YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Ekskursiyalar, müşahidələr, praktik və laboratoriya işləri
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Ekskursiyalar, müşahidələr, praktik və laboratoriya işləri Real şəraitdən asılı olaraq (təbii əhatə və məktəbin yerləşdiyi yerdən, yaxınlıqda elmi-tədqiqat və tibbi müəssisələrin olmasından, məktəbin texniki təchizatından və s. asılı olaraq) müşahidə və eksperimentlərlə müşayiət olunan ekskursiyalar təşkil etmək olar. Məsələn, Kimyəvi laboratoriya Xəstəxana (mikrobiologiya, histologiya laboratoriyaları, rentgen kabineti və s.) Meşə, şirin su hövzəsi, çəmən və s. Ekskursiyanın keçirildiyi yerdən asılı olaraq şagirdlər müşahidə etdikləri quruluş səviyyəsini, tətbiq olunan metodları şərh edir və nəticə çıxarırlar. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu • Canlı təbiətin müxtəlif quruluş səviyyələrində insan orqanizmini öyrənən metodlar. Elektron resurslar http://school.xvatit.com/index.php?title=Уровни_организации_живой_материи. _Полные_уроки https://www.youtube.com/watch?v=-xocBjCTaqg Qiymətləndirmə meyarı: təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Canlıları öyrənən elm sahələri (sito- logiya, histologiya, biokimya) və canlı- ların quruluş səviy- yələri barədə məlu- matı yalnız müəlli- min köməyi ilə toplayır, təqdimat- lar hazırlamaqda çətinlik çəkir. Canlıları öyrənən elm sahələri (sitolo- giya, histologiya, biokimya) və canlıların quruluş səviyyələri barədə məlumatı qismən toplayır, təqdimatlar hazırlayarkən tez- tez səhvlərə yol verir. Canlıları öyrənən elm sahələri (sitolo- giya, histologiya, biokimya) və canlıların quruluş səviyyələri barədə məlumatı toplayır, təqdimatlar hazırlayarkən kiçik səhvlər buraxır. Canlıları öyrənən elm sahələri (sito- logiya, histolo- giya, biokimya) və canlıların quruluş səviyyə- ləri barədə ətraflı məlumat toplayır, dolğun təqdimatlar hazırlayır. 35 MÖVZULAR ÜZRƏ TƏLİM MATERİALLARI İLƏ İŞ TEXNOLOGİYASININ ŞƏRHİ BÖLMƏ 1. HÜCEYRƏ VƏ ORQANİZM CANLI SİSTEMİN ƏSASIDIR TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ ALT STANDARTLAR TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 7 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat Dərs 3 / Mövzu 3: HÜCEYRƏNİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ Mövzunun araşdırılması zamanı müəllim fənlərarası inteqrasiya yaratmaqla şagirdlərin kimya, fizika və coğrafiya fənnindən 9-cu sinfə qədər qazandıqları bilik və bacarıqlara istinad edir. Şagirdlər biliklərinə əsaslanaraq aşağıdakı sualları müzakirə edə bilərlər: – Cansız təbiətdə hansı kimyəvi maddələrə təsadüf edilir? – Canlı təbiətdə hansı kimyəvi maddələrə təsadüf edilir? Alt STANDART 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Hüceyrənin element tərkibini şərh edir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Makroelement, mikroelement 1.1.1. Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi haqqında biliklərə malik olduğunu nümayiş etdirir. 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 1.1.3. Canlıların quruluşunun öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıq- lardan istifadə qaydalarını izah edir. 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. 2.1.2. Maddələr mübadiləsinin pozulma səbəblərini faktlarla izah edir və təqdimatlar hazırlayır. 