərində XX əsrin əvvəllərinə qədər yazıb yaratmış Qarabağ şairləri haqqında mə­lumat vardır. (5, 5) Firudinbəy Köçərlinin (فريدون بك كوﭼرلى) Azər­bay­can ədəbiyyatı tarixi materialları (اﻧربايجان ادبياتى تاريخى ماترياللارى) 4 cilddən ibarətdir. Burada azərbaycanlı bütün məşhur şairlər haqqında məlumat verilir. (5,5)

Məhəmmədəli Tərbiyyətin (على تربيت محمد) 100-dən artıq təzkirə və mənbə gözdən keçirdikdən sonra azərbaycanlı şair, alim və ədiblər haqqında məlumatı əlifba sırası ilə verdiyi “Danışməndane-Azərbay­can” (دانشمندان اﻧربايجان) əsəri Azərbaycan şairləri haqqında məlumat mənbəyi olaraq olduqca dəyərlidir.

Pənahi Makuli təqdim etdiyi ədəbi məlumat cədvəlində ilk öncə Kə­şan şəhərində anadan olan və fars dilində yazıb yaratmış Nacidən bəhs etmişdir. Şəmsəddin Saminin Qamusül- Əlam əsərində üç Naci təxəl­lüs­lü şair haqqında məlumat verilir. Bəhs olunan ilk iki şair farsça yaz­dığı üçün İran şairi olaraq qeyd olunmuşdur. İlk öncə Kəşanlı Naci haq­qında bilgi verən Şəmsəddin Sami şair Molla Həsənin oğlu olduğunu qeyd edir. Hüsnü əxlaqının məşhur olduğunu qeyd edərək şairin bir bey­tini də nümunə olaraq vermişdir:

سر اﻨ خاك لحد از شرم عصيان بر نميدارم

كه ترسم ازوجودم تنك ايد اهل محشردا(7,V1c.,404)

Şəmsəddin Sami ikinci Naci təxəllüslü şairin adının Şahqasım ol­duğunu qeyd etmişdir. Eyni Naci haqqında Makuli cədvəlində də məlu­mat vardır. Məşhəddə dünyaya göz açan Naci Şahqasım Fars dilində yaz­mışdır. Doğulduğu - vəfat etdiyi tarix və yer bilinmir. Şəmsəddin Sami Şahqasım Nacinin Hindistana səyahət etdikdən sonra Cəhənəba­da köçərək orada Məlik Seyid Səadət Xan Bahadır Canbəndanın hi­ma­yəsini əldə etmiş nəhayət Əkbərəbada gedərək orada vəfat etmişdir. Şəm­səddin Saminin bəhs etdiyi digər Naci təxəllüslü şair isə Osmanlı şairi Müəllim Nacidir. Osmanlı ədəbiyyatı nümayəndələrindən olan Mü­əl­lim Nacinin əsl adı Ömərdir.1857-ci ildə İstanbulda anadan olan şair atası rəhmətə gedəndən sonra anası ilə birgə Varnoya dayısının ya­nına köçmüşdür. Burada müəllimlik fəaliyyətinə başlayan ədib Naci təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Daha sonra Anadolunun müxtəlif yerlə­rin­də məmurluq edən şair İstanbula geri döndükdən sonra müxtəlif mət­buat orqanlarında həm jurnalist kimi fəaliyyət göstərmiş paralel olaraq müəllimlik də etmişdir. Müəllim Naci 13 Aprel 1893-cü ildə 43 yaşın­da vəfat etmişdir. Atəşparə, Şerarə, Füruzan, Sünbülə, Yadigarı-Naci və s. əsərləri vardır. Şairin ümumən 40 yaxın kitabının olduğu bilinir. Müəllim Nacinin məzar daşında nəstəliq xətti ilə aşağıdakı beyti veril­mişdir:

Hak perestim arzı-ixlas ettiyim dərgah bir,

Bir nəfəs tovhiddən ayrılmadım Allah bir. (7,VI c.,1404)

Naci Xanqar deyə bilinən, fars dilində yazan, doğulduğu tarix ola­raq h.515 göstərilən bir başqa şair də Pənahi Makulinin cədvəlində yer almışdır (5).

