Xordalilar hayvonot dunyosi sistematikasida yakunlovchi tip ekanligi; umurtqali

Jinsiy organlari. 
A
stsidiyalar germafrodit. Ularning ikkita jinsiy bezi, ya`ni 
erkaklik va urg’ochilik bezlari bo`lib, oshqozonning ustida joylashgan va bir-biriga 
taqalib turadi. 
A
stsidiyalar germafrodit bo`lgani bilan o`z-o`zini otalantira olmaydi, 
chunki bitta individda ham spermatazoid va ham tuxum hujayrasi baravar 
yetilmaydi, balki oldinma-keyin yetiladi. Yetilgan jinsiy mahsulotlar jinsiy 
kanallardan atrial bo`shliqqa tushadi. Suv oqimi bilan kirgan spermatazoidlar 
tuxumni shu yerda otalantiradi, so`ngra urug’langan tuxum kloaka sifoni orqali 
suvga chiqariladi.
Urug’langan tuxum to`la va bir tekisda bo`linadi hamda gastrula davriga 
aylanadi. So`ngra embrion bo`yiga cho`ziladi va asta-sekin rivojlanib har xil 
organlar, ya`ni xordalilarga xos bo`lgan markaziy nerv sistemasi yuzaga keladi. 

---

So`ngra birlamchi ichakning ustki tomonida xorda hosil bo`ladi, tananing oldingi 
tomonida esa og’iz teshigi vujudga keladi. 
Astsidiyalarning lichinkasi suvda erkin suzib yuradi. U tashqi tomondan 
itbaliqqa o`xshab ketadi va uzunligi 0,5 mm gacha boradi (2-rasm).
 
2-rasm. Astsidiyalar lichinkasining tuzilishi: 1 - birikish so`rg’ichlari, 2 - og’zi, 3 - endostil,
4 - miya pufakchasi, 5 - ko`zchasi, 6 - kloaka teshigi, 7 - ichagi, 8 - nerv nayi,
9 - xordasi, 10 - yuragi. 
Astsidiyalar lichinkasining ikki yoni qisilgan, uzun muskulli dumi bor, dumi 
yordamida suvda tez suzadi. Dumining ichida haqiqiy xorda bor, xorda ustida esa 
nay shaklida markaziy nerv sistemasi o`rnashgan. Lichinkada ko`zcha va 
muvozanat saqlash organi statotsist ham mavjud. Halqumi kichkina, jabra yoriqlari 
ham bir nechta, xolos. Demak, astsidiyalar lichinkasi xordalilarga xos bo`lgan 
hamma xarakterli belgilarga ega.
A
stsidiyalar lichinkasi tuxumdan chiqqandan keyin bir necha soat o`tgach, 
uzog’i bilan bir kecha-kunduzdan keyin maxsus o`simtalari, ya`ni yopishish 
so`rg’ichlari yordamida suv ostidagi birorta substratga yopishib, metamorfozni 
boshidan kechiradi. Bunda lichinkaning dumi va dumidagi muskuli, xordasi, 
markaziy nerv sistemasining ko`p qismi butunlay yo`q bo`lib ketadi. Nerv 
sistemasining qolgan qismi zichlashib, nerv tugunchasiga aylanadi, sezuv organlari 
batamom yo`qoladi. 
Lichinkalik davrida shakllanib kelayotgan tashqi tunika qavati juda tez 
o`sadi. Halqumi va orqa ichak ochiladigan atrial bo`shliq kattalashadi, jabra 
yoriqlarining soni ko`payadi. Og’iz va anal teshiklari yuqoriga joylashadi. Natijada 
harakatchan lichinka harakat qilmay bir joyda yashaydigan qopsimon voyaga 
yetgan astsidiyaga aylanadi va tashqi tomondan qalin qobiq - tunika bilan o`ralib 
oladi. 
Astsidiyalar kurtaklanish orqali jinssiz yo`l bilan ham ko`payadi. Bunda 
ularning qorin tomonida kurtak hosil qiluvchi stolon deb ataladigan bo`rtma hosil 
bo`ladi. Shu bo`rtmada kurtaklar paydo bo`ladi va astsidiyaning barcha organlari 
ushbu kurtaklardan yuzaga keladi. Yakka astsidiyalarda kurtak stolondan ajralib 
chiqib, yakka astsidiyalarga aylanadi. Koloniya bo`lib yashaydigan astsidiyalarda 
esa kurtak ajralmasdan ona astsidiyalarda qoladi. Shunday qilib, lichinka xordalilar 
yoki qobiqlilar tuban darajadagi xordalilarning regressiv tarmog’i hisoblanadi. 
Bular tuzilishining ontogenezida ham va filogenezida ham soddalashib boradi, 

---

harakat qilib hayot kechirish usulidan bir joyga yopishib hayot kechirish usuliga 
o`tgan hayvonlardir.