Xocali soyqirimi

 
Növbə Qaradağlıya çatırdı 
Müharibə  alovu  Qarabağı  bürümüĢdü.  Azərbaycan  dövləti  sanki  bu  bölgəni  kiminsə,  nəyinsə  qurbanına 
çevirmək  niyyətindəydi.  Erməni-rus  hərbi  birləĢmələri  ilə  bir  bölgə  -  Ağdamdakı  könüllü-özünümüdafiə 
dəstələri  və  yeni  yaradılmıĢ  Milli  Ordunun  təcrübəsiz  əsgərləri,  əksəriyyəti  xəyanətkarcasına  yuxarıların 
əmrlərinə tabe olan zabitlər müharibə aparırdılar. 
Dinc sakinlərin ərĢə qalxan ah-naləsi, tüstüsü göylərə bülənd olan  yaĢayıĢ  məntəqələrinin harayı Bakıda 
eĢidilmirdi.  Paytaxt  iqtidar-müxalifət  savaĢına  hamilə  olduğu  bir  vaxtda  cəbhə  bölgələrində  ermənilər  at 
oynadır,  yurd  yerlərimizi  darmadağın  edirdilər.  Kəndlərimiz  bir-bir  Azərbaycanın  xəritəsindən  silinir, 
Ermənistana qatılırdı. Bu, tarixin ən rüsvayçı müharibəsi idi. 
Xocalı  faciəsinə  gedən  yolun  son  kilometrliyində  olan  düĢmən  Xocalıdan  əvvəl  Qaradağlı  qətliamını 
törətdi.  Fevralın  16-17-də  qədim  türk  məskəni  olan  Qarabağlı  kəndi  dörd  tərəfdən  düĢmən  hücumuna  məruz 
qaldı. Damarın-dan qeyrət, namus, vətənpərvərlik qanı axan oğul və qızlarımız nə qədər müqavimət göstərsələr 
də, mühasirə həlqəsi getdikcə daralırdı. Nəhayət, zülm ədalətə qalib gəldi və daha bir kəndi itirdik. Onlarla igid 
oğlumuz qətlə yetirildi, insanlar diri-diri silos quyularına dolduruldu, əsir götürülənlərin əksəriyyəti Xankəndiyə 
gedən yoldaca güllələndi. Min cür əzab-əziyyət, iĢgəncə verilən uĢaqlar, qadınlar və qocalar cəhənnəmi gözləri 
ilə gördükdən sonra vəhĢicəsinə öldürüldü. Hətta yaralılara da aman verilmədi. 
VəhĢiləĢmiĢ daĢnak tör-töküntüləri böyük bir elin varlığına son qoymaqla Xocalıya gedən yolu tamamilə 
açdı və yeni hücumlara hazırlaĢmağa baĢladılar. 
 
Ağdam paytaxt olmuĢdu 
Qarabağın  yeganə  ümid  yerinə  çevrilmiĢ  Ağdamda  hamı  qan  ağlayırdı.  Kimi  düĢmən  silahlarını 
susdurmaq  üçün  səngərlərə  atılır,  kimi  yurd  yerlərindən  qovulmuĢ  soydaĢlarımıza  dayaq  durmaq  üçün  yollar 
axtarır, kimi evsiz-eĢiksiz insanları ovutmaq üçün əlindən gələni edirdi. Ancaq bu, dövlət səviyyəsində deyildi - 
Ağdam Azərbaycan iqtidarının bütün vəzifələrini təkbaĢına həyata keçirmək iqtidarında deyildi. Bir tərəfdən də 
məğlubiyyətlərimizi  gerçəkləĢdirmək,  əhalini  ruhdan  salmaq  üçün  Bakıdan  göndərilən  emissarların  fəaliyyəti. 
Bütün  bunlar  cəmisi  10  gün  sonra  baĢ  verəcək  soyqırımına  gedən  yolun  qısa  tarixçəsidir.  Zaman  əleyhimizə 
iĢləyirdi. Fevral soyqırımına hamilə idi. Ġrəlidə bizi ağrılı-acılı günlər gözləyirdi. 
Ağdamın baĢ meydanında mitinqlər davam edirdi. Adamlar dövlətdən təcili tədbirlər görməyi tələb edirdi. 
Dövlət isə öz baĢının hayındaydı. Belə bir Ģəraitdə faciə labüd idi... 
Bakının Azadlıq meydanında və parlamentin binası ətrafında xalqı mitinqlərə toplamaqla, hakimiyyəti ələ 
keçirməyə çalıĢan Xalq Cəbhəsini də, vəzifə kreslosunu qoruyub-saxlamağın yollarını arayan ölkə rəhbərliyini 
də hələ ki, Xocalının taleyi maraqlandırmırdı. Orda - müharibə bölgəsində 2-3 gülləyə belə, ehtiyac duyulduğu 
bir  vaxtda  Bakıda  əlisilahlıların  bir  qrupu  rəhbəri  müdafiə  etmək,  digəri  isə  rəhbərliyi  ələ  keçirmək  üçün 
səfərbər  edilmiĢdi.  Bakı  baĢ  Ģəhər  rolunu  oynaya  bilmirdi.  Vətəni,  xalqı,  milləti  düĢünənlərin  bütün  diqqəti 
Ağdamda idi-indi baĢ Ģəhər Ağdam olmuĢdu. Amma topsuz, topxanasız... 
Ağdam camaatı, rayon rəhbərliyi, könüllü özünümüdafiə dəstələri bir tərəfdən erməni basqıçılarına cavab 
verir, yurdundan qovulmuĢ soydaĢlarımızın yerləĢdirilməsi və onlara yardım göstərilməsi ilə məĢğul olur, o biri 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
6 
tərəfdən  baĢsız  qalmıĢ  ölkənin  baĢçısının  fəaliyyətə  gələcəyini  gözləməklə,  cəbhə  xəttində  tutarlı  dönüĢ 
yaratmaq əzmiylə  çalıĢırdılar. Təpədən  dırnağadək silahlanmıĢ  erməni-rus hərbi birləĢmələrinin Xocalını  iĢğal 
etməsinin  qarĢısını  almaq  üçün  rayonda  yetərincə  silah-sursat  olmasa  da,  qeyrətli  oğullar  Əsgərana  hücum 
etməklə, heç olmasa dinc sakinləri ölümün pəncəsindən xilas etməyin yollarını arayırdılar. 
 