Anadan olduğu yer Ordubad vəfat etdiyi yer isə Hindistan olaraq gös­tərilən anadan olduğu və vəfat etdiyi tarix bilinməyən Ordubadlı Naci də fars və azərbaycan dillərində əsərlər vermişdir. Məhəmmədəli Tər­bityyət Danışməndani-Azərbaycan əsərində Naci Ordubadidən bəhs edə­rək onu görkəmli söz ustadı olaraq adlandırmışdır. Naci, Katibinin “Şütür-hücrə” qəsidəsinin cavabında bir qəsidə demiş və onun sözlərinə “pəşşə” (milçək) sözü artıraraq maraqlı bir qəsidə yazmışdır. Bu işin öh­dəsindən bacarıqla gələn Ordubadlı Nacinin bu qəsidəsinin ilk beyti aşa­ğıdakı kimidir:

Bəsdir bədən hücrəmdə fikir milçəyi dəvə olsun,

Mənim hücrəmdə belə milçək dəvə işini görsün. (məcməül-xəvas)

(9,243)

Makuli cədvəlində adı keçən bir diyər şair isə Naci Təbrizidir (5). Onun Təbrizdə dünyaya göz açdığı bilinsə də hansı ildə və harada vəfat etdiyi bilinmir. Eyni zamanda doğulduğu tarix də məlum deyildir. Mə­həm­mədəli Tərbiyyət “Danışməndamı –Azərbaycan” əsərində Təbrizli Na­cinin ömür boyu yoxsul yaşadığı, təvazükar və dinc adam olduğu qeyd etmişdir. Onun bir beytində rəngarəng misralar yazmasına da şa­hid oluruq:

Naci, söz meydanında, əlində şairin

Hikmətli misra qanlı qılıncdandır kəskin. (9,244)

Nəhayət Mirzə Mehdi Nacidən bəhs edən Makuli onun doğulduğu və vəfat etdiyi tarixlər haqqında heç bir məlumat olmadığını qeyd edir. Ancaq bu görkəmli şairin XIX əsrdə Gəncədə anadan olduğunu, h.1300 (1882)-ci ildə vəfat etdiyini bildirir. Şair azərbaycan və fars dillərində yazmışdır. (5, 270) Qulam Məmmədəli də Təzkirəsində Naci Mirzə Meh­di və Naci Molla Qədir haqqında məlumat vermişdir. Əsli Şama­xı­dan olan Molla Qədir Nacinin anadan olma və vəfat tarixi barədə mən­bələrdə məlumat tapa bilmədik. Ancaq 1825-ci illərdə həyatda olduğu yenə Qulam Məmmədəli təzkirəsində qeyd edilmişdir.

Eyb eyləmə ey Nacini meyxarə gərən kəs,

Yenicə kişi rahi-müsəlmana düşübdür. (4,416)

Makuli də h.1210 (1824)-cü ildə Şirvanda doğulduğunu qeyd etdi­yi Naci Şirvani adlı bir şəxsdən bəhs etmişdir. Ədəbi Məlumat Cədvəlində şairin Azərbaycan dilində yazdığı da qeyd olunmuşdur (5).

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Mirzə Mehdi Naci haqqında qaynaqlarda çox az məlumat ol­ma­sına baxmayaraq bu mütərəqqi şairin Gəncədə anadan olduğunu, do­ğulduğu tarixin dəqiq olmadığını, sadəcə şairliyi ilə deyil xəttatlığı ilə də Gəncə, Qarabağ, Şirvan və Şəkidə istedadlı bir şəxs olaraq şöhrət qa­zandığını da həmçinin qaynaqlardan öyrənirik. Mirzə Mehdi Naci haq­qında Seyid Əzim Şirvani “Əsərləri”nin III cildində (8), Firudin bəy Kö­çərlinin “Azərbaycan Ədəbiyyatı” kitabında (2), Nəsrəddin Qaraye­vin tərtib etdiyi “Poetik məclislər”monoqrafyasında (3), M.Neməto­va­nın “İki Gəncəli həkkak-xəttatın işi haqqında” (6) adlı məqaləsində, Ma­kuli Pənahinin “Ədəbi məlumat cədvəlində” (5), “Türk əlyazmalar kataloqunda” (10) və s. qaynaq və məxəzlərdə məlumata rast gəlmək olar.

