Xocali soyqirimi

19 may, 1783-cü ildə knyaz Q.A. Potyomkinin  
II Yekaterinaya məktubundan 
 
Xocalı Ģəhəri Xankəndi Ģəhərindən 10 km Ģimal Ģərqdə, Qarabağ (Qırxqız — 2827 m) dağ silsiləsindədir. 
Əhalisi üzümçülük, əkinçilik, heyvandarlıq və arıçılıqla məĢğul olurdu. 2 orta məktəb, 2 natamam orta məktəb, 
mədəniyyət evi, kitabxana, klub, tibb məntəqəsi var idi. Xocalı rayonunun əhalisi 11550 (1998-ci ilin statistik 
məlumatı) nəfərdi. 
Memarlıq abidələrindən türbə (XIV əsr), dairəvi türbə (1356-1357-ci illər), ətrafında son tunc və ilk dəmir 
dövrünə  aid  Nekropol,  Kurqan  çölü  və  s.  var.  Miladdan  əvvəl  XIII—VII  əsrlərə  aid  Xocalı—Gədəbəy  ilk 
mədəniyyət abidələri Xocalı kəndinin yaxınlığındadır. 
Xocalı qəbiristanlıqları Xocalı kəndi ərazisində son tunc və ilk dəmir dövrünə aid (miladdan əvvəl XIII—
VII əsrlər) arxeoloji abidə XIX əsrin sonunda aĢkar edilmiĢdir: daĢ qutu və Kurqanlardan ibarətdir. Tədqiqatlar 
nəticəsində  aĢkar  olunmuĢdur  ki,  Xocalı  qəbiristanlığındakı  beĢ  növ  Kurqanlar  (qəbirlər)  azərbaycanlılara 
məxsusdur. 
1-ci  növ  qəbirlər:  Düzbucaqlı  tiplidir  və  1,5  m  dərinliyə,  2,5  m  uzunluğa  malik  olan  belə  qəbirlər  iri 
daĢlarla tikilirmiĢ. Dəfn edilənin baĢ tərəfində xəncər, qılınc, kürz kimi silahlar qoyulurdu. 
2-ci  növ qəbirlər (m.ə. 50—40-cı  illər): daĢ qəbirlərin  sıradan çıxması ilə əlaqədar dəfn  edilənləri böyük 
və  kiçik  küplərdə  çay  sahillərində  olan  yamaclarda  yerin  səthindən  2,5  m-dən  3  metrə  qədər  dərinlikdə 
basdırırdılar.  Belə  qəbirlər  qazıntılar  zamanı  Qar-qar,  Xocalı,  Hilis  çaylarının  sağ  və  sol  sahillərindən 
tapılmıĢdır. 
3-cü  növ  qəbirlər  (eramızın  137—191-ci  illər):  Bu  qəbirlər  yamacların  yuxarısından  1  m  dərinliyində 
qazılmıĢ  küplərin  maili  formada  basdırılması  ilə  səciyyələnir.  Belə  qəbirlər  əsasən  Xocalı-Kurqan 
qəbiristanlığında üzə çıxırdı və s. 
Müxtəlif tipli saxsı qablar, silahlar: qılınc, xəncər, nizə, ox ucluğu, balta, təbərzin, qızıl, tunc, balıqqulağı, 
ətiq, ĢüĢə, pasta və sairədən hazırlanan bəzək əĢyaları, tunc əmək alətləri və at əsləhləri aĢkar edilmiĢdir. 
Qədim  Qarabağın  sakinlərinin  qəbirüstü  daĢları  bütün  Azərbaycan  üçün  mühüm  olan  tipləri  özündə 
saxlamıĢdır.  Xocalıda  səkkizguĢəli  kümbəzin  yanında  yonulmuĢ,  böyük,  sal  daĢlar  var  idi.  Bu  daĢlar  bayquĢ, 
yəhər və nəhrə formalıdırlar. Ancaq onların üzərində heç bir yazı yox idi. Bu da onu göstərir ki, hələ o zamanlar 
yazı meydana çıxmamıĢdı. Nehrə Ģəkilli daĢlar qadının, yəhər Ģəkilli daĢlar kiĢinin, bayquĢ Ģəkilli daĢlar isə Ģər 
qüvvələrin nümunəsi kimi verilmiĢdir. Bəzi daĢların üzərində isə ərəb qrafikası ilə yazılara təsadüf olunurdu. 
Dini  məzmun  daĢıyan  obyektlərimizdən biri  də "Övliya"dır. "Övliya"  — "ocaq", "müqəddəs  yer",  "pir" 
deməkdir.  Azərbaycanda  məĢhur  mövlanaların,  Ģeyxlərin,  loğmanların  qəbirləri  "Övliya"  adlanır.  Belə 
"övliya"lardan  Türkmənistanda  da  vardır.  Bununla  əlaqədar  olaraq  Övliyaboyu  oba,  Övliyayap  coğrafi  adları 
əmələ gəlmiĢdir. 8 guĢəli kümbəzin içində olan qəbir övliyalardan birinin qəbri olmasına əsas verir. 
Türkmənistanda  "Xoca"  sözü  müqəddəs  hesab  olunduğundan  onun  əsasında  35  toponim  yaranmıĢdır. 
