Xxxv fəsil İctimai elmlərdə fənn proqramları Ümumi hissə a Giriş

İstiqamət: Zaman və məkan

Tar.VII.1. Şagird faktları və hadisələri müvafiq tarixi dövrlə əlaqələndirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Tarixi hadisələri xronoloji ardıcıllıqla verə bilirsə, tarixi faktları qədim və yeni il hesablamaları sistemləri ilə əlaqələndirməyi bacarırsa;
  
• 
  Fərdi şəkildə və ya sinifdə qrup halında iş zamanı, zaman xəttində (şkalada) tarixi hadisələri və tarixi dövrləri qeyd edə bilirsə;
  
• 
  Konkret tarixə mənsub olan əsrləri və minillikləri sadalaya bilirsə;
  
• 
  Dərslikdə mövcud olan mövzularla əlaqədar əhəmiyyətli tarixləri xronoloji ardıcıllıqla
  

düzə və onları müvafiq tarixi dövrlərə aid edən cədvəl tərtib edə bilirsə. Məs.:

Mövzu: dövr	I mövzu (əmək və texnologiyalar)	II mövzu(məişət və məskənlərin tipləri)	III mövzu (sadə sosial qruplardan müasir dövlətədək)
Aqrardan əvvəlki	Paleolit – oddan istifadə edirdilər	Yuxarı paleolit – insan mağaralarda yaşayır	Soyadlı icmaların formalaşması
Aqrar	Neolit - əkinçilik və heyvandarlığın meydana gəlməsi	B.e.ə. IV minillik – birinci şəhərin qurulması	B.e.ə. III ə. əvvəli – Kartli çarlığının yaranması
Sənaye
Postsənaye

Tar.VII.2. Şagird müxtəlif ölkələrin, tarixi-coğrafi diyarların və coğrafi obyektlərin xəritədə yerləşməsini müəyyənləşdirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Müvafiq dövrün tarixi xəritəsində ayrı-ayrı dövlətlərin sərhədlərini cıza və onların ən əhəmiyyətli mədəni-siyasi mərkəzlərini göstərə bilirsə;
  
• 
  Xəritədən istifadə etməklə dünyanın əhəmiyyətli ölkələrinin və tarixi-etnoqrafik diyarlarının yerləşməsini müəyyənləşdirirsə;
  
• 
  Siyasi xəritədən istifadə edərək ərazilərin və siyasi-mədəni mərkəzlərin qeyd olunduğu şərti işarələri izah edə bilirsə;
  
• 
  Xəritənin köməyi ilə dünya tarixinin əsas hadisələri barədə fikir yürüdə bilirsə;
  
• 
  Müxtəlif dövrlərin siyasi və mədəni tarixi barədə informasiyanı konturlu xəritəyə köçürə bilirsə.
  

İstiqamət: dövlət idarəçiliyi və siyasət

Tar.VII.3. Şagird müxtəlif tarixi dövrdə mövcud olan dövlət idarəçiliyi formalarını xarakterizə və bir-biri ilə müqayisə edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Müxtəlif tarixi dövrün nümunələrinə əsaslanaraq dövlət idarəçiliyi formalarını xarakterizə edirsə;
  
• 
  Bir dövrdə dövlət idarəçiliyinin müxtəlif formalarını müqayisə edə və onların müsbət və mənfi cəhətləri barədə mülahizə yürüdə bilirsə.
  

Tar.VII.4. Şagird siyasi xadimin ölkə tarixində əhəmiyyəti barədə fikir yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Fərdi şəkildə və ya sinifdə qrup halında iş zamanı şkalada, onun fikrincə tarix üçün ən əhəmiyyətli dörd və ya beş siyasi xadimi qeyd edirsə və sinif önündə onun seçiminin səbəbləri barədə söhbət aparırsa;
  
• 
  Hər hansı bir siyasi xadimin barəsində informasiya (dərslikdən və ya əlavə mətbu materialı/elektron materialı vasitəsi ilə) toplayırsa və onun fəaliyyətinin həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri haqqında mövzu yazırsa;
  