Ağdamda. 
 
Məlum  olduğu  kimi, o vaxt  mərkəz bilərəkdən, planlı Ģəkildə  Ağdamdakı könüllü dəstələr arasına nifaq 
salaraq  gücümüzü  parçalamağa  nail  olmuĢdu.  Ona  görə  də  ermənilərə  qarĢı  hansısa  geniĢmiqyaslı  hücum 
əməliyyatının  keçirilməsi böyük risk tələb  edirdi. Məhz bu baxımdan Bakı-da yaĢayan ağdamlı ziyalıların  bir 
qrupu,  o  cümlədən  mərhum  Ģairimiz  Famil  Mehdi,  professor  Nəriman  Nərimanov  və  baĢqaları  fevralın 
əvvəllərindən  Ağdama  gələrək  könüllü  dəstələr  arasında  birlik  yaratmaq  üçün  xeyli  iĢ  görmüĢdülər.  Bunun 
nəticəsi olaraq, Əsgəran üzərinə hücum əməliyyatının planı hazırlandı. 
Fevralın əvvəllərindən baĢlayaraq, Xocalının mühasirə həlqəsi daha da daralmağa baĢlamıĢdı. Malıbəyli, 
QuĢçular və Qaradağlı  kəndlərinin  iĢğalın-dan sonra Yuxarı Qarabağda ən strateji  məntəqələr kimi, Xocalının 
iĢğalı ermənilərin qarĢısında dayanan mühüm məsələ idi. Ona görə də buna ciddi Ģəkildə hazırlaĢırdılar. Və bu 
hücumdan  Azərbaycan  rəhbərliyi  də  hali  idi.  Ancaq  hələ  ki,  heç  bir  tədbir  görülmürdü.  Əlac  yenə  yalnız 
Ağdama və rayonun könüllü dəstələrinə qalmıĢdı... 
Hər gün rayonun baĢ meydanına toplaĢan sakinlər, eləcə də burda məskunlaĢmıĢ qaçqın-köçkünlər təcili 
olaraq Əsgərana hücum etməklə, Ağdam-Xocalı yolunun açılmasını tələb edirdilər. 
Belə mitinqlərin birində - fevralın 18-də keçirilən mitinqdə yaĢlı bir qadının tribunadan Vətənin qeyrətli 
oğullarına, ölkə baĢçısına müraciəti bu gün də qulağımda səslənir. Xocalıdan vertolyotla çıxarılan ağbirçək ana 
ağlaya-ağlaya  deyirdi:  "Xocalını  itirmək  üzrəyik.  Heç  olmasa,  qadınları,  uĢaqları  xilas  etmək  lazımdır. 
Ermənilər Ģəhəri dörd tərəfdən mühasirəyə alıblar. Orda keĢik çəkən oğulların isə canlı köməyə, həm də silah-
sursata  ehtiyacı  böyükdür.  Bu  gün,  sabah  Əsgərana  hücum  edilməsə,  ermənilər  əsrin  ən  böyük  faciəsini 
törədəcəklər.  Alın  baĢımdakı  yaylığı!  Ya  onu  bayraq  edib,  hücuma  keçərək,  Xocalını,  ordakı  qız-gəlini, 
günahsız körpələri, qocaları xilas edin, ya da onu baĢınıza örtük edin!" , 
Bu çıxıĢdan sonra meydan coĢub-çağladı, hamı "Hücum! Hücum!" deyə hayqırırdı. Hücum əmrindən isə 
hələ də xəbər yox idi. 
Ancaq  jurnalist  çevikliyi  ilə  ələ  keçirdiyimiz  məlumatlardan  aydın  olmuĢdu  ki,  Əsgəran  üzərinə  hücum 
fevralın  20-nə  planlaĢdırılıb.  Nə  fayda  ki,  o  vaxtkı  hakimiyyətin  bütün  vədləri  kimi,  bu  vədi  də  yerinə 
yetirilmirdi.  Sonra  bu  tarixi  22,  daha  sonra  isə  25-i  əvəzlədi.  Deyilirdi  ki,  fevralın  25-də  Əsgərana  hücum 
edilərək Ağdam-Xocalı yolu açılacaq və Xocalı xilas olacaq. 
 
Xocalı xilas oldumu? 
 
Səbri  tükənmiĢ  əhali  meydanı  tərk  etmirdi,  hamı  hücum  əmrini  gözləyir-di.  Ġnanıram  ki,  bu  əmr 
verilsəydi, nəinki könüllü dəstələrin döyüĢçüləri, hətta əliyalın sakinlər belə çomaqla olsa da, Əsgəran üzərinə 
yeriyəcəkdi.  Çünki  artıq  səbr  kasası  dolmuĢdu,  insanlar  yağı  düĢmənə  cavab  verilməsinin  vaxtı  çatdığını 
anlayırdılar. 
Fevralın  25-də  səhər  tezdən  meydana  toplaĢan  camaat  xoĢ  bir  müjdə  gözləyirdi  -  nəhayət,  Əsgərana 
hücum edilərək, Xocalı azad olunacaq. Amma... 
Həmin  gün  səhər  saat  10  radələrində  meydana  toplaĢanların  qarĢısına  -  tribunaya  bir  az  əvvəl  mülki 
formada  Xalq  Cəbhəsinin  nümayəndəsi  kimi  təqdim  edilmiĢ,  indi  isə  artıq  leytenant  rütbəsində  olan  Fəhmin 
Hacıyev  çıxdı.  Düzdü,  o  da  vəziyyətin  ağır  olduğundan,  Xocalının  xilas  edilməsinin  vacibliyindən  danıĢdı  və 
bildirdi  ki,  bunun  yeganə  yolu  Əsgəranın  ermənilərdən  təmizlənməsidi.  Və  bir  də  elan  etdi  ki,  hələlik  hücum 
etmək  olmaz,  sabahı  gözləmək  lazımdır.  Onun  bu  son  sözləri  izdiham  tərəfindən  fitlə  qarĢılansa  da,  hansısa 
qüvvələrin  Fəhminə  verdiyi  səlahiyyət  hər  Ģeyi  həll  etdi.  Elə  Xocalının  taleyini  də.  Fəhmin  Ağdamda  son 
çıxıĢını  baĢa  vurduqdan  sonra  yox  oldu.  Bir  də  fevralın  26-da  -  Xocalı  faciəsi  baĢ  verən  gün  onu  "Moskviç" 
markalı  avtomobillə  Bakıya  qaçanda  Uzundərədə  görə  bilmiĢdilər.  Bu,  onun  son  gediĢi  və  Qarabağ 
müharibəsində məğlubiyyətimizin baĢlanğıcı oldu. 
 