Firudin bəy Köçərli “Azərbaycan Ədəbiyyatı” kitabında bir sıra azərbaycanlı şair haqqında məlumat verərkən Nacini də unutmamışdır. Mirzə Mehdi Naci haqqında ilk dəfə nisbətən geniş məlumat verən Firudin bəy “Gəncə şairlərinin ən müqtədiri və rəvantəblisi mərhum Mir­zə Mehdi kimi onu tanıtmışdır. (2,180) Eyni zamanda tədqiqatçı Na­cinin tam tərcümeyi-halına dair lazımı məlumat toplaya bilmədiyi üçün təssüfləndiyini də bildirmişdir. Qaynaqlara istinadən şairin təqri­bən h.1300-cü ilin 20-ci ilində vəfat etdiyini qeyd edən tədqiqatçı Naci­nin nəqqaşlıqda, təbiblikdə və şairlikdə çox məharətli olduğunu bil­dir­mişdir. Mirzə Mehdinin qarabağlı Abdulla bəy Asi, Xarrat Qulu Yusi­fin, Şamaxı şairi Hacı Seyid Əzimin və Qazax şairləri Mustafa ağa Na­sirin və İskəndər ağanın (“şair”təxəllüslü) müasiri olduğundan onlarla sıx əlaqəsi olmuşdur. Firudin bəyin bildirdiyinə görə Abdulla bəy Asi­nin Mehdiqulu xanın qızı Xurşudbanu həzrətlərinə yazdığı həcvə nəzm ilə cavab verənlərdən biri də məhz Mirzə Mehdi Naci olmuşdur. Hətta Fi­rudin bəy onun bəziləri tərəfindən məzhəbsiz, sufi diyə ittiham edil­diyini də qeyd etmişdir. Firudin bəy onun “şeiriyyatını rəvan, zərif, gü­şadə” (2,180) olduğunu da bildirmişdir. Daha sonra tədqiqatçı Mirzə Mehdinin qəzəllərindən bir neçə nümunə vermişdir. Hətta onun qəzəl­lə­rindən birinin Qasım bəy Zakirin təsiri ilə yazıldığını, “fəsahət və ləta­fətdə dəxi Zakirin kəlamından əksik”olmadığını vurğulamışdır. (2, 181) Nacinin qəzəllərini Qasım bəy Zakirin, Həsən Qarabağinin, Seyid Şir­va­ninin qəzəlləri ilə eyni səviyyədə tutan Firudin bəy onun farsça yaz­dığı “Bahariyyatı-Naci” əsərini tərifləyərək göylərə qaldırmışdır. (2, 180-184)

M.Nemətova,iki Gəncə həkkak-xəttatının işi haqqında olan mə­qalə­sində Nacinin həkkaklık sənətini tədqiq etmişdir. M. Nemətova onun AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan “Divan”ı ilə yaxından tanış ol­muş, əlyazmada mövcud olan maraqlı məqamları məqaləsində isti­fa­də etmişdir. (5, 29) Şairin həyatı ilə bağlı maraqlı məqamlardan birini də elə M.Nemətova üzə çıxarmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi Fifudin bəy Köçərli qəbir daşındakı yazıya əsaslanaraq Mirzə Mehdinin 1882-ci ildə yetmiş yaşında vəfat etdiyini bildirmişdir. M.Nemətova məqa­lə­sin­də, şairin hələ sağ ikən özü üçün hazırladığı qəbir daşında 1880-ci ilin iyun ayında yetmiş beş yaşında öldüyünü yazmışdır. M.Nemətovanın yazdığına görə, şair yetmiş səkkiz yaşında vəfat etmiş, İmamzadə qəbirstanında özü üçün hazırladığı türbədə dəfn edilmişdir. (5, 29) M.Ne­mətova Nacinin həkkak-xəttatlığını ilk dəfə tədqiq etmişdir. Hətda tədqiqatçı şairin hazırladığı qəbir daşlarından bir neçəsinin fo­tosu­rətini də vermişdi. M.Nemətova Nacinin özünə, Gəncəli Ələk­bərə və Əli bəyə hazırladığı qəbir daşları üzərində işlənmiş maraqlı orna­ment və gözəl xətt nümunələrinin olduğunu da qeyd etmişdir. (5,33)

Məqalədən eyni zamanda “Qarabağnamə” əsərinin müəllifi və Mir­zə Mehdinin yaxın dostu Mirzə Adıgözəl bəy və onun oğlu Məmo ağa­nın da qəbir daşlarının şair tərəfindən zövqlə işləndiyini öyrənirik.

