YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Fotosintezin kəşfinin tarixi. Tarix Alim Elmə verdiyi töhfə 77 Qiymətləndirmə meyarı: məlumatın təqdim olunması I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Avtotrof orqanizmlərdə fotosintez prosesinin mahiyyəti ilə bağlı məlumatları təqdim etməkdə çətinlik çəkir. Avtotrof orqanizmlərdə fotosintez prosesinin mahiyyəti ilə bağlı məlumatları müəllimin köməyi ilə təqdim edir. Avtotrof orqanizm- lərdə fotosintez prosesinin mahiyyəti ilə bağlı məlumatları təqdim edərkən kiçik səhvlərə yol verir. Avtotrof orqanizm- lərdə fotosintez pro- sesini şərh edir, mahiyyəti ilə bağlı məlumatları ətraflı təqdim edir. Dərs 18 / Mövzu 16: HETEROTROF YOLLA QİDALANAN ORQANİZMLƏRDƏ MADDƏLƏR VƏ ENERJİ MÜBADİLƏSİ Şagirdlər qazanılan biliklərə əsaslanaraq dərslikdəki sualları müzakirə edirlər. Tədqiqat sualı: Heterotrof orqanizmlərdə maddələr mübadiləsi və enerji çevrilmələri necə baş verir? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq “İnsert”, “Fasiləli oxu” üsulları ilə aparıla bilər. Tədricən sxem, yaxud cədvəllər doldurulur. Dərsin əsas məzmunu • Energetik mübadilənin mahiyyəti. • Energetik mübadilənin mərhələləri. • Energetik mübadilənin əhəmiyyəti. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Mərhələnin adı Hazırlıq mərhələsi Oksigensiz mərhələ – qlikoliz Oksigenli mər- hələ (hüceyrə tə- nəffüsü) Harada baş verir? həzm kanalında hüceyrənin sitoplazmasında mitoxondrilərin kristlərində Şərait əmələ gələn kiçik molekullar toxuma hüceyrələrinə daxil olur oksigen iştirak etmir mərhələ oksigenin iştirakı ilə gedir Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Heterotrof orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi ilə bağlı məlumatları təqdim edir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Makroerqik rabitə, qlikoliz, hüceyrə tənəffüsü 78 İlkin maddələr zülallar, yağlar, nişasta qlükoza piroüzüm turşusu, oksigen Son məhsullar qlükoza, qliserin və yağ turşuları, aminturşular 2 molekul piroüzüm turşusu (C 3 H 4 O 3 ) və 2 molekul ATF CO 2 , H 2 O ATF molekullarının sayı (yaranan enerji istilik şəklində ətrafa yayılır) 2 36 Hansı maddələr reaksiyaları kataliz (sürətləndirir) edir? Fermentlər Fermentlər Fermentlər Mürəkkəb karbohidratlar (məs.: nişasta) Qlükoza (C 6 H 12 O 6 ) Piroüzüm turşusu (C 3 H 4 O 3 ) 2 ATF 36ATF CO 2 H 2 O Hazırlıq mərhələsi Oksigensiz mərhələ – qlikoliz Oksigenli mərhələ (hüceyrə tənəffüsü) 79 Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=879zbZLeCsA https://www.youtube.com/watch?v=x9pS1YbzPss http://biology-online.ru/uroki-onlain/9-11-klassy-obschaja-biologija/urok-onlain- yenergeticheskii-obmen.html http://tana.ucoz.ru/load/ehtapy_ehnergeticheskogo_obmena/329-1-0-4576 Qiymətləndirmə meyarı: məlumatın təqdim olunması I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Heterotrof orqanizmlərdə enerji mübadiləsinin mərhələləri ilə bağlı məlumatları yalnız müəllimin və yoldaşlarının köməyi ilə təqdim edir. Heterotrof orqanizmlərdə enerji mübadiləsinin mərhələləri ilə bağlı məlumatları təqdim edərkən tez-tez səhvlərə yol verir. Heterotrof orqanizmlərdə enerji mübadiləsinin mərhələləri ilə bağlı məlumatları əsasən təqdim edir. Heterotrof orqanizmlərdə maddələr və enerji mübadiləsi ilə bağlı məlumatları dolğun təqdim edir. ATF-də olan makoerqik rabitələrdə saxlanılan enerji Sinir hüceyrələrində sinir impulsların aparılması ibtidailərdə qamçıların hərəkəti Heyvanların əzələlərinin yığılması orqanizmdə maddələrin daşınması ve – – İ – X – D – H – D Tə Də • H dö • İ • X ara • X cin • H say Tə A S T N Ə A T Dərs 19 Mövzu ilə tan erdiyi sualları m Hüceyrənin han İrsi məlumatı da Xromosomlar h DNT-nin redup Haploid xromos Diploid xromos ədqiqat sualı: C ərsin əsas məzm Hüceyrə tsikli – övrdür. İnterfaza – hüce Xromosomlar nü asında onların k Xromosom cütlə nsiyyət hüceyrə Hər bir növün h yda, formada və əklif