Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

MƏDXƏL


AZƏRBAYCAN VƏ QAFQAS TÜRKLƏRİNİN MƏN­ŞƏYİNƏ QISA BİR BAXIŞ


Kitabımızın başlanğıc qismində söylədigimiz vəchlə, Məsudi kibi ərəb müəllifləri tərəfindən təsbit edilib də, elmi qüdrəti bey­nəlmiləl şərqiyyat aləmi tərəfindən təsdiq ediən Bartoldun təyid edişinə görə, bizim əhalimiz oğuz qövmləri camiəsinə mənsubdur. Bu oğuzların Qafqas və Azərbaycanda daha əşiri bir həyat yaşar­kən daşıdıqları ədəbi tələqqilərin tədqiqindən əvvəl onların bizim ölkələrə gəlmədən, yəni Orta Asiyadakı ümumi vəziyyətləri haq­qında qayət qısa olsa da məlumat vermək lazımdır.


Əski oğuzların yaşadıqları yerlər
VIII əsrin ilk yarısında dikilən Orxon abidələrindəki kitabə­lər mövzu etibarilə oğuzlardan çox bəhs edər; bu kitabələrdə “oğuz”dan başqa bir də “Doqquz oğuz” təbiri vardır. Çox zaman bu doqquz oğuzlar oğuzlardan ayrı bir camiə olaraq qəbul edil­mişdir. Fəqət sonralar oğuzların və doqquz oğuzların eyni olduğu qənaəti hasil olunmuşdur. “Orxon abidələrindən “Gün Təkin” adı­na olan birinci abidənin şimal yüzində “Yolluğ Təkin” in iza­hatı da bu qənaəti təyir etməkdədir. “Yolluğ Təkin” doqquz oğuz­lar ilə bir yıl içində beş dəfə müharibə etdigini söylədikdən sonra bu müharibələrin vüqu bulduğu yerləri birər-birər sayıyor və bu əsnada eyni təbiri oğuz kəlməsilə ifadə ediyor. Bu surətlə doqquz oğuz oğuzlardan bir şöbə olduğu qəbul edilən oğuzlar – yenə Or­xon abidələrinin yazısından anlaşıldığına görə – ilk zamanlar Tu­la-Tuğla nəhri hövzəsində yaşamışlardır. Zaman keçdikcə Çinə və sair yerlərə köçən oğuzlardan mühüm bir qismi A.Tuman­ski­nin ifadəsinə görə¹ bir aralıq “Seyram, Almalıq, Köçüldağ, Ulu­dağ və İssığ-göl sahəsində yaşamışlardır. Zaman keçdikcə Çinə və sair yerlərə köçən oğuzlardan mühüm bir qismi A.Tuman­ski­nin ifadəsinə görə bir atalıq “Seyranı, Almalıq, Köçüldağ, Uludağ və İssıg-göl sahəsində yaşamışlardı. Oğuzlar buradan sonra Sey­hu­nun (Sır-Dərya) aşağı cəhətlərinə sığışmışlardır və Mavəray-i Xəzri sahəsinə qədər dağılmışlardı.
Bu sahələrdə böyük bir əksəriyyət ilə yerləşən oğuzlar öz­lərinə mərkəz olaraq “Yeni cənd – Yeni kənd” şəhərini təsis etmişlərdir¹. Əşirət dövrü cəmiyyətləri kibi bir-birini boğazlayıb məhv etməklə məşğul olan oğuzlar, Seyhun və Mavəray-i Xəzər sahəsində də tutunamayıb şimal-qərbə və cənuba axına keçdilər. Bir qol Xəzərin şimalındakı yolu təqib edərək Şərqi Rusiya torpaqlarına hicrət etdilər. O biri qolu da Xəzər dənizinin şərq tərəflərinə və İranın şimali-qərb ölkələrinə endilər². VII əsrdə Əməvi dövlətinin əsgərləri İranın qərb cəhətlərini istila edərkən buralarda yaşayan oğuzlara rast gəlmişlərdi³. Bu tarixdən əvvəl bu cəhətlərdə oğuzların bulunub-bulunmadığı haqqında məlumat verən başqa bir məxəz hənuz bulunamadı. Bununla bərabər İbn əl-Əsirin miladi VII əsrdə İranda ərəblərin oğuzları gördüklərinə aid məlumatına istinadən oğuzların və bu əsrdən əvvəlcə də ora­lara gəlib yerləşdigi ehtimalı da xatirə gələn şeylərdəndir.
Bu tarixdən sonra Xorasandan əski Ermənistana qədər uza­nan yerlər Oğuzların axınlarınə, köçəbə sitəmində istilalarına mey­dan olmağa başladı.