Ümumiyyətlə şairlərin eyni təxəllüsləri istifadə etmələri tarix boyu müxtəlif problemlərə səbəb olmuşdur.. Bu məsələlərdə ən böyük mə­suliyyət təzkirələrin üzərinə düşmüşdür. Təxəllüs məsələsi özü özlü­yün­də müstəqil mövzu kimi araşdırılmamışdır. Fikrimizcə bu mövzu­nun tədqiqi Azərbaycan və ümumilikdə türk filologiyası üçün olduqca maraqlı olardı.

Ədəbİyyat:

1. 
   Azərbaycan Ədəbiyyat Tarixi. Azərb.SSR. Elmlər Akademiyası nəş­riy­yatı, Bakı, 1960.
   
2. 
   Köçərli Firudinbəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə. I.cild. Trans­lite­rasiya edən: Ruqiyyə Qənbər qızı. Bakı, Elm nəşriyyatı.1981.
   
3. 
   Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan Ədəbi Məclisləri. Nurlan, Bakı, 2010.
   
4. 
   Qulam Məmmədli. Təzkirə. Transfonelitirasiya edən: Aybəniz Rəhi­mo­va. Bakı, elm və təhsil, 2012.
   
5. 
   Makuli P. Ədəbi məlumat cədvəli, Bakı, 1962.
   
6. 
   Nemətova M. İki Gəncə həkkak-xəttatının işi haqqında //Azərb.SSR EA Xəbərləri, ictimai seriyası, 1959, №8, s.29.
   
7. 
   Şəmsəddin S. Qamusül- Əlam. VI cild. İstanbul,1306.
   
8. 
   Şirvani Seyid Əzim. Əsərləri. III cild. Tərtib edən: Süleyman Rüstə­mov. Bakı, Elm nəşriyyatı,1974.
   
9. 
   Tərbiyyət M. Danışməndani-Azərbaycan. Bakı,Azərbaycan dövlət nəş­riy­yatı, 1987.
   
10. 
    Türk Əlyazmalar Kataloqu. II cilddə. Bakı, Nurlan, 2009.
    

Əlyazmalar:

11. 
    Mirzə Mehdi Naci Gəncəli. Şeiriyyatı. B-71.
    
12. 
    Mirzə Mehdi Naci Gəncəli. Həcviyyatı-Naci. B-131.
    

Xədicə Buturabİ

(Əlyazmalar İnstitutu)
Dİnİ təlİmlərdə təbİətə münasİbətİn tİpolojİ aspektlərİ
Bu məsələ ilə bağlı Qərb alimlərində müəyyən fikir forma­laş­­­mışdır. Ayrı-ayrı inanclarla yanaşı, dünya dinlərində – bud­dizm, xristianlıq və islamda bu yöndə tipoloji baxımdan oxşar və yaxın fikirlərə rast gələ bilirik. Onların təbiət və kosmoloji, düzən barədə mülahizələri həm el­mi cəhətdən, həm də mənəvi cəhətdən maraq doğurur (1.s.22).