• 
  Cədvəl vasitəsi ilə iki radikal surətdə fərqli siyasi xadimin motivasiyasını və məqsədlərini qruplaşdıra bilirsə;
  
• 
  Eyni tarixi şəxsiyyətin fəaliyyətini fərqli qiymətləndirən iki mənbəni müqayisə edə bilirsə. Bu fərqli interpretasiyanın səbəbləri ilə əlaqədar öz fikrini ifadə edə bilirsə;
  
• 
  Müəllimin köməyi ilə sinif yoldaşları ilə birlikdə rol oyununa qoşulursa və sinif tamaşasında verilmiş tarixi faktlar barəsində mülahizə yürüdə bilirsə.
  

İstiqamət: ətraf mühit və iqtisadiyyat

Tar.VII.5. Şagird təbii şəraitin məskənlərin tiplərinə, cəmiyyətin ənənələrinə və təsərrüfatın inkişafına necə təsir göstərdiyini izah edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Arxeoloji və etnoqrafik (dərslikdə verilmiş və ya internetlə axtarılmış) materiala diqqət yetirir və aşağıdakı suallara cavab verirsə - bu əşyaların (məskənlərin) mənsub olduğu xalq nə işlə məşğul olurdu?;
  
• 
  Məskənlərin tiplərini müəyyənləşdirir və konkret tarixi-coğrafi mühitdə onların meydana gəlməsi səbəbləri barədə mülahizə yürüdə bilirsə. Müxtəlif mühitdə məskənlərin yerləşməsinin mədəni və təsərrüfat özünəməxsusluqları barədə fikir yürüdə bilirsə;
  
• 
  Sinifdə qrup halında iş zamanı fotoşəkillərin və ya video materialın vasitəsi ilə müxtəlif tarixi-coğrafi mühitdə mövcud olmuş iki məskəni müqayisə edir və onlar arasında mövcud olan oxşarlıq-fərqləri müəyyənləşdirə bilirsə (material, memarlıq).
  

Tar.VII.6. Şagird dünya tarixi prosesləri barədə mülahizə zamanı iqtisadi amillərin əhəmiyyətini dərk edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Sinifdə qrup halında və ya fərdi iş zamanı iki fərqli sosial strukturlu cəmiyyəti seçə bilirsə. Onların adət-ənənələrini müqayisə edə bilirsə (məs.: köçəri və əkinçilik cəmiyyəti, aran və dağ əhalisi);
  
• 
  Bu və ya digər ölkənin sakinlərinin məişəti və ənənələri barədə mənbələrin və ədəbiyyatın köməyi ilə informasiya axtarırsa, onları bir-biri ilə müqayisə edirsə;
  
• 
  Kiçik mövzu yazır, bunda eyni sosial təbəqənin nümayəndələrinin iki müxtəlif dövrdə bir-biri ilə müqayisə edirsə (məs.: antik dövrdə və orta əsrlərdə əkinçilik);
  
• 
  Fərdi və ya sinifdə qrup halında iş zamanı zaman şkalasında üç və ya dörd ideyanı (kəşfi) qeyd edirsə, hansılar ki, onun fikrincə ən qədim dövrdən bu günədək iqtisadiyyatda ən əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur və sinif qarşısında özünün və qrupun seçimini əsaslandıra bilirsə.
  

İstiqamət: insan və cəmiyyət

Tar.VII.7. Şagird müxtəlif sosial təbəqənin strukturunu və onların nümayəndələrini xarakterizə və bir-biri ilə müqayisə edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Bu və ya digər dövrün əşyavi mədəniyyətini əks etdirən materialın (dərslikdə verilmiş və ya əlavə əldə edilmiş) əsasında müvafiq dövrün sosial differensiasiyaya zəmanət verən əşyaları bir-birindən ayıra bilirsə. Öz düşüncələrini əsaslandırırsa;
  