Xoca  sözünə  "arx",  "qaynar",  "qaya",  "dağ",  "su"  "tapmaz"  və  s.  sözləri  qoĢulmaqla  yeni  toponimlər 
yaranmıĢdır. Azərbaycanda "Xoca" Ģəxs adı olmaqla yanaĢı, ondan bir neçə toponim də yaranmıĢdır (Xocalı və 
s.). Ağcabədi rayonunda Xocavənd, Xaçmaz rayonunda Xucalı kimi adlar da bu qəbildəndir. 
Xocalıda basdırılmıĢ, sonradan üzə çıxmıĢ tarixi əĢyaların tayı-bərabəri yoxdur. Əntiq, qiymətli daĢ-qaĢ, 
muncuq,  mixi  xətt,  mixi  yazılar  çar  Adadnirarinin  (Adadnirari  Assur  hökmdarı  olub,  miladdan  əvvəl  (807—
788) adı ilə sıx bağlıdır. Bu daĢ yaddaĢlar göstərir ki, Xocalı qədim Ģəhər olmaqla cənub ölkələri ilə sıx əlaqədə 
olmuĢdur. Qədim Xocalı qəbiristanlığının 11№-li Kurqanından tapılmıĢ əntiq muncuğun üstündə Assuriya çarı 
Adadnirariyə aid mixi yazı, o cümlədən emal olunmuĢ saxsı qablar, pasta və ĢüĢədən muncuqlar, qızıldan bəzək 
əĢyaları,  silindrik  möhür  və  s.  yerli  əhalinin  Yaxın  ġərq  ölkələri  ilə  sıx  iqtisadi-mədəni  əlaqələrini  göstərir. 
Avropa,  Asiya  və  Amerikada  da  Xocalı  abidələrinin  əks  təsiri  özünü  göstərmiĢdir.  ġərq  və  Qərb  ölkələrinin 
tarixi bu mədəniyyətin dəst-xəttini özündə yaĢatmıĢdır. 
"Miladdan  əvvəl  2-ci  minilliyin  sonunda  və  1-ci  minilliyin  əvvəlində  regionun  daha  inkiĢaf  etmiĢ, 
qabaqcıl  vilayətlərinin  və  ona  qonĢu  olan  ərazilərin  inkiĢaf  səviyyəsini  səciyyələndirən  baĢlıca  materiallar 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
18 
Naxçıvanda,  Dağlıq  Qarabağda  (əsasən  Xocalıda  —  Q.Q.),  Mingəçevirdə,  TalıĢda,  Xurvində,  Marlikdə, 
Həsənlidə və s. ərazilərdə tapılmıĢdır. 
ġübhəsizdir ki, ġimali Azərbaycan vilayətlərində əsas əhali ġimali-ġərqi Qafqaz ailəsi dillərində danıĢan 
tayfalardan və tayfa birləĢmələrindən ibarət idi. Burada məskunlaĢmıĢ etnik birlikləri (qohum olan) əks etdirən 
iri  tayfalar  özlərini  Xocalı-Gədəbəy,  TalıĢ-Muğan,  Qayakənd-Xoroçoy  mədəniyyətlərinin  daĢıyıcıları  kimi 
büruzə  verirdi.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  dövrün  Cənubi  Qafqazın  mərkəzi  və  Ģərq  hissəsindəki  arxeoloji 
mədəniyyətləri  bir-birinə  yaxın  idi  və  Cənubi  Qafqazın  qərbindəki  sinxron  mədəniyyətdən  kəskin  surətdə 
fərqlənirdi. Bu fakt ġimal-ġərqi Qafqaz dillərinin daĢıyıcılarının bir hissəsi əsasında protoalban tayfa ittifaqının 
təĢəkkülündən xəbər verir". ("Azərbaycan tarixi, ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə qədər". 1993-cü il, 
s.43—44). 
"Dəmir  dövrünə  aid  üçüncü  növ  Kurqanlar  daĢdan  tökülmüĢdür.  Bu  növ  Kurqanların  ən  yaxĢı 
nümunələrindən  biri  (11№-li  Kurqan)  E.   Relser  tərəfindən  Xocalı  qəbiristanlığında  tədqiq  edilmiĢdir. 
Kurqanaltı daĢ qutu qəbirdə bir nəfər adam skeleti olmuĢdur. Qəbrin üstü iri daĢ lövhə ilə örtülmüĢdür. Buradan 
çoxlu gil  qablar, tunc quĢ fiquru, daĢ asması, bıçaq, iki ədəd üzük, qızıl  muncuğun  hissəsi, üzəri bəzəkli  qızıl 
lövhə və əqiqdən muncuqlar tapılmıĢdır. 
Əqiqdən  hazırlanmıĢ  muncuğun  üzərində  Assur  çarı  Adadnirarinin  adı  yazılmıĢdır.  DaĢ  qutularda  dəfn 
etmə  adəti  Azərbaycanda  uzun  müddət  davam  etmiĢdir.  Buna  görə  də  tədqiqatçılar  həmin  abidələri  ilk  dəmir 
dövrünə aid edirlər." (RəĢid GöyüĢov: "Azərbaycan arxeologiyası" Bakı, 1986). 
Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti  Azərbaycan  respublikasında  Kiçik  Qafqazın  dağətəyi  rayonlarında,  Kür-
Araz çayları arasında, ġərqi Gürcüstan və Ermənistanda son tunc və ilk dəmir dövrlərinə (m.ə. VIII—VII əsrlər) 
aid arxeoloji mədəniyyət, Xocalı-Gədəbəy rayonunda ilk dəfə tədqiq olunmuĢ abidələrin adı ilə adlandırılmıĢdır. 
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələri, yaĢayıĢ yerləri, emalatxanalar, qəbirlərdən və ibadətgahlardan ibarətdir. 
Mədəniyyətin yayıldığı ərazilərdə misəritmə kürələri (Mingəçevir), mis tunc məmulatları hazırlayan emalatxana 
(Topal Həsənli) qalıqları, çaxmaq daĢından alət və silahların istehsal tullantıları aĢkar edilmiĢdir. 
Xocalı mədəniyyətinin son dövründə dəmir alət və silahlar, nizə, bıçaq, xəncər və s. meydana gəlmiĢdir. 
Əhali əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, ovçuluq, sənətkarlıq və dulusçuluqla məĢğul olub, oturaq həyat keçirmiĢlər. 
Qazıntılar zamanı tapılmıĢ bəzi əĢyalar bu ərazidə zərgərliyin də geniĢ inkiĢafına dəlalət edir. Xocalı-Gədəbəy 
mədəniyyəti  onun  əhalisinin  Zaqafqaziyanın  müasir  xalqlarının  uzaq  əcdadları  olmasını  güman  etməyə  əsas 
verir. 
Tədqiqatçılar  Azərbaycanın  Naxçıvan,  Gəncə-Qazax,  Mil-Qarabağ  (Xocalı  —  Q.Q.)  və  s.  kimi 
ərazilərində  tapılmıĢ  boyalı  qabların  orta  tunc  dövründən  baĢlayaraq,  ilk  dəmir  dövrünədək  dörd  inkiĢaf 
mərhələsini keçdiyini qeyd edirlər. 
Birinci  mərhələ:  miladdan  əvvəl  XX—XVI  əsrləri  əhatə  edir.  Çox  səliqə  ilə  naxıĢlanmıĢ  monoxrom 
boyalı qablar bu dövr üçün səciyyəvidir. 
Ġkinci mərhələ (m.ə. XVII—XV əsrlər): insan, heyvan, quĢ rəsmləri incə bəzədilmiĢ polixrom naxıĢlı kuzə 
və cam formalı qablarla səciyyəvidir. 
Üçüncü  inkiĢaf  mərhələsi  (m.ə.  XIV—XI  əsrlər):  səliqəsiz  naxıĢlanmıĢ  polixrom  və  monoxrom  boyalı 
qablar — küpə, ellipsvarı camlar, çaynikvari qablar, boĢqablar, vazlar və s. səciyyəvidir. 
Dördüncü  mərhələ  (m.ə.  X—VIII  əsrlər):  həndəsi  motivdə,  yalnız  qırmızı  rənglə  naxıĢlanmıĢ  boyalı 
qablar səciyyəvidir. 
Xocalı-Kurqan  qəbirlərində  daĢ qutu qəbirlərdə ölülər bükülü  halda uzadılmıĢ, bəzən  oturdulmuĢ (və  ya 
yandırıb külünü) vəziyyətdə dəfn edildiyi aĢkar olunmuĢdur. 
Bu qəbirlərdə qazan, bardaq, saxsı qablar, cilov, kəmər dəsti, ov  və  mifoloji səhnə bəzəkləri, sümükdən 
bəzək əĢyaları, dulus çarxında gildən piyalə, bardaq, sərnic, nəhrə, süzgəc və s. aĢkar edilmiĢdir. 
"Qafqaz Albaniyasının yaĢayıĢ yerlərinin və qəbir abidələrinin öyrənilməsi ölkənin təsərrüfat həyatı, dini 
ideologiyası  haqqında  bəzi  ümumi  nəticəyə  gəlməyə  imkan  verir.  M.ə.  1-ci  minilliyin  2-ci  yarısında  ölkədə 
əkinçilik yüksək inkiĢaf mərhələsinə çatmıĢdı. Qazıntılar zamanı aĢkar edilmiĢ arpa, buğda, darı qalıqları, ağac 
vəllər, daĢ təknələr, novçalar, dəmir gavahın kimi  dövri abidələr qədim Albaniya əhalisinin əkinçiliklə bərabər 
maldarlıqla da məĢğul olmasına dəlalət edir. Xocalıda üzə çıxan kərpicdən tikilmiĢ su quyularının qalıqları da 
həmin ərazidə yaĢayan əhalinin suvarma ilə məĢğul olmasını bildirir. 
Xocalıda  daĢ  qutu  və  küp  qəbirlər  də  aĢkara  çıxarılmıĢdır.  Bu  qəbirlər  əntiq  dövrü  və  ilk  orta  əsr 
katakombaları dövrünü əhatə  edir. Bu katakombalar quruluĢca eynidir. Bunlar bir, bəzən  isə  iki  kameralardan 
ibarət  olub,  əksəriyyətində  cüt  skeletlər  aĢkar  olunmuĢdur.  Ölü  qəbirə  qoyulduqdan  sonra  (bu  qəbirlərin 
hündürlüyü  0,9—1,7  m,  eni  1,5—3  m,  dərinliyi  yer  səthindən  3,5—3,6  m  olublar)  qəbirin  ağzı  daĢla  və  ya 
kərpiclə hörülmüĢdür. Belə küp qəbirlərə ən çox Azərbaycanda təsadüf olunur. 