Son dövrlər Qəbrdə bir çox xristian və yəhudi alimləri ətraf mühitə olan münasibətin düzgün şəkildə formalaşması üçün ilahiyyatın töv­si­yələrindən faydalanmağı diqqətə çəkmişlər. Təbiət və ətraf mühitə yad münasibətin ağır nəticələrini görən kataliklər və protestantlar məsələnin ciddiliyini nəzərə alaraq mövzuya daha dərin maraq göstərmişlər. Onlar təbiət və kosmoloji düzən haqqında dini təsəvvürlərin elmi baxışlarla uyğun gəlməsi məsələsini ortaya qoymaqdan daha çox ətraf mühiti qo­rumaq üçün dini-əxlaqi prinsiplərdən faydalanmağın zərurətini diqqət mərkəzində saxlayırlar. İslamda bu məsələyə elm ilə əməl, yəni düşün­cə ilə əxlaq arasında vəhdət prizmasından yanaşır. Çünki müasir dövrdə təbiət və ekologiyanın korlanması elm ilə əməl arasındakı əlaqənin olma­ma­sından, başqa sözlə desək elmin əxlaqdan ayrılmasından irəli gəlir: təbiəti korlamağın fəsadlarını bilirlər: lakin mənfəət xatirinə bu əməl­dən çəkinmirlər. Əməlsiz elm və elmsiz əməl – hər ikisi mənfi nə­ticə verir. Son vaxtlar islamda təbiətə münasibət məsələsi daha böyük önəm qazanmaqdadır (1.s.275).

Son bir neçə əsrdə xristian alimləri təbiətə münasibət məsələsini bir növ unutmuşdular. Həmin mövzuya yenidən qayıdış son iki-üç onil­lik­də gündəmə gəlmişdir. Məsələyə marağın artmasına səbəb isə ətraf mü­hi­tin hədsiz dərəcədə korlanması və ekoloji böhranın kəskinləşməsi ilə bəşər həyatının təhlükəylə üzləşməsi olmuşdur. Ona görə Qərbdə xris­tian illhiyyatçılar təbiətə münasibətin müsbət yöndə dəyişdirilməsi üçün dini təlimlərin əhəmiyyətini önə çəkməyə başlamışlar. Bəziləri insan­la­rın ətraf mühitlə rəftarını tənzimləmək üçün ənənəvi xristianlığa qayıt­mağı bir qismi isə Uzaq Şərq və hind dini təlimlərindən bəhrələnməyi töv­siyə etmişlər. Bu arada şaman inanclarına üz tutanlar da vardır və bu meyl xüsusilə Amerikada müşahidə edilməkdədir. Bir sıra hallarda xris­tianlıq və onun qolları ətraf mühitə münasibətin dəyişdirilməsi üçün öz etiqadlarından dövrün tələblərinə uyğun faydalanmağa önəm verirlər. Şərq bölgələrində yayılan dini cərəyanlar daha çox öz kimliyini həm mad­di və həm də hərbi cəhətdən qat-qat güclü olan Qərb mədəniy­yəti­nin hücumu müqabilində qoruyub saxlamağı daha zəruri hesab edirlər. Bununla onlar öz milli mənəvi dəyərlərini hifz etməyə çalışırlar. Onu da qed edək ki, Qərbdən fərqli olaraq Şərq xalqları öz dini ənənələrini daha çox saxlamağa müvəffəq olmuşlar. Eyni zamanda burada təbiət və ətraf mühitə olan münasibət də nisbətən yaxşıdır. Şərqlilər materialist və sekularist ideoloji cərəyanlarla üzləşərkən asanlıqla təslim olmur, öz kimliyini qorumaqda daha güclüdürlər (3.s.139).

Qeyd edək ki, xristianlığın təbiətə münasibəti müxtəlif tarixi dövr­lər­də fərqli olmuşdur. A.Qaynobiyə görə, xristianlıq təbiəti istismar et­mə­yə müqavimət göstərməmiş və bu səbəbdən ekoloji böhran geniş­lən­mişdir. Şərq düşüncə məktəblərindən fərqli olaraq xristianlığın təbiəti qo­rumaq barədə mövqeyi zəifdir (3.s.265). Lakin keçən əsrin ortala­rın­da bu münasibəti dəyişdirməyə çalışdılar (3.s.272).

Keçən əsrin 50-ci illərində protestant ilahiyyatçı A.Riçard həyatla bağlı fikirlərində mühitin əhəmiyyətinə diqqət yetirsə də, ilahiyyat­çı­la­rın az qismi ekologiyaya maraq göstərirdilər (4.s.52-53).