• 
  Fərdi şəkildə və ya sinifdə qrup halında iş zamanı cədvəlin köməyi ilə müxtəlif sivilizasiyalara mənsub olan cəmiyyətləri qruplaşdıra və bu cəmiyyətlərdə məcburi əməyin müxtəlif formalarını qruplaşdıra bilirsə; həm keçmişdə, həm də müasir dünyada məcburi əməyin mövcudluğu səbəbləri barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Müxtəlif dövrlərin cəmiyyətlərinin hər hansı bir sosial təbəqəsini seçir və bu təbəqənin nümayəndəsinin gündəlik həyatını yazılı surətdə təsvir edə bilirsə (məs.: Orta əsrlər Avropasında kəndli, Roma Respublikasında qul, Qədim Hindistanda kşatriya);
  
• 
  Müəllim tərəfindən təklif olunmuş dövrdən parlaq tarixi şəxsləri sadalayır, onların sosial statusunu müəyyənləşdirə bilirsə (məs.: çar ,tacir, ovçu, bankir, mülkədar, prezident, alim və s.) və onların nailiyyətlərinin səbəblərini formalaşdırırsa;
  
• 
  Hər hansı bir ölkənin nümunəsində şagirdlərin həyatını iki müxtəlif tarixi dövrdə müqayisə edə bilirsə.
  

Tar.VII.8. Şagird müxtəlif qayda, norma, qanun və ənənəni bu və ya digər tarixi dövrə münasibətdə onların mənsubiyyətinə əsasən fərqləndirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Sinifdə qrup halında iş zamanı müxtəlif dövrün ayrı-ayrı ölkələrinin qanunvericiliyini bir-biri ilə müqayisə edirsə (məs. Hamurappinin qanunları və Roma qanunvericiliyi, şəriət və xristian kanonik qanunu);
  
• 
  Müxtəlif dövr və mədəniyyət üçün xarakterik etiketləri və davranış qaydalarını fərqləndirə bilirsə;
  
• 
  Müasir Gürcüstanda və onun tərəfindən seçilmiş hər hansı bir ölkədə uşaqların qanuni hüquqlarını, vəzifələrini və məsuliyyətlərini bir-biri ilə müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Özünün müşahidələri ilə əlaqədar qanunu pozmağa görə cəzalandırılmamağın cəmiyyətə və şəxsiyyətə necə təhlükə olduğu barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Yuxarı sinif şagirdlərinin təcrübəsi nəzərə alınmaqla öz sinif yoldaşları ilə birlikdə öz sinfinin konstitusiyasını işləyib hazırlayırsa. Onu hər hansı bir tarixi dövrün tədris qaydaları ilə müqayisə edə bilirsə.
  

İstiqamət: mədəniyyət və din

Tar.VII.9. Şagird cəmiyyətin həyatında və dünya tarixi proseslərində dinin əhəmiyyətinə şərik ola bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Dərslik, əlavə ədəbiyyat və yaxud vizual material əsasında müxtəlif dövrün cəmiyyətinin dinləri barədə söhbət apara bilirsə;
  
• 
  Qrup halında iş zamanı hər hansı bir ölkənin nümunəsi əsasında dini tolerantlıq barədə mülahizə yürüdə bilirsə (həm keçmiş, həm də bu gün);
  
• 
  Sinifdə diskussiya zamanı keçmişdə dinin ailə məişətinə necə təsir göstərdiyi və bu gün onun hansı təsirə malik olduğunu izah edə bilirsə;
  
• 
  Xəritədə ona tanış olan dinlərin meydana gəldiyi yerləri, yayılmasının bugünkü areallarını göstərə bilirsə və onlarla əlaqədar əhəmiyyətli kult abidələrini, rəmzlərini və ənənələrini sadalaya bilirsə;
  
• 
  Hər hansı bir ölkənin dini və ya mədəniyyəti barədə əldə edilmiş informasiyanın əsasında həmin informasiyanın bu ölkəyə səyahət zamanı ona necə kömək edə biləcəyi barədə mülahizə yürüdə bilirsə.
  