olunan cəd Alt STANDART Təlim NƏTİCƏLƏRİ Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR / Mövzu 17: H X nışlıq məqsədilə müzakirə edirlər. nsı strukturunda aşıyan nədir? hansı quruluşa m likasiyası nədir som yığımı nəd som yığımı nədi Canlı orqanizm bioloji xüsusiy munu – onun yaranmas eyrənin iki bölün üvənin əsas kom kimyəvi tərkibi, əri, somatik hüc ələrində hər xrom hüceyrələrində x ə ölçüdə olması dvəl, sxem və k 2.1.1. Biolo təqdimatlar h Hüceyrə xromoso edir. Hüceyrə tsik diploid, auto 80 HÜCEYRƏNİN XROMOSOML ə şagirdlər möv . a irsi məlumat s malikdir? r? dir? ir? m hüceyrələrin yyətlər səciyyəv sından yenidən nməsi arasında mponentləridir. , quruluşu, funk ceyrələrdə iki h mosom cütündə xromosomların ı növ əlamətidir krossvordlar oji proseslərin hazırlayır. ənin həyat döv omların xüsusiyy kli, interfaza, xrom osom, homoloji xr N HƏYAT DÖV LAR vcud biliklərə əs saxlanılır? ndə xromosoml vidir? bölünənə və ya olan mərhələdi Bölünmə dövrü ksiyaları. homoloji xromos ən birinin olmas eyni r. mahiyyət və vriyyəsində inte yətləri ilə bağlı matid, sentromer, romosomlar VRİYYƏSİ. saslanaraq müə lar üçün hansı a məhvinə qədər ir ündə və bölünm somun olması, sı. məzmunu ilə erfaza mərhələsi məlumatları tə , kariotip, haploid llimin r olan mələr bağlı i və qdim d, 81 təklif olunan sxem növbəti dərslərdə davam etdirilə bilər assimilyasiya və dissimilyasiya prosesləri baş verir hüceyrə orqanoidlə- rinin miqdarı artır RNT-lərin bütün növləri sintez olunur İnterfaza DNT ikiləşir çoxlu miqdarda ATF sintez olunur Hüceyrələr Somatik Qamet Xromosom yığımı Diploid (2n) Haploid (n) Mitoz Meyoz Bölünmə 82 Elektron resurslar http://biology-online.ru/video/hromosomy.html https://www.youtube.com/watch?v=6CGOvw3naxI https://www.youtube.com/watch?v=_vpp_Ce8aH4 https://www.youtube.com/watch?v=rZRPc9HS0VM Qiymətləndirmə meyarı: məlumatın təqdim olunması I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Hüceyrənin həyat dövriyyəsində interfaza mərhələsi və xromosomların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları çətinliklə təqdim edir. Hüceyrənin həyat dövriyyəsində interfaza mərhələsi və xromosomların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları müəllimin köməyi ilə təqdim edir. Hüceyrənin həyat dövriyyəsində interfaza mərhələsi və xromosomların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları təqdim edərkən kiçik səhvlər buraxır. Hüceyrənin həyat dövriyyəsində interfaza mərhələsi və xromosomların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları dolğun təqdim edir. Dərs 20 / Mövzu 18: HÜCEYRƏNİN BÖLÜNMƏSİ. MİTOZ Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq dərslikdə verilmiş, yaxud aşağıdakı sualları müzakirə edirlər: – Orqanizmin böyüməsinin əsasında hansı proses durur? – Hüceyrələrdə irsi materialın ötürülməsi nəyin hesabına baş verir? Müzakirə zamanı müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki, böyümə və inkişaf prosesləri dönməzdir. Canlı materiyanın bu iki xassəsi bir-biri ilə sıx əlaqəlidir və orqanizmin çoxalmasının, böyüməsinin əsasında hüceyrənin bölünməsi durur. Dərslikdəki sualların müzakirəsi zamanı BİBÖ cədvəlindən istifadə oluna bilər. Tədqiqat sualı formalaşdırılır. Alt STANDARTLAR 1.1.3. Canlıların quruluşunun öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edir. 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Bölünən bitki hüceyrələrində mitozun öyrənilməsinə dair laboratoriya işində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edir. Mitoz bölünmənin mərhələləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları təqdim edir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Mitoz bölünmə, profaza, metafaza, metafaza lövhəsi, anafaza, telofaza 83 Tədqiqat sualı: Hüceyrənin bölünməsi prosesi necə baş verir? Hüceyrənin bölünməsinin nə əhəmiyyəti var? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq “İnsert”, “Fasiləli oxu”, yaxud “Kiçik qruplarda müzakirə” (4 qrupda) üsulları ilə aparıla bilər. Tədricən müvafiq cədvəllər doldurulur. Nəzəri materialı anlamaq və yadda saxlamağa kömək məqsədilə mitozun fazalarının sxematik şəkillərini çəkmək məqsədəuyğundur. Dərsin əsas məzmunu • Mitoz bölünmənin mahiyyəti. • Mitozun mərhələləri: profaza metafaza anafaza telofaza • Mitozun bioloji əhəmiyyəti Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Hüceyrə strukturu Mitozun mərhələləri Profaza Metafaza Anafaza Telofaza Nüvəcik profazanın sonunda itir _ _ yaranır Nüvə pərdəsi profazanın sonunda itir _ _ yaranır Bölünmə vətərləri yaranmağa başlayır bölünmə vətərləri tam formalaşır və xromosomların sentromerinə birləşir. xromatidlər bir- birindən ayrılaraq bölünmə vətərləri tərəfindən hüceyrənin qütblərinə çəkilir itir Xromosomlar DNT spirallaşır, xromosomların iki xromatidli olması aydın nəzərə çarpır xromosomlar hüceyrənin ekvatorunda metafaza lövhəsini əmələ gətirir qütblərə çəkilən xromatidlər sərbəst xromosomlar hesab olunur. Yaranan qız xromosomlar hesa- bına xromosomların miqdarı iki dəfə artır spiralları açılır, onlar nazik sap şəklini alaraq görünməz olur Ana hüceyrə saxlanılır saxlanılır saxlanılır ana hüceyrə bölünür və nəticədə iki qız hüceyrə yaranır 84 Sxemlərdə şərti işarələr vermək mümkündür n – xromosom yığımı, с isə xromosomlarda olan DNT-nin miqdarıdır. Belə qayda ilə cədvəl “Meyoz” mövzusu (19-cu mövzu) üzrə də qurula bilər və bu, iki bölünmə prosesini müqayisə etməyə imkan verər. Dərsə aid layihə Ümumi biologiya kursunda “Hüceyrənin bölünməsi” mövzusu şagirdlərdə çətinlik törədən materialdır. Bu mövzuda yeni anlayışlar daxil edilir, hüceyrənin bölünməsinin müxtəlif mərhələlərində xromosomların hərəkət tərzi təsvir olunur. Materialın qavramasını asanlaşdırmaq üçün hüceyrənin bölünməsinin dinamik modelini düzəltmək olar. Modelləşdirmə çətin təsəvvür olunan proseslərin şagird təfəkküründə obrazının yaradılmasına yardım edir. Təklif olunan modeli asanlıqla hazırlamaq olar. Modelin hazırlanmasına isə bu saytda baxmaq olar: http://festival.1september.ru/articles/515676/. Bunu ev tapşırığı və ya qrup tapşırığı kimi vermək daha məqsədəuyğundur. Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=C6hn3sA0ip0 https://www.youtube.com/watch?v=JcZQkmooyPk https://www.youtube.com/watch?v=uZ5opFW-mFk http://tana.ucoz.ru/load/340-1-0-863 http://tana.ucoz.ru/load/263-1-0-1154 http://tana.ucoz.ru/load/mitoz/263-1-0-3531 Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, məlumatın təqdim olunması I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Bölünən bitki hüceyrələrində mitozun öyrənilməsinə dair laboratoriya işində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını çətinliklə izah edir. Bölünən bitki hüceyrələrində mitozun öyrənilməsinə dair laboratoriya işində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edərkən səhvlərə yol verir. Bölünən bitki hüceyrələrində mitozun öyrənilməsinə dair laboratoriya işində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını əsasən izah edir. Bölünən bitki hüceyrələrində mitozun öyrənilməsinə dair laboratoriya işində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını düzgün izah edir. 85 Mitoz bölünmənin mərhələləri və on- ların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları yalnız müəllimin köməyi ilə təqdim edir. Mitoz bölünmənin mərhələləri və onların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları müəllimin sualları əsasında təqdim edir. Mitoz bölünmənin mərhələləri və on- ların xüsusiyyətləri ilə bağlı məlumatları əsasən təqdim edir. Mitoz bölünmənin mərhələləri və onların xüsusiy- yətləri ilə bağlı məlumatları dolğun təqdim edir. Dərs 21 / Mövzu 19: HÜCEYRƏNİN BÖLÜNMƏSİ. MEYOZ Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq müəllimin verdiyi sualları müzakirə edirlər: – Hansı üsulla hüceyrələr əmələ gələ bilər? (mitoz bölünmə yolu ilə) – Mitozun