Azərbaycanda xristianlığa qədər dini təsəvvürlər sistemində insanların ilahiləĢdirdikləri təbii obyektlərdən 
biri daĢdır. DaĢın insan həyatında oynadığı əsas rola görə ona etiqad yaranmıĢdır". 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
19 
"Ġbtidai  cəmiyyətdə  insanların  hər  Ģeyə  canlı  kimi  baxıb,  onlarda  ruhun  olmasına  dair  yaratdıqları  dini 
görüĢlər sistemi animizmin (animizm — latın sözüdür, "animika" ruh, can deməkdir) adlanır. 
DaĢa,  ağaca  və  baĢqa  əĢyaların  müqəddəsliyinə  inam  bu  gün  də  Azərbaycanda  qalmaqdadır.  Suya,  oda 
inam  da animizmin baĢqa bir təzahürüdür. Məsələn, "od  haqqı",  "isti zindan  haqqı",  "su haqqı", "ocaq  haqqı" 
kimi andiçmələr qədim azərbaycanlıların inanclarından bu günümüzə kimi gəlmiĢ və atəĢpərəstliklə əlaqədardır. 
Xocalıda  "Cahan  ocağı",  deyilən  müqəddəs  ocağın  qədim  inanclarımızın  kökünə  bağlı  olduğunu  da  qeyd 
etməliyik. 
Xocalı  abidələrinin  bir  qismini  siklop  (siklop  yunancadan  KUK-LORS  —  təpəgöz  deməkdir.  Qədim 
Yunan  əsatirlərində alnın  ortasında gözü olan nəhəng  varlıqlara deyilir. Ġri, böyük  mənasında iĢlənir) tikililəri 
təĢkil  edir.  Həmin  siklop  tikililərin  qalıqları  əsasən  Xocalı  Ģəhərinin  çayqırağı  və  yüksək  sahələrdə  qazıntılar 
zamanı  üzə  çıxmıĢdır.  Bəzən  arakəsmələrdən  ibarət  olan  uzunluğu  17—18  metr,  eni  8—10  metr  və  bu  cür 
tikililər  bir  neçə  hissəyə  bölünmüĢdür.  Bu  tikililərin  içərisində  ərzaq  saxlamaq  üçün  quyu  qazılır,  yaxud  da 
təsərrüfat  küpləri  basdırılırdı.  Divarları  yonulmuĢ  sal  daĢlardan  olan  belə  tikililərin  hündürlüyü  3—3,5  metrə 
çatırdı. 
Siklop  tikililərini  tədqiq  etmiĢ  alimlərə  məlum  olmuĢdur  ki,  bu  abidələr  əsasən  m.ə.  II  minillikdə  və  I 
minilliyin əvvəllərində olmuĢdur. 
Son  tunc  dövrü  üçün  Xocalı-Gədəbəy,  Naxçıvan,  TalıĢ-Muğan  arxeoloji  mədəniyyətləri  səciyyəvidir. 
Yastı  tiyəli  naxıĢlarla  bəzədilmiĢ  xəncərlər  Qızılvəng,  TalıĢ,  Xocalı-Gədəbəy,  Mingəçevir  və  baĢqa  yerlərdən 
tapılan xəncərlərə çox oxĢardır. Qırmızı rəngli saxsı qablar Naxçıvan, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin qabları 
ilə eynidir. 
Xocalıda  5№-li  Kurqandan  aĢkar  edilmiĢ  gil  qabın  qulpu  üzərində  buğda  dənələri  təsvir  edilmiĢdir. 
Tədqiqatlardan  məlum  olur ki, 3—4 min  il bundan əvvəl  qədim Qarabağın sakinləri — indiki azərbaycanlılar 
əkinçiliklə məĢğul olmuĢlar. 
Qədim Xocalı abidələrinin tədqiqi zamanı  məlum  olur ki, ağır-lığı 10 tona qədər olan uzun daĢlar daha 
çox  üstünlük  təĢkil  edirlər.  Xocalıda  torpaqdan  tökülmüĢ  oval  Ģəkilli,  hündürlüyü  2  metrə  qədər,  diametri  12 
metrdən  çox  olan Kurqanlar diqqəti  daha çox cəlb  edirdi. Bu Kurqanların bir  neçəsi  qum  və  daĢ  qarıĢığından 
ibarət idi. 
Xocalıdan  tapılan  qırxım  qayçıları,  ucu  ĢiĢ  itilənmiĢ  bıçaqlar  və  s.  metaldan  hazırlanmıĢ  əĢyalar  onu 
göstərir  ki,  Xocalı  Qafqaz  Albaniyasında  ən  qədim  yaĢayıĢ  məskəni  olmuĢdur  və  hələ  qədimdən  dünyanın 
mədəniyyət  mərkəzlərindən  biri  olmuĢdur.  Xocalıdan  adi  qazıntılar  zamanı  tapılan  saxsı  qabların  sayı-hesabı 
yox idi. 