Tar.VII.10. Şagird mədəniyyətin tərkib hissələri barədə fikir yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Sivilizasiyanın əsas xarakterik xüsusiyyətlərini sadalayırsa;
  
• 
  Fərqli mədəniyyətlərin məbəd tikililərini sadalayır və onları bir-biri ilə müqayisə etməyi bacarırsa;
  
• 
  Dərslikdə mövcud olan və əlavə əldə edilmiş material vasitəsi ilə memarlıq, rəssamlıq və ədəbiyyatın başlıca nümunələrini bir-biri ilə müqayisə edirsə;
  
• 
  Müxtəlif tarixi dövrlərdə elmin və texnikanın inkişafı barədə mülahizə yürüdə bilirsə.
  

Proqramın məzmunu

VII sinif üçün məcburi məzmun məsələlərinin siyahısı

(Aşağıda sadalanan məsələlər bu siniflər üçün ayrılmış bütün məzmunun 80%-ni təşkil edir).

Tarix nədir?

1. 
   Keçmişimiz barədə necə öyrənək/zaman və məkan
   
2. 
   İnsanın meydana gəlməsi
   
3. 
   İbtidai aləm: təsərrüfatın formaları – ovçuluq və yığıcılıq; əkinçilik (Gürcüstanda qədim əkinçilik mədəniyyəti), heyvandarlıq, sənətkarlıq, ibtidai dinlər, döyüş və əmək silahları, ibtidai insanların məskənləri
   

Qədim Şərqin sivilizasiyaları – dövlətçiliyin başlanğıcı:

4. 
   Nil hövzəsi – qədim Misir
   
5. 
   Mesopotamiya: a) Şumer/Babilistan b) Assuriya
   
6. 
   Xuanxe hövzəsi – Qədim Çin
   
7. 
   Hind hövzəsi – Qədim Hindistan
   

Ön Asiya regionu:

8. 
   Het çarlığı
   
9. 
   Finikiya (Finikiya koloniyaları)/Qüds və İsrail
   
10. 
    Midiya/İran
    

Yunan sivilizasiyası:

11. 
    Krit-Mikena (Arqonavtların yürüşü, Troya müharibəsi)
    
12. 
    Sparta – Hasarsız Polis/Afina-demokratiyanın vətəni
    
13. 
    Makedoniyalı İsgəndər
    

Roma sivilizasiyası:

14. 
    Etrusklar, çarlar və Respublika dövründə Roma (Roma dövlət quruluşu)
    
15. 
    Roma imperiyası: Oktavianın islahatları və Roma mədəniyyətinin “Qızıl dövrü”. Trayan, Mark Avreliy; Diokletin islahatları
    

Antikrobdan orta əsrlərədək:

16. 
    Böyük Konstantinin Roma İmperiyasını xilas etmək üçün islahatları (dinə münasibətdə müstəqillik)
    
17. 
    Xalqların böyük köçü (Roma imperiyasının süqutu və Avropa ərazisində vəhşi çarlıqlar)
    
18. 
    Sasanilər İranı
    
19. 
    Bizansın “Qızıl dövrü” – Romanı birləşdirmənin bərpa olunmasına cəhdlər, quruculuq, Prokopi Kesalielinin iki tarixi
    

Franklar:

20. 
    Merovinqlərin Frank çarlığı, “Salik hüququ”, Karlos Martelli və onun islahatları
    
21. 
    Karolinlərin Frank çarlığı, “Karolink intibahı”
    

İslam aləmi:

22. 
    Məhəmməd və İslam, ərəb dövlətinin formalaşdırılması; Qüds- üç dinin müqəddəs şəhəri kimi
    

Slavyanlar və Normanlar:

23. 
    Normanlar və Skandinaviya eposu, Normanlar Qərbi Avropa və Atlantik okeanında
    
24. 
    Slavyanlar, Varyaqlar və Kiyev Rusiyasəə (Varyaqlar və Gürcüstan)
    

Avropa Verden sazişindən sonra:

25. 
    Roma xristian imperiyası
    
26. 
    “İl-De-Frans”, Kapetinqlər Fransada
    
27. 
    Ərəb İspaniyası, Rekonkista
    
28. 
    İşğalçı Uilyam İngiltərədə, “Dəhşətli xaç” kitabı
    

Bizans – səlibçilər, Bizans və Şərq ölkələri:

29. 
    Bizans və səlcuqlar
    
30. 
    Səlib yürüşləri (Avropa piliqrimləri, Səlib yürüşləri müasirlərin gözü ilə)
    
31. 
    Monqollar: monqolların işğalları, monqolların imperiyası Avropa səyyahlarının gözü ilə
    
32. 
    Osmanlılar Yaxın Şərqdə
    
33. 
    Bizansın restavrasiyasından Konstantinopolun süqutunadək (paleoqos dövrünün mədəniyyəti)
    
34. 
    XII-XV əsrlərdə İtaliyanın şəhər-dövlətləri (Gürcüstanla əlaqə)
    
35. 
    “Yüzillik müharibə”
    
36. 
    “Qızıl güllər” müharibəsi
    

Mütləqiyyət dövrü

37. 
    “Katolik çarlar” – Ferdinand və İzabel
    
38. 
    Roma xristian imperiyası
    
39. 
    Osmanlı imperiyası
    
40. 
    Tüdorlar və Stüartlar
    
41. 
    Rişelye, XIV Lui
    
42. 
    I Pyotr Rusiyası, Rusiya və Qafqaz
    

Kolumba qədərki Amerika sivilizasiyaları:

43. 
    Mayya, Asteklər və İnklər;
    

Dövlət aparatı və nümayəndəli orqanlar:

44. 
    Çar sarayı, saray, etiket
    
45. 
    Rütbəli – nümayəndəli orqanlar
    

İnsan və cəmiyyət:

46. 
    Hindistanda Kasta quruluşu
    
47. 
    Afinalı vətəndaşlar və qullar
    
48. 
    Koloniat Romada
    
49. 
    Feodal cəmiyyəti (feodal iyerarxiyası, cəngavərlər ordenləri, turnirlər, trubadurlar, şəhər məişəti), Gürcüstanda feodal cəmiyyəti
    
50. 
    Etiketlər və davranış normaları
    
51. 
    İdarəçiliklər və özünüidarələr
    
52. 
    Uşaqların hüquqları və sosial statusları
    
53. 
    Gürcüstanda uşaqların hüquqlarını müdafiə
    
54. 
    Məktəblərdə kök salmış qaydalar
    

Mədəniyyət və din:

55. 
    Gilqameş eposu (dünyanı su basacağı haqqında mif)
    
56. 
    Homer və Troya (Şliman)
    
57. 
    Dünyanın yeddi möcüzəsi
    
58. 
    Orta əsrlər dövrü – Saklar və deyimlər (məs.: çar Arturun və dəyirmi stolun barəsində deyimlər, Boevulf haqqında deyim, Nibelunqlar eposu);
    
59. 
    Politeizmdən monoteizmədək: dinlər və konfessiyalar
    
60. 
    Qala-şəhərlər və məbəd tikililəri
    
61. 
    Dirçəliş (kəşflər, rəssamlıq, memarlıq, ədəbiyyat)
    
62. 
    Maarifçilik
    

Zəruri əyani vəsaitlər: tematik tarixi xəritələr.

VII Sinif

Coğrafiya

Standart

İstiqamətlərə əsasən ilin sonunda nail olunası nəticələr:

Zaman və məkan	İstiqamət: ətraf mühit və iqtisadiyyat	Ətraf mühit və sosial sistemlər
Coğ.VII.1. Şagird coğrafi il hesablanması sistemini mənimsəyə bilər. Coğ.VII.2. Şagird coğrafi informasiyanı əldə etmək üçün müxtəlif əyani vasitələri oxuya bilər. Coğ.VII.3. Şagird məkanda istiqamətlənə bilər.	Coğ.VII.4. Şagird təbii sərvətlərdən səmərəli və hərtərəfli istifadə etmək barədə mülahizə yürüdə bilər. Coğ.VII.5. Şagird Yer kürəsinin daxili quruluşu barədə mülahizə yürüdə bilər. Coğ.VII.6. Şagird relyefin formalarını relyefin yaranma prosesləri ilə əlaqələndirə bilər. Coğ.VII.7. Şagird atmosferdə baş verən proseslər barədə mülahizə yürüdə bilər. Coğ.VII.8. Şagird hidrosfer barədə mülahizə yürüdə bilər. Coğ.VII.9. Şagird təbii zonaların yaranma səbəblərini təsvir edə bilər. Coğ.VII.10. Şagird ətraf mühitin mühafizəsi tədbirlərinin zəruriliyini izah edə bilər.	Coğ.VII.11. Şagird coğrafiyanı elmin rolu kimi izah edə bilər. Coğ.VII.12. Şagird əhalinin demoqrafik xarakteristikasını və yerləşdirilməsinin özünəməxsusluğunun xüsusiyyətlərini verə bilər.