əsas mərhələlərini sadalayın. (profaza, metafaza, anafaza, telofaza) – Hansı orqanizmlər bu üsulla çoxala bilərlər? (sadə birhüceyrəli orqanizmlər) – Hansı çoxalmanın əsasında mitoz durur? (cinsiyyətsiz çoxalmanın) – Cinsiyyətsiz çoxalma nəticəsində necə orqanizmlər əmələ gəlir? (ana orqanizmin dəqiq surəti) Sonra dərslikdəki suallar müzakirə olunur. Tədqiqat sualına keçməzdən əvvəl şagirdlər “Ziqot iki hüceyrənin birləşməsindən əmələ gəlirsə, niyə xromosomların sayı həmişə iki dəfə artmır?” sualına cavablarını lövhədə qeyd edirlər. Dərsin sonunda fərziyyələrə qayıdaraq onları yoxlayırlar. Tədqiqat sualı: Cinsiyyət hüceyrələrinin yaranması - meyoz bölünmə prosesi necə baş verir? Meyozun əhəmiyyəti nədir? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq müəllimin məqsədəuyğun hesab etdiyi üsullarla aparıla bilər. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Faza Meyoz-I Meyoz-II Profaza İkixromatidli xromosomlar spirallaşaraq yoğunlaşır, bir- birinə sıx söykənir, DNT İkixromatidli xromosomlar, nüvə pərdəsi və nüvəcik itir. Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Meyoz bölünmə prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Mitoz və meyoz proseslərini fərqləndirir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Meyoz, krossinqover, reduksion bölünmə 86 sapları arasında sahə mübadiləsi gedir (krossinqover). Nüvə pərdəsi və nüvəcik itir. Metafaza Xromosom cütləri hüceyrənin mərkəzində – ekvatorda yerləşir. Xromosomlar hüceyrənin ekvatoru boyunca düzülür. Anafaza Bölünmə vətərlərinin köməyi ilə hüceyrənin homoloji xromosomları bir–birindən ayrılaraq tam şəkildə əks qütblərə çəkilir. Hər iki qız hüceyrə qütblərinə xromatidlər çəkilirlər (xromosom yığımı artır). Telofaza Haploid xromosom (ikixromatidli) yığımlı iki hüceyrə yaranır – reduksion bölünmə. Qütblərə çəkilən xromosomların spiralları açılır, onlar nüvə pərdəsi ilə əhatə olunur, nüvəcik əmələ gəlir. Hüceyrələrin sitoplazmaları bölünür və nəticədə xromosom yığımı haploid olan 4 ədəd qız hüceyrə yaranır. Göstəricilər Mitoz Meyoz 1. Prosesin baş verdiyi yer bədən hüceyrələrində cinsiyyət vəzilərində 2. Bölünmələrin sayı 1 2 3. Hansı hüceyrələr əmələ gəlir somatik hüceyrələr cinsiyyət hüceyrələri 4. Əmələ gələn hüceyrələrin sayı 2 4 5. Krossinqoverin baş verə bilər – + 6. Qız hüceyrələrdə xromosomların sayı 2n n 7. Prosesin bioloji əhəmiyyəti İrsi materialın qız hüceyrələr arasında bərabər bölünməsi nəticəsində diploid xromosom yığımına malik bir ana hüceyrə- dən onun tam oxşarı olan iki diploid qız hüceyrə yaranır. 1) Xromosomların miqdarı ikiqat azaldığı üçün qametlərin birləşməsi zamanı bu miqdar sonrakı nəsillərdə sabit qalır. 2) Ata və ana xromosomlarının ziqotda birləşməsi zamanı xromosomların yeni kombinasiyaları yaranır və bu yeni əlamətlərin yaranması ilə nəticələnir. 87 *bu dərsdə nümayiş etdirilən sxemlərlə (şəkillərlə) yanaşı, şagirdləri şərti işarələrlə də tanış etmək məqsədəuyğundur: n – xromosom yığımı, c – xromosomda DNT-nin miqdarı Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=SFwurrGdjPY https://www.youtube.com/watch?v=KJ8C6OVoyFM https://www.youtube.com/watch?v=Djm14KZJZJY Qiymətləndirmə meyarları: təqdimat hazırlama, fərqləndirmə I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Meyoz bölünmə prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatları yalnız müəllimin köməyi ilə hazırlayır. Meyoz bölünmə prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatları hazırlayarkən çətinlik çəkir. Meyoz bölünmə prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayarkən kiçik səhvlərə yol verir. Meyoz bölünmə prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı dolğun təqdimatlar hazırlayır. Mitoz və meyoz proseslərini çətinliklə fərqləndirir. Mitoz və meyoz proseslərini qismən fərqləndirir. Mitoz və meyoz proseslərini əsasən fərqləndirir. Mitoz və meyoz proseslərini düzgün fərqləndirir. |