Xəyanət 
 
Xocalının tarixinə qara hərflərlə yazılan bir günü - 26 fevralı yaĢamaq zorunda qoydu bizləri. Elə həmin 
gün  Ağdam  bir-birinə  dəydi.  Əsgəran  istiqamətinə  axıĢan  könüllü  dəstə  əsgərləri,  əliyalın  camaat  ermənilərin 
vəhĢicəsinə  Xocalı  üzərinə  yeridiyindən  xəbər  tutan  kimi,  soydaĢlarımızın  dadına  çatmağa,  onları  ölümün 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
7 
pəncəsindən  xilas  etməyə  çalıĢırdılar.  Bütün  cəbhə  xətti  boyunca  səpələnmiĢ  insanlar  müxtəlif  istiqamətlərdə 
Xocalıdan  qaçıb-qurtara bilmiĢ sakinlərə  köməyə tələsirdilər. Bəlkə  də bu axın  olmasaydı, Xocalıdan  heç  kəs 
sağ çıxa bilməyəcəkdi. 
 
HaĢivə: 
Qeyd  edim  ki,  o  vaxt  Ayaz  Mütəllibov  hakimiyyətini  devirmək  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxan  Xalq 
Cəbhəsinin  liderləri  üçün  bu  qətliam  həlledici  mərhələ  oldu.  Qara  qüvvələr  yüzlərlə  dinc  sakinin,  Vətənin 
müdafiəsində  qeyrəti,  namusu  ilə  silahlanaraq,  mərdliklə  dayanan  oğulların  qanı  bahasına  istəklərinə  nail 
oldular.  Qarabağın  qumara  qoyulduğu  məhz  həmin  günlərdən  aydın  oldu.  "Qarabağ"  kartı  Azərbaycanı  ələ 
keçirmək niyyətində olan böyük dövlətlərin, ölkə daxilində isə hakimiyyətə can atan siyasi qüvvələrin əlində ən 
güclü  silaha  çevrilmiĢdi.  Bu  silah  kimlərisə  istəyinə  çatdırır,  qarabağlıları  isə  yurdsuz-yuvasız  qoyur,  onlara 
"qaçqınlıq-köçkünlük" damğası vururdu. Xocalı da bu oyunda bir "gediĢ" idi və həm ermənilər, həm ruslar, həm 
də içimizdəki xainlər tərəfindən ustalıqla dəf edilirdi. 
 
Soyqırımı 
 
Fakt bu idi ki, Xocalı soyqırımı artıq törədilmiĢdi. Qətlə yetirilənlərin sayı, cəsədləri üzərində vəhĢiliklər 
törədilməsi, təhqir edilməsi, ermənilərin vəhĢiliyi barədə ötən 18 ildə çox yazıldığından, yenidən təkrarlamağa 
lüzum yoxdur. Sadəcə, bu yazını  qələmə almaqla bir daha diqqətə  çatdırmaq istəyirəm  ki, o  vaxt Azərbaycan 
dövləti  soyqırımının  qarĢısını  ala  bilərdi,  amma  nədənsə  (?!)  almadı.  Xəyanət  Xocalı  boyda  bir  yurdun  yer 
üzündən silinməsinə, ən baĢlıcası isə Qarabağ müharibəsində insanların gözünün qırılmasına səbəb olmuĢdu. Və 
bir  də  onu  demək  istədim  ki,  Xocalı  faciəsi  xarici  düĢmənlərimiz  və  daxili  xəyanətkar  canilərin  əvvəlcədən 
hazırladığı geniĢmiqyaslı bir planın tərkib hissəsi kimi törədilmiĢdi. 
Bu, Ermənistanın Qarabağı ələ keçirmək planının reallaĢmasına Ģəriət  yaradan ən böyük amillərdən biri 
idi. 
Bütün bunlar qarĢıda bizi gözləyən daha böyük itkilərin baĢlanğıcı oldu. Növbədə ġuĢa idi... 
 
S
arvan ġAMĠLOĞLU 
 
“Qarabağ”.-2010.-12-24 fevral.-N.3.-S.4.,26 fevral-11 mart.-N 4.-S.4. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
8 
Xocalı soyqırımının səbəbləri 
 