İlin sonunda nail olunası nəticələr və onların indikatorları

İstiqamət: Zaman və məkan

Coğ.VII.1. Şagird coğrafi il hesablanması sistemini mənimsəyə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Yer kürəsinin inkişafı ərzində baş vermiş əhəmiyyətli hadisələrin ardıcıllığı barədə ehtimal söyləyə bilir (məs., hidrosfer, atmosfer, qitələrin və həyatın yaranması) və onların geoxronoloji şkalasını müqayisə edirsə;
  
• 
  Geoxronoloji şkalanın köməyi ilə geoloji eraları və onlar üçün xarakterik olan üzvi aləmi qruplaşdıra bilirsə.
  

Coğ.VII.2. Şagird coğrafi informasiyanı əldə etmək üçün müxtəlif əyani vasitələri oxuya bilir.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Şəkillər, cədvəllər, qrafiklər və xəritələrdən istifadə etməklə coğrafi informasiyanın interpretasiyasını apara bilirsə (məs., cinsi-yaş piramidasını təhlil edə bilərsə);
  
• 
  Əfsanədən istifadə etməklə informasiyanı konturlu xəritəyə və başqa köməkçi əyani vasitələrə köçürə bilirsə;
  
• 
  Yer kürəsinin saat qurşaqları xəritəsindən istifadə edirsə və öz ölkəsinin vaxtını başqa qurşaqlarda mövcud olan ölkənin vaxtı ilə müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Təsəvvürlə Şərqdən Qərbə və ya Qərbdən Şərqə doğru Yer kürəsi ətrafında səyahət edirsə; Tarixlərin dəyişməsi xəttinin təyinatı və yerləşdirilməsi prinsipləri barədə mülahizə yürüdürsə; eləcə də səyahət zamanı yaranmış çətinliklər və onları aradan qaldırmaq vasitələri barədə fikir yürüdürsə;
  
• 
  Əyani vasitələrdə verilmiş bir tip coğrafi informasiyanı başqa növdə əks etdirirsə (məs.: dünya xəritəsində əhəmiyyətli çayları tapırsa və cədvəldə qitələrə əsasən qruplaşdırırsa; mətndə verilmiş informasiyanın əsasında okeanların sahəsinin bölünməsinin dairəvi diaqramını qura bilirsə).
  

Coğ.VII.3. Şagird məkanda istiqamətlənə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Xəritədə koordinasiya torunun əsas elementlərini müəyyənləşdirirsə;
  
• 
  Xəritədən istifadə etməklə əhəmiyyətli coğrafi obyektlərin koordinatlarını müəyyənləşdirirsə (məs.: paytaxtlar, adalar, zirvələr və s.);
  
• 
  Bir en kəsiyində və ya ox üzərində yerləşmiş şəhərləri sadalaya bilirsə;
  
• 
  Atlasın axtarış sistemindən istifadə etməklə coğrafi obyektin yerləşməsini müəyyənləşdirə bilirsə;
  
• 
  Coğrafi xəritədən istifadə edir və marşrutlar, horizontlar vasitəsi ilə yerin mütləq və ya nisbi hündürlüyünü, yamacların əyriliyini müəyyənləşdirə bilirsə;
  
• 
  Miqyasdan istifadə etməklə coğrafi obyektlər arasında məsafələri müəyyənləşdirirsə;
  