Tədqiqatçılar  Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyətinin  üç  inkiĢaf  mərhələsinin  keçdiyini  müəyyən  etmiĢlər.  Ġlk 
mərhələ m.ə. XIII—XI, ikinci mərhələ XI—IX, son mərhələ IX—VII əsrlərə aid edilir. 
Xocalı  abidələri  Azərbaycan  alimləri  tərəfindən  1920-ci  ildən  tədqiq  edilməyə  baĢlanmıĢdır. 
Ə. ƏIəkbərov  bu  abidələr  kompleksini  Azərbaycan  abidələri  haqqında  təsəvvür  əldə  etmək  üçün  açar 
adlandırmıĢdır.  Eyni  zamanda  bu  abidələr  alman  arxeoloqu  E. Resler,  rus  ĢərqĢünası  M. Xanıkov,  ingilis 
F. Beyer,  fransız  A. Berje  və  baĢqaları  tərəfindən  tədqiq  edilmiĢ,  Xocalıdan  əldə  etdikləri  tarixi  əĢyaları  öz 
ölkələrinə apararaq ayrı-ayrı muzeylərin eksponatlarını zənginləĢdirmiĢdilər. 
Əfsuslar  olsun  ki,  Xocalının  mədəni,  tarixi  tapıntıları  dünya  muzeylərini  —  (Paris,  Almaniya,  London, 
Sankt-Peterburq)  bəzədiyi  halda,  bizim  muzeylərdə  bu  əntiq  tapıntılara  rast  gəlmirik.  Sovet  dövründə  bu 
tapıntılar Ermənistana daĢınıb aparılmıĢdır. 
Bu  bizim  laqeydliyimizin,  tariximizə  biganəliyimizin  acı  nəticələridir.  Tarixi  məxəzlərə  ciddi-cəhdlə 
giriĢsək də tarixĢünaslığımızda Xocalı-Qarabağ mədəniyyət abidələri haqqında çox az mənbəyə rast gəldik. 
Belə  bir  maraqlı  sual  meydana  çıxır.  Nə  üçün  biz  tariximizə,  ulu  keçmiĢimizə  belə  laqeyd  münasibət 
bəsləmiĢik?  Nə  üçün  biz  də  sovetlər  birliyinin  tərkibində  baĢqa  xalqlar  kimi  mənəvi  dəyərləri-mizi  qoruyub 
saxlaya bilməmiĢik? Bunun ən böyük səbəblərindən biri də "beynəlmiləlçilik" azarına tutulmağımız olmuĢdur. 
Bir  də cəfəng  "Elmi ateizm"  və "Elmi kommunizm"  xülyalarına uyuyub, tarixi yaddaĢımıza laqeydliyimizdən 
irəli  gəlmiĢdir.  Bununla  da  mənəvi  dəyərlərimizə  ağır,  sarsıdıcı  zərbələr  vurulmuĢdur.  Ġndi  isə  o  zərbələrin 
ağrılarını çəkməyə məcbur olmuĢuq. 
 
Qasım Qırxqızlı . 
Əsrin faciəsi - Xocalı. Bakı: 1999, 
S.17-23. 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
20 
 
Azərbaycandakı Xocalı soyqırımı 
 
1992-ci  ilin  26  fevralı...  7  mindən  çox  əhalisi  olan  Azərbaycanın  XOCALI  Ģəhərində  erməni  ordusu 
xüsusi  amansızlıqla  və  düĢünülmüĢ  Ģəkildə  qırğın  törətdi.  Ermənilərin  indiyə  qədər  törətdiyi  qətllərdən  və 
yanğınlardan fərqli olaraq, daha böyük vəhĢiliklə mülki əhalidən 613 nəfər iĢgəncə ilə öldürüldü ki, onun 63-ü 
körpələr  idi.  25  uĢaq  tam  valideynsiz  qaldı.  487  adam  yaralandı.  1275  azəri  əsir  götürüldü.  150  adam  itkin 
düĢdü. Erməni silahlı birləĢmələrinin Xocalıya hücumu və qətliamı həm də geostrateji məqsəd daĢıyırdı. 7000 
əhalisi  olan  bu  Ģəhər  Dağlıq  Qarabağın  paytaxtı  Xankəndindən  (ermənilərin  Stepanakert  adlandırdıqları 
Ģəhərdən)  10  km  cənubda  yerləĢirdi.  Qarabağ  dağlarından  AĞDAM-ġUġA  və  ƏSGƏRAN  -  XANKƏNDĠ 
yolundakı  yeganə  hava  limanı da Xocalı ərazisində  idi. Həm  də  ermənilərin  yerlə-yeksan  etdikləri bu ərazidə 
maddi-mədəni  abidələrin  qalması  sabah  bu  torpaqların  daimi  sakinlərinin  ermənilər  olduğu  fikrini  inkar  edən 
təkzibedilməz fakt olacaqdı. Bu dəhĢətli qətllərin müəllifi ermənilərdir. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Bu, mənim nəvəmdir. Qızımı öldürdülər, ərini öldürdülər, iki qız nəvəmi də öldürdülər. Bu iki nəvəmlə 
məni ölümdən bizimkilər güclə qurtardılar. Qızımın ərini ağaca bağlayıb hissə - hissə yandırdılar. Döyə-döyə, 
benzin  töküb  yandırırdılar.  9  yaĢlı  qız  nəvəm  erməninin  ayaqlarmı  qucaqlayıb  yalvardı  ki,  anamı,  bacılarımı 
öldürün, atamı öldürməyin. Ayağını öpdü, yalvardı... Erməni onu ayağı ilə vurub itələdi, sonra atasının baĢına 
benzin töküb tamam yandırdı. 