XX yüzildə Azərbaycan türklərinin tarixində xeyli sevincli, Ģərəfli günlər olmuĢdur. Belə qürur doğuran 
günlərə,  illərə  misal  olaraq  Yaxın  və  Orta  ġərqdə  müsəlman  və  türk  dünyasında  ilk  dəfə  xalqımız  tərəfindən 
yaradılmıĢ Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcud olduğu (1918-1920), Sovet iĢğal rejimindən qurtardığı (1991) 
və  s.  kimi  illəri  göstərmək  olar.  Tariximizdəki  belə  sevincli  günlər  təsadüfən  olmayıb,  kimsənin  hədiyyəsi 
deyildi.  O,  illərlə  aparılan  əzablı,  çətin  milli  mübarizənin  nəticəsində  yaranmıĢdı.  XX  yüzildə  milli  haqları 
uğrunda  mübarizə  aparan  xalqımız  sevincli  günlərlə  bərabər  bir  çox  faciələrlə  də  üzləĢmiĢdir.  Xalqımızın 
qarĢılaĢdığı belə faciələrdən biri də 1992-ci ilin fevralında baĢ vermiĢ Xocalı qırğınıdır. «Xocalı faciəsi təsadüfi 
hadisə  deyildi.  DəhĢətli  Xocalı  faciəsini  törətməklə  ermənilər  xalqımızı  qorxutmaq,  mübarizə  əzmini  qırmaq, 
onu  tarixi  torpaqlarımızın  bir  qisminin  itirilməsi  ilə  barıĢmağa  məcbur  etmək  istəyirdilər.  Lakin  hiyləgər 
düĢmən  məqsədinə  çata  bilmədi.  Xalqımız  öz  dövlətinin  suverenliyi  və  ərazi  bütövlüyü  uğrunda  mübarizədə 
daha da mətnləĢdi, qəhrəmanlıq və dəyanət nümayiĢ etdirdi» (2). 
XX yüzildə ermənilərin Osmanlı Ġmperatorluğuna və Azərbaycan türklərinə məxsus olan torpaqlara qarĢı 
ərazi iddiaları irəli sürməsi qanlı toqquĢmalara səbəb olmuĢdur. Bu torpaqların onlara məxsusluğunu iddia edən 
ermənilər  əslində  "Dənizdən-dənizə  Ermənistan"  planını  həyata  keçirmək  istəyirdilər.  Bu  amili  nəzərdə  tutan 
Ö.F.Nemanzadə hələ 1905-ci ildə "ĠrĢad" qəzetində yazırdı: "Ermənilər öz planlarını həyata keçirmək üçün bizi 
Ġrəvandan, Qarabağdan və Qarsdan qovmağa çalıĢacaqlar. Biz bilməliyik ki, ermənilər bu yolda hər bir alçaqlığa 
əl  ata  bilərlər.  Onlar  qəsdən  müsəlmanları  öz  üzərlərinə  qaldıracaq,  onların  hücumuna  və  özlərinin  bir  qədər 
artıq itkisinə Ģərait yaradacaq və beləliklə bütün Avropanın diqqətini əzabkeĢ bir xalq olmalarına cəlb edəcəklər. 
Onlar öz cinayətləri üçün tədricən planlar hazırlayır və onları həyata keçirməyə yollar axtarırlar". 
Ermənilərin  bu  metodu  tarix  boyu  onların  bütün  torpaq  iddialarında  mühüm  rol  oynamıĢdır  və  indi  də 
oynayır. 
Məlumdur  ki,  ermənilər  yaĢadıqları  ölkələrdə həmiĢə  türklərin  onlara qarĢı soyqırım apardığı  iddiası ilə 
hay-küy salmıĢ, təbliğat Ģousu  düzənləmiĢlər. Bu  iddia tarixi həqiqətdən uzaqdır. Əksinə,  ermənilər özləri  XX 
yüzildə  türk  xalqlarına,  o  sıradan  Azərbaycan  türklərinə  qarĢı  insanı  dəhĢətə  gətirən  qətliamlar  törətmiĢlər. 
Ancaq  biz  taleyimizdəki  bu  kədərli  və  faciəli  günlər  haqqında  dünya  ictimaiyyətinə  vaxtında  xəbər 
çatdırmamıĢıq,  bunu  özümüzə,  qürurumuza  sığıĢdırmamıĢıq.  Bu  əslində  mənəviyyatımız,  əxlaqımız  və 
aldığımız tərbiyədən irəli gəlmiĢdir. Xarakterimizdəki bu cəhəti hələ 1991-ci ildə Ə.TopçubaĢov Parisdə, Versal 
sülh  konfransına  təqdim  etdiyi  memorandumda  çox  doğru  göstərmiĢdir:  "Azərbaycanlıların  səciyyəvi 
xüsusiyyəti  bu  millətin  hədsiz  təvazökarlığıdır  ki,  bu  da  onların  özlərini  reklama  doğru  atıla  biləcək  hər  bir 
addımının  qarĢısını alır. Azərbaycanlılar özlərini  gözə soxmağa, baĢqalarına nisbətən  onların payına daha çox 
düĢən dərd və fəlakətləri uca səslə elan etməyə, hamıya çatdırmağa öyrənməmiĢlər. Bütün bu dərd və fəlakətləri 
onlar  səslərini  çıxarmadan,  mətbuat  vasitəsilə  dünyaya  car  çəkmədən,  millətlərə  və  dövlətlərə  ağlayıb-
sıtqamadan öz içlərində çəkirlər. 
Bu vəziyyət bir neçə cəhətdən qüsur sayılmalıdır. Məhz azərbaycanlıların xarakterindəki bu cəhət onların 
bir sıra fəlakətlərinin  mənbəyinə çevrilmiĢ, bu xalqa öz  milli  varlığını bütün  dolğunluğu ilə göstərməyə  mane 
olmuĢdur. Azərbaycanlılar haqqında Avropanın və Amerikanın bir sıra mətbuat orqanlarında yalan məlumatlar 
yayılmasına da bu Ģərait əsas vermiĢdir". 
XX yüzilliyin 80-ci illərinin sonunda dünyada və o cümlədən SSRĠ-də baĢ verən iqtisadi-siyasi proseslər 
nəticəsində sosializm sistemi iflasa uğradı. SSRĠ dünyada oynadığı hegemon rolunu itirməyə baĢladı. Belə bir 
vaxtda digər amillərlə yanaĢı, Sovet Ġmperiyasına qarĢı ərazisi ruslar tərəfindən iĢğal edilərək zorla bu dövlətə 
birləĢdirilən xalqlar tərəfindən baĢladılan milli azadlıq hərəkatı Sovetlər Birliyinin çöküĢünü sürətləndirdi və o 
sonda  öz  siyasi  nəticəsini  verdi.  Xalqımızın  illərlə  uğrunda  mübarizə  apardığı  müstəqillik  arzusu  gerçəkliyə 
çevrildi.  Lakin,  SSRĠ  süqut  etdikdən  sonra  müstəqil  milli  dövlət  quruculuğu  dövrünə  qədəm  qoyan 
Azərbaycanın  vəziyyəti,  həm  götürdüyü  xarici  siyasi  kurs,  həm  də  1988-ci  ildən  başlayan  erməni  təcavüzü 
nəticəsində xeyli ağırlaĢdı. 
Qeyd  edək  ki,  milli  azadlıq  hərəkatının  gücləndiyi  ərəfədə  Azərbaycanın  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsində 
Moskvanın və erməni lobbisinin təhriki ilə ərazimizin bir hissəsinin qoparılması istiqamətində fəaliyyət planı iĢə 
düĢdü. 