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. FƏSİL – 1 CANLI ORQANİZMLƏRİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ 36 – Cansız təbiətdə hansı kimyəvi elementlərə təsadüf edilir? – Canlı orqanizmlərdə hansı kimyəvi elementlər olur? – Hansı elementlər həm canlıların, həm də cansızların tərkibində rast gəlinir? Bu nəyi sübut edir? Müzakirə zamanı müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki, canlı və cansız təbiətin obyektlərinin tərkibi keyfiyyətcə oxşar, kəmiyyətcə isə fərqlidir. Tədqiqat sualı: Hüceyrədə kimyəvi elementlərin tərkibi və əhəmiyyəti necədir? Nəzəri material müəllimin məqsədəuyğun hesab etdiyi üsullarla aparıla bilər. Mövzuda verilmiş materialla tanış olduqca şagirdlər tədricən “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” bölümündə təqdim olunmuş cədvəli, yaxud digər sxem və cədvəlləri doldura bilərlər. Dərsin əsas məzmunu • Təbiətin canlı və cansız obyektlərinin kimyəvi tərkibinin oxşarlığı. • Hüceyrənin element tərkibi: makro və mikroelementlər. • Hüceyrədə kimyəvi elementlərin əhəmiyyəti. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar ELEMENT Orqanizmdə kütlə payı (%) BİOLOJİ ƏHƏMİYYƏTİ Makroelementlər: O, C, H, N 62,3 Suyun və hüceyrənin bütün üzvi birləşmələrinin tərkibinə daxildirlər Р 1,0 Nuklein turşularının, ATF-in, bəzi fermentlərin, sümük toxuması və dişlərin mina qatının tərkibinə daxildir. Са 2+ 2,5 Bitkilərdə hüceyrə qılafının, heyvanlarda isə sümük və dişlərin tərkibinə daxildir, qanın laxtalanmasında iştirak edir. Mikroelementlər:1–0,01 S 0,25 Zülalların, vitaminlərin və fermentlərin tərkibinə daxildir. К + 0,25 Sinir impulslarının ötürülməsini təmin edir, zülal sintezi, fotosintez, bitkilərin böyümə proseslərinin fermentlərini fəallaşdırır. CI - 0,2 Xlorid turşusunun tərkibində olub, mədə şirəsinin bir komponentidir, fermentləri fəallaşdırır . Na + 0,1 Sinir impulslarının ötürülməsini, hüceyrədə osmotik təzyiqi təmin edir, hormonların sintezini stimullaşdırır. Мg 2+ 0,07 Xlorofil molekulunun, sümüklərin və dişlərin tərkibinə daxildir, DNT molekulunun sintezini, enerji mübadiləsini fəallaşdırır. I - 0,1 Qalxanabənzər vəzinin hormonu tiroksinin tərkibinə daxildir, maddələr mübadiləsinə təsir edir. Fе 3+ 0,01 Hemoqlobinin, mioqlobinin, büllurun və buynuz qişanın tərkibinə daxildir, fermentləri fəallaşdırır, xlorofilin sintezində iştirak edir. Toxumalara və orqanlara oksigenin nəqlini təmin edir. ≤ 0,01 Cu 2+ Qanyaratma proseslərində, fotosintezdə iştirak edir, 37 hüceyrədaxili oksidləşdirici prosesləri kataliz edir (sürətləndirir) Мn Bitkilərin məhsuldarlığını artırır, fotosintez prosesini fəallaşdırır, qanyaradan proseslərə təsir edir. В Bitkilərin böyümə prosesinə təsir edir F Dişlərin mina qatının tərkibinə daxildir, çatışmazlıqda kariyes, çox olduqda isə fluyuoroz xəstəliyi inkişaf edir. Elektron resurslar http://festival.1september.ru/articles/630320/ http://nashashcola.ru/ximicheskij-sostav-kletki.html Qiymətləndirmə meyarı: şərhetmə I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Hüceyrənin element tərkibini şərh edərkən tez-tez səhvlərə yol verir. Hüceyrənin element tərkibini müəllimin sualları əsasında şərh edir. Hüceyrənin element tərkibini əsasən şərh edir. Hüceyrənin element tərkibini ətraflı şərh