60-cı illərdən şərait dəyişməyə başladı. L. Jozef isə “Yer kürəsi üçün ilahiyyat” məsələsini ortaya qoydu, bəşərin nicatını təbiət və kos­mosun nicatı ilə əlaqələndirdi. Onun əqidəsinə görə, Allahı pərəstiş ba­xımından ilahiyyat və təbiətşünaslıq birləşsə kifayət edər (2.s.372). Baş­qa bir protestant alim – Riçard Bauer dünyanı Allaha aid edərək bil­dirdi ki, Allah onu özü xəlq etdiyi üçün sevir və həyat üçün zəruri olan təbiətə ehtiramla yanaşmaq lazımdır. (Ridrik.ətraf mühitə münasibəti indiki dövrdə o qədər də qənaətbəxş deyildir və məsələnin ilahiyyat elmi baxımından geniş təhlilinə rast gəlmirik. Ona görə Artur Versilde bir daha ilahi təcəllinin təzahürü olan təbiətə yenidən baxmağı tövsiyə edir (4.s.96). Bu baxış ekoloji böhranın genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq aktuallıq kəsb edir.

Qərbdə yəhudi mütəfəkkirləri xristianların təbiət və ətraf mühit ba­rə­də nigarançılıqlarına reaksiya göstərərək məsələnin ictimai və sosial əhəmiyyətini önə çəkmişlər. Onlar dini ənənələrə əsaslanaraq təbiətin qo­runması üçün səy göstərməyə təkid edirlər. Onlar prinsipal cəhətdən əski ənənələrə söykənən yeni bir təbiət fəlsəfəsinin işlənməsini diqqətə çatdırırlar (5.s.44).

Bir çox yəhudi qələm sahibləri son vaxtlar təbiətə münasibətdə əx­laqi dəyərlərin önəminə xüsusi diqqət göstərirlər. Bunlardan İsmar Şorc “Gəlin qənaətlə yaşayaq” adlə kitabında yəhudi dinində bu mövzunun əhəmiyyətini xatırladır və göstərir ki, dinlə zidiyyət təşkil edən mate­ria­list münasibət öz istehlakı maraqlarını əsas tutaraq ətraf mühitin məhvi­nə yönəlmişdir (İsmar Şorc.s.24,36). Yəhidi dininin ayin və qanunları təbiətə və heyvanlara zərər verməyi qadağan edir, torpaqdan istifadə za­manı zöhdə əsaslanmağı tövsiyə edir.

Yəhudi dini qanunlarına görə insan təbiətlə davranışında ilahi hökm­lərə uyğun hərəkət etməlidir (3.s.326-327). İnsan eyni zamanda tə­biəti qorumağa borcludur. Buraya torpaq, meşələr, bitkilər daxildir. İstər sülh, istərsə savaş zamanı ağaclara və başqa təbiət ünsürlərinə zə­rər yetirməyə icazə verilmir.

Qədim yəhudi dininə görə kainat Allahın təcəlli səhnəsidir və insan burada özünü Allahın hüzurunda olduğu kimi hiss edir. Həmin ənənə ey­­ni insanın Yer kürəsini və orada olan məxluqatı qorumaq üçün da­şıdığı məsuliyyəti yada salır.

Monoteist dinlərlə yanaşı başqa əski inanclar da təbiətə ehtiramla yanaşmaq ənənəsi mövcuddur.

Müxtəlif məntəqələrdə yaşayan qırmızı dərili etniklər göy aləminə müqəddəs ata, yerə isə müqəddəs ana kimi baxır, burada olan bitki və heyvanat aləminə bağlılıq və qəyyumluq nümayiş etdirirlər (6.s.51). On­lar təbiəti sevməyi və qorumağı özlərinə müqəddəs borc bilirlər. Həyat qaynağı olan təbiətə doğma və yaxın münasibət Konfusi təli­min­də də müşahidə edilir (6.s.60-62).