MünaqiĢənin ilkin vaxtlarında Moskva DQMV-nin nə Ermənistana birləĢdirilməsinə, nə də Azərbaycanın 
tərkibində qalmasına aid qəti bir söz söyləmirdi. Bunu o dövrdə Sov.ĠKP MK-nın Dağlıq Qarabağ haqqındakı 
qərarlarında,  Sov.ĠKP  MK-nın  BaĢ  Katibi  M.  Qorbaçovun  1988-ci  il  26  fevral  çıxıĢında  da  görürük.  Ġlkin 
baxıĢda belə təəssürat yaranır ki, BaĢ Katibin SSRĠ-nin milli-ərazi quruculuğu prinsipləri haqqında kifayət qədər 
aydın  mövqeyi,  məlumatı  yoxdur.  Ancaq  hadisələrin  sonrakı  gediĢi  və  təhlili  göstərir  ki,  M.  Qorbaçov 
düĢünülmüĢ, dəqiq plan əsasında fəaliyyət göstərmiĢdi. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
9 
SSRĠ-də milli münaqiĢələrin qızıĢması yönündə edilən hərəkətlərə qarĢı mərkəz tərəfindən heç bir tədbir 
görülmürdü. Problemlə bağlı apardığımız tədqiqat və hadisələrin müqayisəli təhlili bunun iki başlıca səbəbinin 
olduğunu göstərir. Bu səbəblər eyni zamanda baş verən, bir-birilə bağlı olan proseslər olmuşdur. Bunlardan 
birincisi  -  SSRİ-nin  rəhbərliyinə  daxil  olan  adamların  əksəriyyəti  milli  münaqişələr  vasitəsilə  Sovet 
imperiyasının  bütövlüyünü  qoruyub  saxlamaq  niyyətində  idi.  Onlar  əzəli  Azərbaycan  torpağı  olan  Qarabağı 
ermənilərə  vəd  etməklə  erməni-Azərbaycan  müharibəsinə  start  vermiĢ  oldular.  Bu  yolla  ruslar  həm 
Azərbaycanı, həm də erməniləri əllərində saxlamağı düĢünürdülər. Ölkəmizin müstəqillik uğrunda mübarizəyə 
qalxması və suverenliyini elan etməsi Qarabağın iĢğalına təkan verdi. Rus-erməni birgə iĢğalı Dağlıq Qarabağın 
azərbaycanlılar yaĢayan kiçik məntəqələrindən baĢlandı. 
Qeyd  edək  ki,  XX  yüzildə  Rusiya  iqtisadi-siyasi  cəhətdən  zəiflədikdə  bu  imperiyanın  bütövlüyünü 
qoruyub  saxlamaq  üçün  bir  neçə  dəfə  milli  münaqiĢələr,  qırğınlar  törətmək  siyasətindən  «uğurla»  istifadə 
etmiĢdir. Xalqımız bu siyasətin ağrı-acısını bir neçə dəfə - 1905-1907, 1917-1920-ci illərdə dadmıĢdır. Çar və 
sovet  Rusiyası  «parçala,  hökm  sür»  siyasəti  həyata  keçirməklə  xalqları,  o  cümlədən  azərbaycanlıları  əsarət 
altında saxlamaq, onları  milli-azadlıq  mübarizəsindən  yayındırmaq, Rusiya əsarətindən qurtarmaq  niyyətindən 
uzaqlaĢdırmaq siyasəti yeritmiĢdi.  
İkinci mühüm səbəb birincidən heç də az əhəmiyyət daşımayan, ilk baxışda ona zidd görünən, ancaq 
mahiyyətcə  onunla  sıx  bağlı  olan  Sovet  İttifaqının  dağılmasına  təkan  verən  proses  olması  idi.  Bəzi 
politoloqlar  və  siyasətçilər  belə  hesab  edir  ki,  bu  prosesdə  beynəlxalq  güclərin  və  böyük  dövlətlərin  rolu  çox 
olmuĢdur.  Onlar  milli  münaqiĢələr  vasitəsi  ilə  silah  gücünə  məğlub  etməyin  mümkün  olmadığı  SSRĠ-ni 
dağıtmaq  niyyətində  idilər  və  sovet  rəhbərliyinə  daxil  olan  bir  çox  adamlar  da  hələ  də  dəqiqləĢməyən 
səbəblərdən  onlara  yardımçı  oldu.  Maraqlıdır  ki,  1987-ci  ilin  yanvarında  ABġ  prezidenti  Karterin  sabiq 
köməkçisi  Zbiqnev  Bjezinski  «VaĢinqton  Tayms»  qəzetinin  bir  qrup  müxbiri  və  redaktoruna  «..  Ģər 
imperiyasının»» gələcəyi ilə bağlı demiĢdir: «Gələcək 20-30 ildə dünyada milli və etnik münaqiĢələrin mərkəzi 
Sovet  Ġttifaqı  olacaqdır.  Burada  millətçilik  canlı  dinamik  qüvvəyə  çevriləcəkdir.  Sovetlər  öz  millətlərinin 
problemini  nəzarətdə  saxlaya  bilməyəcəklər.  Onların  sistemi  ölümcül  böhran  ərəfəsindədir».  (Sitat  üçün  bax: 
27, 13). 
Qeyd edək ki, bir neçə il sonra bu məĢhur siyasətçinin dünyada baĢ vermiĢ qlobal dəyiĢikliyə həsr olunan 
«MöhtəĢəm iflas: XX əsrdə kommunizmin doğulması və məhvi» kitabı çapdan çıxdı. 
Avropada  və  Amerikada  ermənilərin  separatçı  hərəkətləri  «yenidənqurmanın»  ilk  dövrlərində 
demokratiya, insan haqları uğrunda mübarizə adı altında mütərəqqi, sovet totalitarizminə qarĢı çıxan qüvvə kimi 
müdafiə  və  təbliğ  olunmağa  baĢlandı.  Öz  torpaqlarını  müdafiə  edən,  separatizmin  əleyhinə  olan  Azərbaycan 
xalqı  isə  guya  SSRĠ-ni  qoruyub  saxlamaq  istəyən  mühafizəkar,  dindar,  islam  fundametalistləri  kimi  təqdim 
edildi. 
Bəzi  tədqiqatçılar  belə  hesab  edir  ki,  əslində  beynəlxalq  güclər  erməni  lobbisi  vasitəsilə  SSRĠ-ni 
dağıtmağa  görə  gördüyü  iĢlər  müqabilində  Qarabağı  ermənilərə  vəd  etmiĢdir.  Məhz  buna  görə  ABġ  Səddam 
Hüseyni  150-yə  yaxın  Ģiəni  qətlə  yetirdiyinə  görə  edam  etdirdiyi  halda,  minlərlə  azərbaycanlını  insanlığa 
yaraĢmayan  vəhĢiliklə  qətlə  yetirən  ermənilərə  heç  bir  söz  demir,  Avropa  dövlətləri  ermənilərin  törətdikləri 
qətliamlara, özgə torpaqlarını iĢğal etmələrinə göz yumur. 
Dünyanın  qloballaĢması  sükanı  arxasında  dayanmıĢ  BMT  və  onun  Təhlükəsizlik  ġurası  isə  özünün  4 
mötəbər qərarının arxasında dayanmır. 
Sovet  imperiyasının  rəhbərliyi  milli  münaqiĢələrdən  istifadə  edərək  SSRĠ-nin  bütövlüyünü  qoruya 
bilmədilər. 
Bir  çox  analitiklər  doğru  olaraq  belə  hesab  edir  ki,  Dağlıq  Qarabağdakı  hadisələr  müstəqilliyimizin 
əleyhinə yönəlmişdir və Xocalı soyqırımı da həmin prosesin kulminasiya nöqtəsi idi. Bu, əslində xalqımızın 