Bəli...  Ölənlər  azərbaycanlılar,  öldürənlər  isə  ermənilərdir.  Zaman-zaman  azərbaycanlıları  soyqırım 
edən ermənilər Azəri-türk torpaqlarında öz dövlətlərini qurmaq üçün yerli və daimi əhali olan azərbaycanlıların 
izini silərək onların yaĢadığı ərazilərə sahib çıxırdılar. Ġndi də bu üsulla QARABAĞA yiyələniblər. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Xocalı  hadisələrindən  sonra  biz  xocalılar...  heç  birimiz  özümüzə  gəlmirdik.  Atam  da  2  il  can  verdi. 
Axır sözü də o oldu ki, məni Xocalıya aparın. Mən onu necə apara bilərəm? 
...Üzr istəyirəm. 
Bu  insanlar  isə  Qarabağdan  qovulan,  min  bir  əziyyətdən  sonra  sağ  qalan  azərbaycanlılardır  ki,  onlar 
tək  doğmalarını  yox,  həmçinin ata-baba yurdlarını  da itiriblər. Əsrlərlə  nəsilbənəsil  yaĢadıqları ərazini  erməni 
separatistlərinin təqibi, təzyiqi, zorakılığıyla tərk edərək, müvəqqəti olaraq çadırlarda, vaqonlarda yerləĢdilər ki, 
yaxın  bir  vaxta  geri  dönəcəklər.  Və  onlar  10-15  ildir  ancaq  ümid  edirlər.  Biz  onlara  qaçqın  deyirik,  köçkün 
deyirik, didərgin deyirik. Onların yeganə ümidi vətənə dönməkdir... sonuncu ölən də elə ümiddir. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Torpağımızı qaytaracaqlar? Biz öz torpağımıza qayıda biləcəyik? 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Hamıya  -  bütün  insanlara  yalvarırıq...  Allaha  yalvarırıq,  bizi  bu  bəladan  qurtarın.  Qucaqlardakı 
körpələr ağlayır, gəlinlər ağlayır, qocalar ağlayır... Bizi bu bəladan qurtarın. Allah rəhm eləsin bizə... 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən)  
Ermənilər bizim vətənimizi darmadığın etdilər. Hər yeri yandırdılar! 
Oddadılar! Oddadılar! 
 
 (ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Hər  tərəfdən  Xocalını  mühasirəyə  almıĢdılar.  Güllə  yağıĢ  kimi  yağırdı.  Adamlar  elə  ev  paltarında, 
baĢmaqda, alt paltarında birtəhər canını götürüb meĢəyə qaçdı. Gecə idi. Göz-gözü görmürdü. Ermənilər meĢəni 
də  mühasirəyə  almıĢdılar. Tələyə  salıb  xeyli  də  orda  qırdılar.  Birtəhər,  sürünə-sürünə  canımızı  qurtardıq.  Bir 
yerə  toplaĢmıĢ  ailələrin,  körpələrin  üstündən  BTR-lər  keçib  onları  torpağa  qarıĢdırdı.  Qurtulan  çox  az  adam 
oldu.  Böyük  oğlum  elə  Xocalıda  qaldı.  Meyidini  sonra  xarici  jurnalistlər  gətirdilər.  Kiçik  oğlumu  da  orda 
itirdim. Bilmirəm, əsirdir, ya öldürüblər. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Tarix boyu yer üzünə hələ belə bir vəhĢi  millət  gəlməyib. Ġnanın, 18-ci ildə  etdikləri kimi,  ermənilər 
körpələri  nizəyə  keçirirdilər.  Qadınları  doğrayırdılar.  Bütün  evləri  yandırdılar.  Hamı  5  mərtəbəli  evlərin 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
21 
zirzəmilərində  gizlənirdi.  Ermənilər  orda  adamları  torpağa  çevirdilər.  Gənclərin,  uĢaqların  diri-diri  gözlərini 
çıxarırdılar. Ananın gözü qarĢısında oğlunun baĢını kəsirdilər. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Mənim dərdim tək ölən oğlumun dərdi deyil. Mənim baĢımda bir dənə də ağ saç yox idi. Torpaq dərdi 
mənim  baĢımı  ağartdı.  Oğul  torpaq  yolunda  ölər  də,  itər  də...  Bu  gün  torpaqlarımızı  alsalar,  sürünə-sürünə 
gedərəm. Heç olmasa, gedib oğlumun əkdiyi ağacların köklərini çıxarıb qoxlayaram. Onun əli dəyən hər Ģeydən 
oğlunun ətrini alaram. 
