Yaşar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
A
B
C
Cinsi çoxalma – iki valideyn 
Qeyri-cinsi çoxalma – ? 
Maya göbələkləri – tumurcuqlanma 
Adi amöb – ? 
Bölünmə  – yaşıl evqlen 
? – hidra 
İnfuzor tərlik – iki hüceyrə 
? – çoxlu hüceyrə 
? – spor 
Toxum – küknar 
Spor – qeyri-cinsi çoxalma 
Qamet – ? 
• 
vegetativ çoxalma
• 
tumurcuqlanma 
• 
sporəmələgətirmə 
A ç a r   s ö z lə r  

---

 
 
82 
 
 C
İNSİ HÜCEYRƏLƏRİN YARANMASI VƏ MAYALANMA 
 
 
 
 
Cinsiyyət hüceyrələrinin quruluşu. 
İşin məqsədi: cinsiyyət hüceyrələrinin fərqli quruluş xüsusiyyətlərini öyrənmək. 
İşin gedişi: 
1. Hazır mikropreparatlardan istifadə etməklə cinsiyyət hüceyrələrinin quruluşunu  
öyrənmək. 
2. Müqayisə cədvəlini doldurun. 
Əlamətlər 
Spermatozoid 
Yumurta hüceyrə 
Quruluşu və forması 
 
 
Hərəkətliliyi 
 
 
Ehtiyat qida maddələri 
 
 
Ölçüsü 
 
 
Sayı 
 
 
Xromosom yığımı 
 
 
 
– Cinsiyyət hüceyrələrinin bioloji əhəmiyyəti nədir? 
 
 
Qametlərin  (cinsiyyət  hüceyrələrinin)  yaranması  və  inkişafı.  Qametlərin 
yaranması  prosesi  qametogenez  adlanır.  Cinsi  hüceyrələr  valideyn  orqanizmlərin 
xüsusi orqanlarında – heyvanlarda cinsiyyət orqanlarında – yumurtalıqda və toxum-
luqda  əmələ  gəlir.  Öz  inkişafının  birinci  mərhələsində  ilkin  cinsiyyət  hüceyrələri 
mitoz yolla bölünür və bu zaman onların miqdarı artır.  
 
 
 
İkinci  mərhələdə  ilkin  cinsiyyət  hüceyrələri  sonrakı  bölünməyə  hazırlaşır.  Bu 
zaman həmin hüceyrələrdə DNT-nin miqdarı iki dəfə artır və onlar böyüyür. Sonrakı 
 
Fəaliyyət
Laboratoriya işi 
22 
– Erkək cinsiyyət hüceyrələri dişi cinsiyyət hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir? 
– Bu fərqli cəhətlər nə ilə əlaqədardır? 
 
 
Qametogenez
 
 
Cinsi hüceyrələrin
 
yaranması 
 
və inkişafı
 
İlkin cinsi 
hüceyrələrin 
çoxalması 
mərhələsi
Böyümə mərhələsi
Yetişmə mərhələsi
Yumurta hüceyrə
Spermatozoid
Yönəldici 
cisimciklər
Meyoz bölünmə
 
Mitoz 
bölünmə
 

---

 
 
3 
83 
 
•   III  fəsil  •  
Orqanizm tam bir sistemdir  
• 
mərhələ yetişmə mərhələsi adlanır. İlkin cinsiy-
yət hüceyrələri meyoz yolla bölünürlər. Meyoz 
zamanı  ilkin  dişi  cinsiyyət  hüceyrəsinin  sito-
plazmasının qeyri-bərabər bölünməsi sayəsində 
sonda bir böyük və üç kicik hüceyrə (yönəldici 
cisimciklər)  yaranır,  kiçik  hüceyrələr  məhv 
olurlar.  Beləliklə,  inkişaf  edən  ilkin  dişi  cin-
siyyət hüceyrəsi yalnız bir ədəd tam iri hücey-
rəyə başlanğıc verir ki, buna da coxlu miqdarda 
ehtiyat qida maddəsi toplanmış olur. Sonradan 
bu hüceyrə yumurta-hüceyrəyə çevrilir.  
İlkin  erkək  cinsi  hüceyrələrindən  meyoz 
nəticəsində eyni cür 4 hüceyrə yaranır  ki, on-
lardan da spermatozoidlər yetişir. 
Mayalanma. Ziqotun yaranması ilə nəticə-
lənən erkək və dişi qametin birləşməsi prosesi 
mayalanma adlanır. Mayalanma spermatozoi-
din  yumurta-hüceyrəyə  daxil  olması  nəticə-
sində baş verir. Mayalanma prosesindən sonra 
ziqot  bölünməyə  başlayır  və  diploid  rüşeym 
əmələ gəlir. Sonradan ondan yeni orqanizm formalaşır. 
Cinsi  çoxalmanın  formaları.  Əksər  heyvanlarda,  məsələn,  bir  çox  sap  qurd-
larda, ikitaylılarda, buğumayaqlılarda dişi və erkək orqanlar ayrı-ayrı fərdlərdə olur. 
Bunlar ayrıcınsli heyvanlar adlanır. Lakin yastı və həlqəvi qurdlar kimi bəzi hey-
vanlarda  bir  fərddə  hər  iki  cinsiyyət orqanı  olur  ki, belə  orqanizmlər  hermafrodit 
adlanır. 
 Bəzi  hallarda  cinsi  çoxalma  zamanı  mayalanma  prosesi  getmir.  Lakin  maya-
lanma getməmiş qametdən tam formalaşmış yeni fərd əmələ gəlir. 
Mayalanma baş vermədən, qametdən yeni orqanizmin yaranması –