müstəqillik  mübarizəsinin  məhv  olması  üçün  hazırlanmış  ssenari  olsa  da,  bu  ssenarinin  həyata 
keçirilməsində alət rolunu oynayan ermənilər planı soyqırım kimi həyata keçirdilər. 
1986-cı  ildə  Moskva  Qazaxıstana  D.Ə.Kunayevin  yerinə  milliyyətcə  rus  olan  Gennadi  Kolbini  birinci 
katib  təyin  etdi.  Bu,  Qazaxıstanda  böyük  narazılığa,  xalqın  etirazına  səbəb  oldu.  Bu  əslində  Qorbaçovun  türk 
xalqlarına  qarĢı  ilk  fitnəkarlığı  idi.  Bir  qədər  sonra,  1987-ci  ilin  əvvəllərində  «Literaturnaya  qazeta»  da  Ġqor 
Belyayevin  «Ġslam»  adlı  məqaləsi  dərc  edildi.  Müəllif  məqaləsində  göstərirdi  ki,  islam  dini  SSRĠ  üçün 
təhlükəlidir  və  düĢməndir,  ümumiyyətlə,  müsəlmanlar  çox  məkrli  və  xaindirlər.  Bir  qədər  sonra,  həmin  ilin 
fevral və  may aylarında Sov.ĠKP-nin  orqanı  olan «Pravda»  qəzetində  da  eyni  məzmunda yazı  çap olundu. Bu 
yazıda  qazaxlar,  qırğızlar  «milli  qapalılıq  meylinə,  milli  lovğalılıq  əhval-ruhiyyəsinə»,  «ayrı-ayn  millətçilik 
təzahürlərinə» görə ciddi tənqid olunurdu. Beləliklə, Moskva tərəfindən qatar hərəkətə gətirildi.  
Xocalıda  həyata  keçirilən  soyqırım  və  bütövlükdə  «Dağlıq  Qarabağ  problemi»  SSRİ  rəhbərliyinin 
ümumilikdə Azərbaycan siyasətinin tərkib hissəsi idi. Bu siyasəti özlüyündə bir neçə mərhələyə bölmək olar. 
Belə  ki,  o  vaxtkı  mərkəzin,  yəni  Moskvanın  «yenidənqurmanın»  ilk  dövrlərində  Azərbaycan-Ermənistan 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
10 
münasibətlərinə,  Dağlıq  Qarabağ  məsələsinə  münasibəti  bir  cür  (gözləmə;  qızıĢdırma;  daha  çox  Ermənistana 
üstünlük  vermə;  problemi  SSRĠ-nin  ərazisi  daxilində  bir  parça  torpağın,  yəni  Azərbaycan  torpağının  bir 
respublikadan  baĢqasına  -  Ermənistana  verilməsi;  buna  qədər  Krım  Rusiya  Federasiyasının  tərkibindən 
çıxarılaraq  Ukraynaya  verilmiĢdi  və  bununla  presedent  yaradılmıĢdı),  «yenidənqurma»nın  dalana  dirəndiyi 
vaxtlarda isə baĢqa cür olmuĢdur. 
Bu hadisə əslində birdən-birə deyil, uzun illər ərzində diqqətlə hazırlanmış, ciddi siyasi-maliyyə dəstəyi 
alan partiya, sovet orqanları tərəfindən himayə edilən bir addım olmuşdur. 
Xocalı  hadisələrinə  qədər  Ağdam,  Sumqayıt  və  s.  bu  kimi  hadisələr  baĢ  vermiĢdi.  Bəzi  publisistlər, 
politoloqlar  belə  hesab  edirlər  ki,  əgər  Sumqayıt  hadisəsinə  qədər  Qorbaçov  Dağlıq  Qarabağı  Ermənistana 
verməyə  daha  çox  meylli  idisə,  bu  hadisə  və  Azərbaycan  xalqının  sərt  müqaviməti  onun  tərəddüd  etməsinə 
səbəb oldu. O, bundan sonra problemi kompromis yolu ilə həll etməyə üstünlük verdi. 
Əslində Rusiya hökuməti Xocalı faciəsini planlaşdırıb həyata keçirməklə xalqımızın müstəqillik əzmini 
sındırmaq  niyyətində  idi.  Ancaq  nə  qədər  çətin  də  olsa  xalqımız  mübarizə  əzmini  daha  da  artırmaqla 
düşmənin öz niyyətinə çatmasına imkan vermədi. 
Xocalı faciəsi ümumilikdə Rusiyanın ġərq siyasətinin, müsəlman, türk dünyasına qarĢı yeritdiyi siyasətin 
nəticəsidir. Bu siyasətin icraçısı isə ruslar tərəfindən XIX əsrin I rübündən Azərbaycana köçürülüb yerləĢdirilən 
ermənilər olmuĢdur. «Xocalı faciəsi iki yüz ildən çox müddətdə erməni millətçilərinin xalqımıza qarĢı apardığı 
soyqırım siyasətinin qanlı səhifəsidir» (3). 
SSRĠ-nin  dağılması  ərəfəsi  və  ondan  sonrakı  dövrdə  Ermənistan  beynəlxalq  hüquq  normaları  və  BMT 
nizamnaməsini  kobud  Ģəkildə  pozaraq  Moskvanın  himayəsi  ilə  Azərbaycanın  ayrılmaz  tərkib  hissəsi  olan 
Dağlıq Qarabağı iĢğal etmək məqsədilə məkrli fəaliyyətə baĢladı. 
Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi olan Qarabağ Aran və Yuxarı, yaxud Dağlıq hissədən ibarətdir (Bax: 
Xəritə 2). Azərbaycana gəlmə olan ermənilər Qarabağın dağlıq ərazisinin hamısında deyil, yalnız bir hissəsində 
yaĢamıĢlar.  Təsadüfü  deyil  ki,  «Dağlıq  Qarabağ»  ifadəsi  termin  kimi  I  dünya  müharibəsinin  sonlarından 
iĢlənməyə  baĢlanmıĢdır.  (Daha  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  19;  32).  Rusiya  Kommunist  (bolĢeviklər)  partiyası 
Zaqafqaziya  Ölkə  Komitəsinin  Dağlıq  Qarabağda  milliyətcə  erməni  olan  məsul  nümayəndəsi  ġ.ġaduns  bütün 
Qarabağın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə daxil olduğunu bildirərək 20 dekabr 1922-ci ildə yazırdı: «elə bu 
dövrdə  daĢnaklar  tərəfindən  yaradılmıĢ  yeni  termin  -  Dağlıq  Qarabağ  əmələ  gəldi.  DaĢnaklar  Ermənistanda 
hakimiyyəti  ələ  aldıqdan  sonra  yenidən  Dağlıq  Qarabağ  uğrunda  mübarizəyə  giriĢir»  (sitat  K.  ġükürovun 
«Dağlıq Qarabağ: anlayıĢı və ərazisi haqqında (tarix və müasirlik)» məqaləsindən götürülmüĢdür. Bax: 32, 103). 
Beləliklə, ermənilər Qarabağın dağlıq ərazisinin bir  hissəsindən ibarət olan Dağlıq Qarabağı coğrafi 
anlam kimi deyil, siyasi termin kimi irəli atmaqla onu ələ keçirmək uğrunda mübarizəyə başladılar. 
Ġstedadlı Azərbaycan tarixçisi K.ġükürov yazır: «Lakin Muxtar Dağlıq Qarabağ Vilayətinin (Azərbaycan 
Mərkəzi Ġcraiyyə Komitəsinin 1923-cü  il 7 iyul  dekabrında qurum rəsmən belə adlanır)  yaradılması  ilə  onun, 