1988-1993-cü illərdə Qərbi  Azərbaycanda, Qarabağda, xüsusi ilə Xocalıda yerli əhalini  məhv  edərək, 
etnik  təmizləmə  apardılar.  Ərazidə  azəri  millətinin  kökünü  kəsərək  «Böyük  Ermənistan»  -«dənizdən-dənizə», 
yəni  Qara  dənizdən  Xəzər  dənizinə  qədərki  torpaqlarda  heç  bir  vaxt  olmayan  Erməni  vilayətini  yaratmaq 
ermənilərin  əsas  məqsədi  idi.  Ancaq  XX  əsrdə  ermənilər  tərəfindən  2  milyon  azərbaycanlı  öldürüldü. 
Baxmayaraq  ki,  1905-1906,  1918-1920,  1948-1953,  1988-1993-cü  illərdə  ermənilərin  bizə  etdiyi  soyqırımı, 
həmçinin bu soyqırımların biri olan Xocalı faciəsini yaĢayan bizləri Avropa ölkələri görmək istəmirlər. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Bu  uĢaqlar  mənimdir.  Bütün  nəsildən  qalan  bunlardır.  Ürək  ağrısı  tapmıĢam.  Bircə  istəyim  odur  ki, 
vətənə gedib qohumlarımın qəbrini ziyarət edim. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Heç  kimim  qalmayıb.  Təkəm.  Nə  qardaĢ,  nə  bacı,  nə  övlad...  7  ildir  bax,  bu  çadırda  yaĢayıram. 
Neyləyim? Əlac var? Hanı çıxıĢ yolu? 
Qaçqın Ģəhərciklərindən təxminən 30-40  km aralı  məsafədə  olan bu Ģəhər  isə  Bakıdır.  Azərbaycanın 
paytaxtı,  qədim  sivilizasiyadan  xəbər  verən  Bakıdır.  Burda  isə  sülh  danıĢıqları  ilə  zəbt  edilmiĢ  tarixi 
torpaqlarımızın  geri  qaytarılması  üçün  cəhdlər  göstərirlər.  15  ildir  biz  istəyirik  ki,  Dünya  həqiqəti  görsün. 
Erməni  ideoloqlarının  versiyalarına  yox,  erməni  terrorunun  nəticələrinə  -  bütün  bu  həqiqətlərə  baxsınlar, 
inansınlar, əmin olsunlar. Biz sivil ölkələrin ədalətinə, hələ də inanmaq istəyirik... 
 
(Qaçqın, Qarabağlı uşağın söylədikləri) 
Ermənilər torpağımızı da, evlərimizi də əlimizdən alıblar... Bəs orda qalan yoxdu? Onların əlində ana-
bacı- qardaĢlarımız qalıb. Sən neyləmək fikrindəsən? Mən döyüĢməyə gedib evimizi qaytara-cam... 
 
 (ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Allah tezliklə bizi öz torpağımıza qaytarsın. Heç kim  öz  yurdundan  didərgin  düĢməsin. Kömək  edin, 
vaqonlarda qalmıĢıq... istidə, soyuqda dəmirlər-təkərlər arasında günlərimizi sayırıq. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Azərbaycanın baĢqa rayonlarında da camaatı öldürüb, döyüb, qovub ərazidən çıxarırdılar. Amma bunu 
belə  qəfildən  heç  kim  gözləmirdi. Belə fəlakəti  hələ  heç kim  görməyib. Hamısı  hərbi  geyimdə  idi. BTR-lərlə, 
tanklarla...  366-cı  diviziya  ermənilərlə  bir  yerdə  idi.  Stepanakertdəki  rus  qoĢunları  ilə  birləĢmiĢ  halda  hücum 
etdilər. Sonralar dedilər ki, ermənilər bu ərazidən bir azərbaycanlının də sağ çıxmamağına əmr veriblərmiĢ. Bu 
millət davası idi! Torpaq alan belə vəhĢiliklər edər? 
Ermənilərin  törətdiyi  XOCALI  faciəsi  FAġĠSTLƏRĠN  törətdiyi  XATIN  faciəsi  kimi  ərazinin  yerli 
sakinlərinin 99%-nin yer üzündən silinməsi ilə nəticələndi. Siyahısı hələ də məlum olmayan minlərlə əsirlərin 
taleyindən danıĢmağa dəyməz... Çünki onlara verilən iĢgəncələrdən sonra əzablı ölümlə ölürlər. Erməni silahlı 
qüvvələri  məlum  rus  imperiyasının  dəstəyi  ilə  elə  təkcə  Qarabağdan  1  MĠLYON  sakinin  qaçqın  Ģəklində 
torpaqlarını  tərk  etməsinə,  çadırlarda  yaĢamasına  səbəb  oldu.  Azərbaycanın  bu  gün  20%  torpaqlan  iĢğal 
altındadır.  Və  təkcə  Xocalı  faktoru,  əslində  bütün  Qarabağın  yerli  əhali-sində  qorxu,  psixoloji  sarsıntı 
yaratmaqla, həm də iĢğal prosesinin sürətlənməsinə səbəb oldu. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Əsirlikdə olanda bizi gecə də 3 dəfə, gündüz də 3 dəfə döyürdülər. KiĢilərin baĢına olmazın oyununu 
açırdılar. Bizim əllərimizi qapı arasında qoyub sındırırdılar. Qolumuzu arxadan dartıb çıxarırdılar  - sümüklərin 
arası ĢiĢib göynəyirdi. ĠĢgəncələr çox idi. Nə zülmlə gəlib çıxdıq... Ərimdən, qardaĢımdan xəbərim yoxdur. Ölüb 
də... öldürüblər. 