edir. • Makroelementlər: oksigen, karbon, hidrogen, azot, kükürd, fosfor, xlor, kalium, maqnezium, natrium, kalsium və dəmir • Mikroelementlər: sink, mis, yod, flüor, kobalt, selen Kimyəvi elementlər • Qeyri-üzvi: su, mineral duzlar • Üzvi: zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein turşular. Kimyəvi maddələr 38 Dərs 4 / Mövzu 4: HÜCEYRƏNİN QEYRİ-ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ Mətnlə tanış olmazdan əvvəl şagirdlər qazanılan biliklərə əsaslanaraq sualları müzakirə edirlər: – Makroelement (mikroelement) nədir? – Hansı qida məhsullarının tərkibində makroelementlər (mikroelementlər) var? – Mikroelementlərin bioloji əhəmiyyəti nədir? – Bitki və heyvan orqanizmlərində kimyəvi elementlərin çatışmazlığı hansı xəstəliklərə səbəb olur? Sonra dərslikdəki suallar müzakirə oluna bilər. Müəllim lövhədə belə bir sxem tərtib edə bilər: – Suyun bu miqdarda olmasına hansı zərurət var? Alt STANDARTLAR 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Hüceyrədə su və mineral birləşmələrin xüsusiyyətlərini və funksiyalarını şərh edir. Suyun canlıların həyatındakı əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimat hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Hidrofil maddələr, hidrofob maddələr Hüceyrənin kimyəvi tərkibi Qeyri-üzvi birləşmələr Üzvi birləşmələr Su (70 – 80%) Mineral duzlar (1,0 – 1,5%) Zülallar (10 – 20%) Karbohidratlar (0,2 – 2%) Yağlar (1 – 5%) Nuklein turşuları (1 – 2%) Tə şag “Ö mü int ist fun ed Də • H • olu • H • H M hə və mü pa də ok pa ele ma ədqiqat sualı: C Paraqrafın m girdlər bu barə Öyrəndiklərinizi üstəqil iş də ta teqrasiya yaratm tinad etməsi nksiyalarının o dir və qısaca şər Mətnlə tanış o ərsin əsas məzm Hüceyrənin tərk Suyun quruluş unanda). Hidrofil və hidro Hüceyrənin tərk Məsələlərin həlli Fənlərarası in əll etməyi təklif ə kimya fənlərin Mineral gübr üəyyən olunmas Mineral gübr ayı ilə müəyyən əyəri onun tərki ksidinin payı ilə ayı ilə ifadə edil Verilmiş ma ementin nisbi at addənin nisbi m Canlı orqanizm birləşmələr) h materialında suy ədə aşağı siniflə i tətbiq edin apşırılır. Mövz ması və şagirdl məqsədəuyğu nun strukturu i rh edir. Məsələn olduqca təklif o munu kibinə daxil olan xüsusiyyətləri ofob maddələr. kibinə daxil olan i nteqrasiya yarat f edə bilər. Aşağ ndən qazandıqla rələrdə birləşm sına dair məsələ rənin qida dəyə n edilir. Şərti o ibində olan azo ə, kalium gübrəl lir. addədə elemen tom kütləsinin o molekul kütləsin 39 mdə su və mine ansı funksiyala yun kimyəvi xa ərdə kimya dər və yoxlayın” zunun araşdırılm lərin kimya fən undur. Məsəl ilə əlaqəsini ək n , olunan sxem, ya n qeyri-üzvi ma i və hüceyrədə n mineral duzlar tmaq üçün mü ğıdakı hesablam arı bacarıqlara ə ənin düsturuna ələr. əri onun tərkibi olaraq qəbul ed t elementinin p lərininki isə on ntin kütlə payı onun bir moleku nə bölmək lazım eral duzlar (qe arı yerinə yetir assələri barədə rslərindən lazım bölümündə bu ması zamanı m nnindən reallaşd ən, müəllim ks etdirən sxem axud cədvəl tədr addələr. ə əhəmiyyəti (ə r və onların bio əllim şagirdlərə maları apararkən əsaslanırlar. a görə qidalı m ində olan qida dilmişdir ki, az payı ilə, fosfor g un tərkibində o ını ( ) hesab ulda olan atoml mdır. yri-üzvi rir? məlumat olma mi məlumat alm u barədə şagi müəllimin fənlə