Təbiət və insan münasibətinin metafizik baxımdan izahı faktına da rast gəlmək olur. Əski kosmoloji baxışlara görə insan və təbiət ünsür­ləri, dörd fəsil və dörd cəhət arasında uyğunluq vardır. Başqa sözlə desək mikrokosm və makrokosm arasında balans və uyğunluq bərqərar ol­muşdur. Təbiətin korlanması ümumi kosmoloji düzəni pozur (Teodor Dibard.s.106). Konfusi təlimində təbiətin fəlsəfəsi əxlaq və fəzilətlə bağ­lıdır və burada yaranan böhranın həlli üçün əxlaqi dəyərlərə söy­kən­mək lazımdır. Hind xalqlarının dini ayinlərində, xüsusilə buddizmdə təbiətlə münasibət müəyyən əxlaq normaları çərçivəsində tənzimlənir. Lamaya görə dünyada gedən bütün proseslər arasında yaxınlıq və əlaqə vardır. İnsan öz ev və yaşadığı yeri qorumağa borcludur və bu məsələdə əxlaqi məsuliyyət daşıyır (5.s.117).

Maraqlı haldır ki, Şərq dini təlimləri içərisində buddizm təbiət və ətraf mühit ilə bağlı daha çox mülahizələr irəli sürmüş, dünya dinləri ara­sında isə islam mövzuya daha geniş və dərindən yanaşmışdır. Sa­dəcə islam ölkələrində bu səmavi dinin kosmoloji düzən və təbiət­şü­naslıqla bağlı fikirlər keçən əsrin 60-cı illərindən yeni elmi metodla təd­qiq edilməyə başlamışdır.

Qərb alimlərinin islama aid bir sıra ənənəvi qeyri-obyektiv mövqe­yini nəzərə alsaq təhlil metodologiyasında yenilik gətirmək zərurəti or­taya çıxmışdır. (4.s.408). İslam mədəniyyətində istər təbiətin öyrənil­mə­si və istərsə də ətraf mühitin əhəmiyyəti ilə bağlı bəhslər son illərdə gündəmə gəlmişdir (7.s.152). İslamda kosmoloji sistem barədə baxışlar əsasən fəlsəfə, metafizika və irfan çərçivəsində açıqlanmışdır. Həmin baxışlarda islam baxımından təbiət və kainat düzəninin ümumi cizgilə­rini müəyyənləşdirir (7.s.62). Məsələyə elmi yöndə yanaşan islam, eyni zamanda onun həm də əxlaqi müstəvidə tədqiqini önə çəkir. Quran ayə­ləri təbiət və kainat düzənində olan qanunauyğunluqlar üzərində düşün­məyə və bu nizamı pozmamağa dəvət edir. Müasir dünyada istehlak meylinin sürətlə artması təbiətdən istifadədə israf və ifrata yol açır və bu meyl Şərq ölkələrində daha güclü olduğundan ekoloji böhran burada da təhlükəli vəziyyət almaqdadır (8..s.37).

Bu arada ilahiyyat alimləri torpaq, su, meşə və başqa təbii qaynaq­ların qorunması zərurətini diqqətə çatdırmaq üçün Quran ayələrinə is­nad edir, fiqh və şəriət vasitəsilə tənzimlənən əxlaq normalarına əsas­lanırlar. Əhməd Hüseyni yəhudi mütəfəkkirlərinin kabala və dini qa­nun­lar əsasında təbiətə münasibətinin necə formalaşdığına nəzər salaraq islamda bu məsələnin daha ətraflı izahını tapa bilərik.

İslamda insan yer üzərində Allahın xəlifəsi hesab edilir və bu onun məsuliyyətini daha da artırır (9.s.14). Həmin məsuliyyəti təbiətin qo­run­masını da şamil etmək olar. Bir sıra islam alimləri və ruhanilər, o cümlədən Suriyanın böyük müftisi Şeyx Əhməd Keyftaru öz məru­zə­sində insanın təkcə bəşərə deyil, Allaha mənsub olan kainat qarşısında məsuliyyətini önə çəkmişdir. Bununla belə Qərbdə ətraf mühit barədə bəhs edilərkən monoteist dini təlimin bu barədə olan mövqeyi diqqət­dən yayınır. İslam monoteist din olaraq dünyanın vəhdət üzərində qu­rul­duğuna inanır. Burada formalaşan ontoloji baxışa görə kainat Allahın fərmanı altında müəyyən nizamla idarə olunur və burada hər şeyin hə­yatı vardır. Kainatda hər şey insan üçün yaradılsa da, onun təbiətə mü­daxiləsi məhdudlaşdırılır. İnsan təbiəti öyrənməklə ondan səmərəli və düzgün istifadə yollarını araşdırmalı, ona zərər yetirməməlidir.