Rus imperiyası 1801-1828-ci illərdə Yaxın və Orta ġərqdə Ġngiltərəyə qarĢı mövqeyini möhkəmlətmək 
və  apardığı  iĢğal  siyasətini  həyata  keçirmək  üçün  ermənilərdən  bir  alət  kimi  istifadə  edirdi.  Ġmperiya 

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər Ġdarəsi  
PREZĠDENT  KĠTABXANASI 
─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 
 
22 
Azərbaycan  torpaqlarının  hesabına  qondarma  Erməni  vilayəti  də  yaratdı.  Azərbaycanın  bədnam  tarixi  isə 
yazılırdı...  Ümumiyyətlə,  son  200  ildə  vaxtı  ilə  Qərbi  Azərbaycan  -  indiki  Ermənistan  ərazisində  iki  mindən 
artıq  azəri  türk  yaĢayıĢ  məskənləri  müxtəlif  yollarla  (rəsmi  köçürmələrlə,  silah  gücünə  qovmaqla,  soyqırım 
törədərək  kəndləri  yandırıb  xaraba  qoymaqla)  siyahıdan  silinmiĢ,  tarixi  Azərbaycan  torpaqlarında  monoetnik 
Ermənistan dövləti yaradılmıĢdır. 
 
(ŞAHİD - Xocalı sakininin dediklərindən) 
Azərbaycanın  baĢına  gələn  bu  bəlanın  çox  dərin  kökləri  var.  Onun  da  baĢında  müəyyən  maraqlı 
qüvvələr  durur.  SSRĠ  vaxtı  bir  cürə...  dağılandan  sonra Rus  Ġmperiyası  öz  məqsədinə  görə  xalqları  bir-birinə 
qırdırır. 
Ermənilər - Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində torpaqlan yerli azəri türklərindən təmizləyərək (özü də 
heyvani  ehtirasla  vəhĢiliklər  törədərək  «Türk  yoxdur,  onun  torpaq  problemi  də  yoxdur»  Ģüan  ilə)  «Böyük 
Ermənistan»  üçün  digər  ərazilər  uğrunda  daha  amansız  qırğınlara  əl  atdılar.  Və  indi  Azərbaycanın  DAĞLIQ 
QARABAĞINI tam  mənimsəyən  ermənilər 1990-93-cü illərdə Laçını, Kəlbəcəri,  Ağdamı, Cəbrayılı, Füzulini, 
Qubadlını  və  Zəngilanı  iĢğal  etmiĢlər  və  erməni  əhalisini  ora  köçürərək  indi  oraya  da  öz  əraziləri  kimi  sahib 
çıxmaq istəyirlər. ġahidi olduğumuz bu dəhĢətli hadisələri biz soyqırım adlandırırıq... Bugünkü sivil dövlətlərlə 
yanaĢı  duraraq  onların  dəstəyini  qazanan  erməni  separatçıları  bu  vəhĢilikləri  törədib  və  törədir.  Yaddan 
çıxarmayaq,  bu  qətllər  hələ  ki,  bizim  -  azərbaycanlıların  baĢına  açılır.  Kim  zəmanət  verə  bilər  ki,  ermənilər 
Ģahidi  olduğumuz  vəhĢiliyi  sabah  baĢqa  millətlərə  də  Ģamil  etməyəcəklər?  Erməni  separatistlərinin  törətdiyi 
vəhĢilikdən baĢqa, 200 mindən çox didərgini və 1 milyondan çox qaçqını olan, torpaqlarının 20%-i iĢğal edilən 
AZƏRBAYCAN hələ də dünyanın onun fəryadını eĢidəcəyinə ümidlidir... 
 
BU ĠSƏ SON ÜMĠDDĠR... DEYĠLMĠ? 
AZƏRBAYCANIN ERMƏNĠLƏR TƏRƏFĠNDƏN ĠġĞAL EDĠLMĠġ ƏRAZĠLƏRĠ 
ġUġA 
XANKƏNDĠ 
XOCALI 
ƏSGƏRAN 
XOCAVƏND 
AĞDƏRƏ 
HADRUT 
LAÇIN 
KƏLBƏCƏR 
AĞDAM 
CƏBRAYIL 
FÜZULĠ 
QUBADLI 
ZƏNGĠLAN 
 
Ermənilər  bu  ərazilərin  hər  birində  AZƏRBAYCANLI  izini  silərək  «Böyük  Ermənistan»  ideyasını 
həyata  keçirməklə  məĢğuldurlar.  Biz  isə  sizə  Azərbaycanın  ermənilər  tərəfindən  iĢğal  edilmiĢ  14  rayonundan 
cəmisi birindən - XOCALININ iĢğal tarixindən danıĢdıq. 
Sizə təqdim etdiyimiz bu faktlardan bir nəticəyə gələ bilirsinizmi? 
Bu gün Azərbaycanda 12 yaĢlı uĢaq vətənin harda olduğunu bilmir, çünki onun valideynlərini doğma 
torpaqlan QARABAĞDAN 13 ildir ki, qovublar.