yəni  Qarabağın  bütövlüyü  yenidən  və  qəti  Ģəkildə  pozulur.  Muxtar  Dağlıq  Qarabağ  Vilayətinin  ərazisi  elmi-
coğrafi  yox,  volyuntarist  prinsip  əsasında  formalaĢdırılıb.  Yəni  o,  erməni  yaĢayan  məskənlərin  üstün  olduğu 
lokal əraziləri  muxtar qurum adı altında birləĢdirməklə təĢkil  edilmiĢdir. (Qeyd  etmək lazımdır ki, bu prinsipi 
əsas götürməklə dünyanın əksər ölkəsi və ya iri Ģəhərində kompakt yaĢayan hər hansı gəlmə əhalinin inzibati-
siyasi  qurumunu  təĢkil  etmək  mümkündür.  Belə  ki,  Nyu-Yorkda  Çin  məhəlləsi  əsasında  çinlilərlə,  yaxud 
müvafiq qaydada yaponlara muxtariyyət tələb etmək olar). (32, 104). 
Görkəmli QafqazĢünas M.A.Skibitski 1899-cu ildə Tiflisdə  nəĢr  etdirdiyi  «Материалы для устройства 
казенных  летних  и  зимних  пастбищ  и  для  изучения  скотоводства  на  Кавказа»  adlı  kitabında  Qarabağla 
bağlı çox maraqlı məlumatlar vermiĢdi. O, burada onverstlik miqyasda (müasir ölçülərlə 1:420 000) tərtib etdiyi 
xəritəni  də  vermiĢdir.  Bu  xəritələrdən  biri  də  «Kapта  Карабахских  казенных  летних  пастбищ»  adlanır.  O, 
yazır: «Qarabağın yay otlaqları Qarabağ adlanan, 1828-ci ildə Rusiyaya birləĢənədək (iĢğal edilənədək - Boran 
Əziz)  xüsusi  Qarabağ  xanlığını  təĢkil  edən  torpaqlarda  yerləĢmiĢdir.  O...  uzunluğu  102.4  verst, ...  enlikdə  isə 
146  verst  uzanır.*  ...Təsvir  edilən  yaylaqlardan  istifadə  edənlərin  ümumi  sayı  452  kənd  arasında  paylanmıĢ 
26038  təsərrüfatdır,  onlardan  4048  təsərrüfat  Cəbrayıl  qəzasının  81  kəndində,  5064  təsərrüfat  CavanĢir 
qəzasının  102  kəndində,  331  təsərrüfat  Yelizavetpol  (Gəncə)  qəzasının  4  kəndində,  9432  təsərrüfat  Zəngəzur 
qəzasının 75 kəndində, 5223 təsərrüfat ġuĢa qəzasının 81 kəndində 1940 təsərrüfat Cavad qəzasının 9 kəndində 
yaĢayırdı». 
Skibitskinin  fikrincə  tayfa  tərkibinə  görə  Qarabağ  yaylaqlarından  istifadə  edənlər  azərbaycanlılar, 
ermənilər  və baĢqaları  olmuĢdur. O, yazır ki, 18919 təsərrüfatdan ibarət azərbaycanlılar-tüklər bütün Qarabağ 
ərazisində  səpələnmiĢ  333  kənddə  və  Gəncə  ovalığında  olan  2  kənddə;    3408  təsərrüfatdan  ibarət  ermənilər 
CavanĢir, Zəngəzur və Cəbrayıl uyezdlərinin yüksəklik hissəsində 47 kənddə yaĢayırdı.** 
1986-cı  ilin  ortalarında  Dağlıq  Qarabağ  erməniləri  özlərinin  Yerevandakı  və  xaricdəki  havadarlarının 
köməyilə separatçılıq hərəkatına yenidən baĢladılar. Azərbaycanın tərkibindəki siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
11 
muxtariyyətə  malik  olan  Dağlıq  Qarabağda  yaĢayan  erməni  icması  millətlərin  öz  müqəddəratını  təyin  etmək 
hüququnu  bəhanə  edərək  Azərbaycan  dövlətinə  tabe  olmaqdan  imtina  etdi.  Rusiya  və  Ermənistan  isə  Dağlıq 
Qarabağ ermənilərinin müdafiəçisi kimi çıxıĢ etdi. 
Çar  Rusiyası  hələ  XVIII  əsrin  80-ci  illərində  erməni  «dövləti»ni  məhz  Qarabağ  ərazisində  yaratmağı 
nəzərdə tuturdu. Hətta bu planı həyata keçirmək üçün Rusiya imperatoru II Yekatrina (1762-1796-cı illər) 1783-
cü il aprelin 6-da göstəriĢ də vermiĢdi. Ġmperatriçanın göstəriĢində qeyd olunurdu ki, «Ġbrahim xanı devirməli və 
Qarabağda müstəqil erməni əyaləti təsis etməli» (32,80). 
Qeyd  edək ki,  ermənilər himayədarlarının  köməyi  ilə  XX yüzildə bir  neçə dəfə Qarabağı ələ  keçirməyə 
cəhd etmiĢdilər. 
Leninin,  Stalinin  yaxın  dostu,  silahdaĢı  xalqımıza  qarĢı  rəğbəti  ilə  tanınmayan  A.Ġ.Mikoyan  1919-cu  il 
mayın  22-də  Leninə  yazırdı  ki,  «Erməni  hökumətinin  daĢnaq  agentləri  Qarabağı  Ermənistana  birləĢdirməyə 
çalıĢırlar.  Bu,  Qarabağ  əhalisi  üçün  Bakıdakı  həyat  mənbəyindən  məhrum  olma  və  heç  zaman  və  heç  nə  ilə 
əlaqəsi olmadığı Erivanla bağlanmaq deməkdir. Erməni kəndliləri beĢinci qurultayda Azərbaycanı tanımağı və 
ona birləĢməyi qərara aldılar». 
XI  Qırmızı  Ordunun  Azərbaycana  hücumu  ərəfəsində  Moskvaya  gəlmiĢ  erməni  nümayəndələri  ərazi 
güzəĢtləri, o cümlədən Qarabağın onlara verilməsi müqabilində Azərbaycan hökumətini devirmək iĢində Sovet 
Rusiyası  ilə  razılığa  gəlmiĢdilər.  1920-ci  il  mart  ayının  22-də  Qarabağda  Moskvanın  təhriki  ilə  erməni 
qiyamının  baĢ  verməsi  və  Azərbaycan  ordusunun  Qarabağa  cəlb  edilməsi  əvvəlcədən  hazırlanmıĢ  təxribatın 
nəticəsi idi. 
Məhz buna görə 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan rus sovet ordusu tərəfindən iĢğal edildikdən bir qədər 
sonra torpaqlarımızın bir hissəsi Ermənistana və Gürcüstana verildi (Bax: Xəritə 4). Bununla yanaĢı ermənilər 
Qarabağın dağlıq hissəsini də ələ keçirmək üçün fəallaĢdılar. 
Qarabağın  dağlıq  hissəsini  ermənilərə  verib  onu  birdən-birə  Ermənistana  birləĢdirməyin  mümkün 
olmadığını  görən  ermənilər  rus  sovet  hakimiyyəti  ilə  daha  hiyləgər  bir  yol  tutdular.  1921-ci  il  iyulun  5-də 
Rusiya  Kommunist  (bolĢeviklər)  Partiyasının  Qafqaz  bürosu  Moskvanın  göstəriĢi  ilə  Qarabağın  dağlıq 
hissəsində  ermənilər üçün  vilayət  yaradılması və  onun  Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində 
saxlanılması haqqında qərar qəbul etdi (36,90-91,92). 
 