dırdıqları bacar şagirdləri mlərlə, şəkillərlə ricən doldurulur əlavə məlumat oloji əhəmiyyəti ə müxtəlif məs n şagirdlər riyaz maddələrin tərk elementlərinin zot gübrələrinin gübrələrinin – olan kalium oks blamaq üçün h larının sayına ha asa da mışlar. irdlərə ərarası rıqlara suyun ə tanış r. təklif i. sələlər ziyyat kibinin kütlə n qida fosfor idinin həmin asilini 40 = (n·A r · 100%)/ M r burada: – maddədə elementin kütlə payı, n – kimyəvi formulda indeks, A r – nisbi atom kütləsi, M r – maddənin nisbi molekul kütləsidir Məsələ. Natrium və ammonium şorasında azot elementinin kütlə payını (%) müəyyən edin. Həlli: Natrium şorasının formulu: NaNO 3 Natrium şorasında azotun kütlə payı belə hesablanır: (N) =14/85×100%=16,5% Ammonium şorasının formulu: NH 4 NO 3 Ammonium şorasında azotun kütlə payı belə hesablanır: (N) =2×14/80×100%=35% Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Suyun xassələri Hüceyrənin həyat fəaliyyətində əhəmiyyəti 1. Həlletmə qabiliyyəti – su məhlullarında bütün biokimyəvi reaksiyalar gedir; – müxtəlif maddələrin daşınması üçün mühit (qomeostaz). 2. Yüksək istilik tutumu və istilik keçiriciliyi – istilik tarazlığının qorunması; – orqanizmin bütün hissələri arasında istiliyin bərabər paylanması. 3. Yüksək buxarlanma intensivliyi – istiliyin tez bir zamanda itkisi; – istiliyin həddindən çox artmasından qoruyur. 4. Suyun sıxıla bilməməsi – hüceyrənin formasının saxlanması. 5. Suyun yüksək səthi sıxılma qüvvəsi – bitkilərdə maddələrin yuxarı və aşağı istiqamətdə daşınmasını, kapillyarlarda qanın hərəkətini təmin edir. 41 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Hüceyrənin kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinin nəzəri və praktik əhəmiyyəti. • İnsan orqanizmində bəzi kimyəvi elementlərin çatışmazlığı ilə əlaqədar xəstəlik- lər, onların profilaktikası və müalicəsi. Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Hüceyrədə su və mineral birləşmələrin xüsusiyyətlərini və funksiyalarını çətinliklə şərh edir. Hüceyrədə su və mineral birləşmələrin xüsusiyyətlərini və funksiyalarını şərh edərkən tez-tez səhvlər buraxır. Hüceyrədə su və mineral birləşmələrin xüsu- siyyətlərini və funksiyalarını şərh edərkən kiçik qeyri- dəqiqliyə yol verir. Hüceyrədə su və mineral birləşmə- lərin xüsusiyyət- lərini və funksiya- larını düzgün şərh edir. Suyun canlıların həyatındakı əhə- miyyəti ilə bağlı təqdimatı yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Suyun canlıların hə- yatındakı əhəmiy- yəti ilə bağlı təqdimat hazır- layarkən müəllimin köməyindən istifadə edir. Suyun canlıların hə- yatındakı əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimat hazırlayır. Suyun canlıların həyatındakı əhə- miyyəti ilə bağlı ətraflı təqdimat hazırlayır. Hüceyrənin mineral maddələri Kationlar Na + , K + , Ca 2+ , Mg 2+ , NH 4 + Anionlar HPO 4 2- , H 2 PO 4 - , Cl - , HCO 3 - , NO 3 - , SO 4 2- , PO 4 3- , CO 3 2- 42 Dərs 5 / Mövzu 5: HÜCEYRƏNİN ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ. KARBOHİDRATLAR, LİPİDLƏR Şagirdlər əvvəl qazanılmış biliklərə əsaslanaraq sualları müzakirə edirlər: – Canlı orqanizm hüceyrələrinin tərkibinə hansı üzvi maddələr daxil olur? – Onlar hansı kimyəvi elementlərdən təşkil olunmuşlar? – Bu maddələr hansı funksiyaları yerinə yetirir? – Hansı üzvi maddələr hidrofobdur (hidrofildir)? Tədqiqat sualı: Canlı orqanizmdə karbohidratlar və yağlar hansı funksiyaları yerinə yetirir? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq müəllimin məqsədəuyğun hesab etdiyi üsullarla aparıla bilər. Tədricən “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” bölümündə təqdim olunmuş cədvəl, yaxud digər sxem və cədvəllər doldurulur. Dərsin əsas məzmunu • Hüceyrədə üzvi maddələr. • Makromolekullar (polimerlər, biopolimerlər). • Karbohidratların quruluşu və xassələri. • Lipidlərin quruluşu və xassələri. • Karbohidratların və lipidlərin funksiyaları. Məsələlərin həlli Şagirdlər dərslikdəki (“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” blokunda), yaxud müəllimin məsləhət bildiyi digər məsələləri həll edib nəticə çıxarırlar. Hesablamaları apararkən şagirdlər riyaziyyat, fizika və kimya fənlərindən əldə etdikləri bacarıqlara istinad edirlər. Məsələ. Yağın oksidləşməsi zamanı 5,5 q su alınmışdır. Oksidləşmədən əvvəl bu yağın parçalanmasından alınan enerji neçə qram karbohidratın parçalanmasından alınan enerjiyə bərabərdir? Alt STANDARTLAR 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən də- yişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Hüceyrənin üzvi birləşmələrinin – karbohidrat və lipidlərin xüsusiyyətlərini şərh edir. Karbohidrat və lipidlərin oksidləşməsi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamalar aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Polimer, monomer, biopolimer, monosaxarid, disaxarid, lipid, polisaxarid 43 Həlli: 1 q yağ – 1,1 q su (oksidləşmə) 5 q yağ – 5,5 q su 5 q yağ tam parçalanarkən 5×38,9 kC = 194,5 kC enerji alınır 1 q karbohidratın tam parçalanması zamanı 17,6 kC enerji alınır 194,5:17,6 ≈ 11,05 q karbohidrat Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Karbohidrat qrupları Misallar Harada rast gəlinir Xassələri Monosaxaridlər qlükoza, fruktoza, qalaktoza Üzüm şirəsində, meyvələrin əksəriyyətində, heyvan və insan qanında, süddə. suda asan həll olur, şirin dada malikdir dezoksiriboza, riboza nuklein turşuları və ATF-in tərkibinə daxildir Polisaxaridlər nişasta, sellüloza, qlikogen, xitin bitkilərdə hüceyrə divarını sellüloza təşkil edir, göbələk və heyvan hüceyrələrində xitinə, glikogenə rast gəlinir monomer halqaların sayı artdıqca suda həllolma qabiliyyəti azalır, şirin dad itir LİPİDLƏRİN FUNKSİYASI enerji mənbəyi 1 q yağ tam parçalanarkən 38,9 kC enerji ayrılır inşaat funksiyası Onlar suda həll olmur və hidrofob xassələrinə görə membranın tərkibinə daxil olmaqla maddələrin bir çoxunun hüceyrə daxilinə keçməsinin qarşısını alır. bədən temperaturunun tənzimlənməsi Quşlar və məməlilərdə dəri altında piy qatının olması onların bədən temperaturunun sabit saxlanılmasını təmin edir və heyvanların qış mövsümündə də aktiv olmasına şərait yaradır. ehtiyat su mənbəyi 1 kq yağ oksidləşərkən, adətən, 1,1 kq su alınır Quruluşu monosaxaridlər: qlükoza, fruktoza, qalaktoza, dezoksiriboza və riboza polisaxaridlər: nişasta, sellüloza qlikogen, xitin 1 q karbohidrat tam parçalanarkən 17,6 kC enerji yaranır. Bitkilərdə hüceyrə divarını sellüloza təşkil edir, göbələk və heyvan hüceyrələrində xitinə rast gəlinir Funksiyaları Sadə Mürəkkəb C, H, O Enerji mənbəyi İnşaat Kimyəvi tərkibi KARBOHİDRATLAR |