• 
  Şərti işarələrdən istifadə etməklə yerin sadə planını tərtib edirsə;
  
• 
  Turist xəritəsindən istifadə etməklə yad şəhərdə marşrutlar tərtib edə bilirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşları ilə birlikdə yürüşlərin marşrutlarını planlaşdıra bilirsə;
  
• 
  Yürüşün uzunluğunun dəyişməsinin fərqli vasitələrlə müəyyənləşdirirsə və yolgöstəriciləri tərtib edirsə;
  
• 
  Kompasın, yerli nişanların, səma cisimlərinin yerləşməsinin və azimut vasitəsi ilə istiqamətləri müəyyənləşdirirsə.
  

İstiqamət: ətraf mühit və iqtisadiyyat

Coğ.VII.4. Şagird təbii sərvətlərdən səmərəli və hərtərəfli istifadə etmək barədə mülahizə yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Təbii sərvətlər üzrə müvafiq iqtisadi sahələri qruplaşdırırsa (sənədlərdən və ya cədvəldən istifadə etməklə);
  
• 
  Məişət istehlak əşyalarını təbii ehtiyatlar tipi ilə əlaqələndirə bilirsə;
  
• 
  Sxemin köməyi ilə təbii sərvətlərin hasilatından istehlakınadək şəkil dəyişməni əks etdirə bilirsə (neft-yanacaq-elektrik enerjisi);
  
• 
  Sinifdə qrup halında iş zamanı sadalanmış resursların təsnifatını müxtəlif əlamətlə əks etdirirsə (məs.: onlara yiyələnmə vaxtına əsasən(qədim, köhnə, yeni, perspektivli) );
  
• 
  Təbii sərvətləri müxtəlif xarakterlərinə əsasən fərqləndirirsə və onları cədvəldə qruplaşdırırsa (tükənməz və tükənən (bərpa olunan,bərpa olunmayan));
  
• 
  Onun ailəsinin, şəhərin/kəndin, ölkəsinin istifadə etdiyi təbii sərvətlərin siyahısını tərtib edir; müvafiq şərti işarələrdən istifadə etməklə təbii sərvətlərin tapıldığı yerləri konturlu xəritədə qeyd edirsə;
  
• 
  Sinifdə qrup halında iş zamanı sadalanmış resurslardan istifadə etməklə baş vermiş çirklənmələr barədə mülahizə yürüdürsə (çox çirkləndirir, çirkləndirir, az çirkləndirir);
  
• 
  Tənəzzülə uğramış və şəkli dəyişməmiş ətraf mühiti müqayisə edirsə;
  
• 
  Qrup halında iş zamanı təsərrüfatın müxtəlif sahəsi tərəfindən bəzi resursun istehlakı zərurəti və intensivliyi barədə mülahizə yürüdürsə və onlara qənaət edilməsi yollarını müəyyənləşdirirsə (məs., su və elektrik enerjisi).
  

Coğ.VII.5. Şagird Yer kürəsinin daxili quruluşu barədə mülahizə yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Litosfer qatlarının hərəkəti barədə fikir yürüdürsə;
  
• 
  Zəlzələlərin və vulkanların yayılmasının qanunauyğunluqlarını izah edirsə;
  
• 
  Zəlzələlərin və vulkanların yayılmasının əsas areallarını konturlu xəritəyə köçürə bilirsə.
  

Coğ.VII.6. Şagird relyefin formalarını relyefin yaranma prosesləri ilə əlaqələndirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Relyefin əsas formalarını xarakterizə edirsə;
  
• 
  Endogen və ekzogen (karst, qlasialik və s.) prosesləri fərqləndirə bilirsə;
  
• 
  Dağlıq relyeflə əlaqədar təbii fəlakət hadisələri barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Təbii fəlakət hadisələrindən mümkün müdafiə tədbirləri barədə fikir yürüdə bilirsə (məs.: Svan memarlığının ətraf mühitlə uyğunluğu);
  
• 
  Dünyanın və Gürcüstanın əsas oroqrafik vahidlərini, qitənin yüksək zirvələrini konturlu xəritəyə köçürə bilirsə.