«RK(b) MK-nın Qafqaz bürosu plenumunun axĢam iclasının protokolundan 
 
5 iyul 1921-ci il 
 
ĠĢtirak edirlər:                  RK (b) P MK üzvü Stalin,  
Qafbüronun üzvləri:  
yol. Orcanikidze, Kirov, Nazaretyan, 
OraxelaĢvili, Fiqatner, Nərimanov,  
Myasnikov, ASSR Xalq Xarici ĠĢlər  
Komissarı Hüseynov. 
 
*  Qarabağ  xanlığının  tarixində  mühüm  rol  oynamıĢ  Ġbrahim  xanın  dövründə  onun  vəziri  olmuĢ 
M.C.CavanĢir  (1773-1895)  «Qarabağ  tarixi»ndə  yazır:  «Qədim  tarix  kitablarının  yazdığına  görə  Qarabağ 
vilayətinin  sərhədi  belədir:  Cənub  tərəfdən  Xudafərin  körpüsündən  -  Sınıq  körpüyə  qədər  Araz  çayıdır.  Ġndi 
(Sınıq körpü) Qazax ġəmsəddin və Dəmirçi-Həsənli camaatı arasındadır... ġərq tərəfdən Kür çayıdır ki, Cavad 
kəndində  Araz  çayına  qovuĢaraq  gedib  Xəzər  dənizinə  tökülür.  ġimal  tərəfdən  Qarabağın  Yelizavetpolla  Kür 
çayına qədər - Goran çayıdır... Qərb tərəfdən KüĢbək, Salvartı və Ərikli adlanan Qarabağ dağlarıdır (17, 107-
108). (Bax: Xəritə 3) 
**  Görkəmli  rus  yazıçısı  Y.Pompoyev  bu  rəqəmləri  faizlə  hesablayaraq  göstərir  ki,  «əsrin  əvvəli  üçün 
yaylaqlardan  istifadə  edənlərin sayının 72,6%-i türklərə, 13%-i  ermənilərə, 14,6%-i  isə  digər xalqlara məxsus 
olmuĢdur (27, 39).