Bu məqalədə dini təlimlər üzrə təbiətə münasibətin ümumi tipoloji aspektləri irəli sürülür və İslamın universal mahiyyəti önə çəkilir. Qu­rana görə vahid dünya düzəni və bunu təşkil edən varlıq təbəqə­lərinin bir-birilə əlaqəsi, insanın yaradılışının hikmət və məqsədi onun təbiətin mühafizəsindəki missiyası, ətraf aləmi də Allah tərəfindən qurulan ta­razlığın saxlanması təməl prinsiplər kimi önə çəkilir. Təbiətə və ekolo­giyaya münasibət həmin prinsiplər əsasında müəyyən edilir.

Sonda onu da qeyd etmək lazımdır ki, etiqad və düşüncə tərzində müşahidə edilən fərqli cəhətlərlə yanaşı, inanc və dinlərdə təbiət və ət­raf mühitə münasibət məsələsində ortaq və yaxın məqamlar da vardır.

Ayrı-ayrı dinlərdə təbiətə və ətraf mühitə aid fikir və mülahizələri müqayisə etsək, onlar arasında bir sıra ümumi oxşarlıq görə bilərik. Qərb və Şərq dini təlimlərində fərqli cəhətlərlə yanaşı, təbiətə münasi­bətdə yaxın məqamlar da vardır və həmin məqamlar bir ortaq nöqtədə kəsişir: məsələyə əxlaqi yöndə yanaşmaq. Öncə işarə edildiyi kimi, yəhudilik və xristianlıq təbiətə insanlıq nöqteyi-nəzərindən yanaşır və islamda həmin münasibət daha bariz şəkildə müşahidə edilir. Bu yanaş­manın kökündə mənəvi bir amil dayanır: Təbiəti sırf maddi ünsür kimi qəbul edərək onu insafsızcasına istismar etməkdən çəkinmək. Təbiət dü­zəninə dini idrak bucağından yanaşaraq ona həyati bir sistem kimi baxmaq və onu qorumağı mənəvi bir vəzifə kimi qəbul etmək hələ də ictimai şüurda özünə tam yer tuta bilməmişdir. Dini təsisatlar məhz ekoloji böhranın təhdidlərinin kəskinləşdiyini görəndən sonra prob­lem­lə bağlı öz mövqeyini ortaya qoymağa başlamışdır. Uzun illər təbiətlə bağlı problemlər sırf müasir təbiət elmləri çərçivəsində təhlil edilirdi. Ancaq təcrübə göstərdi ki, təkcə inzibati və texniki yollarla bu böhranı yüngülləşdirmək mümkün deyildir.

Dini baxışlarda kosmoloji düzən və təbiətlə bağlı mövqe insanın bu­rada sağlam yaşamını təmin etmək baxımından əhəmiyyətlidir. Həmin mövqeyə görə insan psixoloji və ruhi cəhətdən yaşadığı mühitin har­mo­niyasını qorumağa borcludur. Varlıq aləmində mövcud olan tarazlığı pozmağa icazə verilmir və insan təbiətlə münasibətdə ölçü və həddi aşarsa Allahın qəzəbi ilə düşəcək, çünki bu düzən və tarazlıq Allah tə­rəfindən yaradılmış müqəddəs bir qanundur. İnsan öz xilqətinin ali hə­dəfindən uzaq düşdükdə dəyərsiz bir şeyə çevrilir. Yəhudi və islam di­nində insan uca bir məqamə sahibdir, onun xilqətinin yüksək hədəfi hə­min məqama yetişməkdir. Bunun üçün insan ilahi qanun və göstərişlərə əməl etməli, təkcə fərdi ibadətlə məhdudlaşmadan ətrafla münasi­bə­tin­də də təbiət və kosmoloji düzənin tarazlığını qorumalıdır. Başqa sözlə desək, ətraf mühitə olan laqeyd münasibəti dəyişmək və ekologiyanı qorumaq üçün insanların şüur, mənəviyyat və psixologiyasında dəyi­şiklik lazımdır ki, bu məsələdə dini alimlər müsbət rol oynaya bilər.