Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat. "Albaniya tarixi"

I Şah Təhmasibin dövründə Səfəvilər dövlətinin vəziyyəti. 1524-cü ildə Şah İsmayıl 37 yaşında qəflətən vəfat edir və hakimiyytə onun oğlu on yaşlı Təhmasib (1524-1576) keçir. Tərbiyəçisi isə (lələsi) Div Sultan Rumlu olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə Azərbaycan torpaqlarının tam mərkəzləşdirilməsi başa çatır. On ilə qədər ustaclı, təkəli və şamlı əmirlərinin başçılığı ilə dövlət idarə olunsada Şah Təhmasib 1534-cü ildən dövləti özü idarə etməyə başladı.

Sultan I Süleyman Qanuninin (1520-1566) dövründə Səfəvi-Osmanlı münasibətləri yenidən kəskinləşir. Belə ki, 1534, 1535-ci illərdə osmanlı ordusu Azərbaycan ərazisinə daxil olmuş və Təbriz şəhərində möhkəmləndilər. Lakin, Şah I Təhmasibin tətbiq etdiyi əks hücumlar, həmçinin “yandırılmış torpaq taktikası” nəticəsində Osmanlılar da ərzaq çatışmazlığının yaranması və qışın sərt keçməsi nəticəsində hər dəfə şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar.

Bu dövrdə Şirvanda daxili ziddiyyətlər kəskinləşdi. II Xəlilullahın (1524-1535) ölümündən sonra Şirvanı daxili çəkişmələr bürüdü. Bundan istifadə edən I Təhmasib Şirvanı işğal etmək məqsədilə 1538-ci ilin yayında qardaşı Əlqas Mirzənin başçılığı ilə 20 minlik qoşın göndərir. Şirvan alınaraq Səfəvilərin əyalətinə çevrilir. Əlqas Mirzə Şirvana bəylərbəyi təyin dilir. Beləliklə Azərbaycanın həm cənubu, həm də şimali bir dövlətin tərkibinə daxil olur. Bu isə ölkənin həm iqtisadi,həm də mədəni hayatına müsbət təsir edir. I Təhmasib 1540-cı ildə Bakını, 1541-ci ildə Tiflisi tutur.

1547-ci ildə Əlqas Mirzə özünü müstəqil hökmdar elan etməyi qərara alaraq qardaşına qarşı qiyam qaldırır. Bu qiyamda Əlqas Mirzəyə Krım xanı da kömək edirdi. Lakin o, məğlub olaraq Türkiyəyə qaçır. Şahın oğlu İsmayıl Mirzə (II İsmayıl) Şamaxıya bəylərbəyi təyin edilir. Onun dövründə və onu əvəz edən Abdulla xanın dövründə Şirvanda baş verən bütün qiyamlar yatırıldı və Səfəvilərin hakimiyyəti burada daha da gücləndi.

1548-ci ildə Osmanlıların Azərbaycan ərazisinə üçüncü yürüşü baş verir və Təbriz şəhəri yenə də əsas hədəf olur. Lakin, bu dəfə də osmanlı qoşunu bir müddət sonra ölkəni tərk edir.

1551-ci ildə Şah I Təhmasib Şəkiyə tərəf hücum edir. Bu vaxt Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd Gələrsən-Görərsən qalasında möhkəmlənir. Qeyri bərabər döyüş Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatır. Beləliklə, Şah I Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə son qoymaqla Azərbaycan torpaqlarının vahid halda birləşdirilməsi prosesini başa çatdırır.

1554-cü ildə yenidən Sultan Süleyman Azərbaycana dördüncü dəfə hücum edərək Naxçıvanı və başqa əraziləri viran etdi. Lakin digər ərazilərdə uğursuzluqla üzləşən Sultan danışıqlara girir və 1555-ci il mayın 29-da Amasiyada sülh müqaviləsi bağlanılır. Bu sülhə görə Qərbi Gürcüstan, Qərbi Ermənistan Türkiyənin, Gürcüstanın Şərq vilayətləri və indiki Ermənistan Səfəvilərin ixtiyarına keçdi. 1555-ci ildə, osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlanmasından sonra şah Təhmasib dövlətin paytaxtını Təbrizdən Qəzvinə köçürdü. Bu tədbirin əsas səbəbi Təbrizin hər dəfə Osmanlı işğalına məruz qalması idi.

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin süqutu. Osmanlı imperiyasının Azərbaycanı zəbt etməsi. XVI əsrin 70-ci illərindən Türk istilalarının yeni dövrü başlayır. Şah I Təhmasibin ölümündən sonra (1576) onun oğulları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Bu mübarizədə şah II İsmayıl (1576-1578) qalib gələrək hakimiyyətə keçsədə, saray çevrilişləri nəticəsində 2 il sonra öldürülür. Onun böyük qardaşı Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) dövründə Səfəvilər dövləti daha da zəiflədi. Dövlət xəzinəsi demək olardı ki, boşaldılmışdı. Salnaməçi İsgəndər bəy Münşi yazırdı: "Divanın yüksək vəzifəli şəxsləri qarşısında qazanc qapıları açıldı və rüşvətxorluq artdı".

Dövlətin zəifliyindən istifadə edən Osmanlı sultanı III Murad (1574-1595) yeni işğalçılıq müharibəsinə başladı. O, vassalı olan Krım xanı II Məhəmməd Gəraydan (1577-1584) qızılbaşlara qarşı müharibədə iştirak etməyi tələb etdi. 1578-ci il avqustun 9-da Çıldır gölünün (Qars vilayətinin şimal-şərqi) yaxınlığındakı ilk döyüşdə qüvvələr nisbəti və qızılbaş əmirləri arasında birliyin olmaması səfəvilərin məğlubiyyəti nəticələni. Bundan sonra türklər Gəncəni tutaraq Şirvana doğru hücuma başladılar. Şirvan bəylərbəyi Araz xan buranı başsız qoyaraq qaçır. Osmanlılar Şəki, Ərəş, Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Salyan şəhərlərini asanlıqla tutdular. Lakin türklər bu dəfə də Azərbaycanda çox qala bilmədilər. Qışın gəlməsilə onlar Ərzincana tərəf çəkilirlər. Bu hadisədən bir qədər sonra Səfəvilər 1578-ci ildə Alazan çayı sahilindəki döyüşdə osmanlılar üzərində, həmin ilin noyabırında isə Abdulla xanın oğlu Həmzə Mirzənin başçılığı altında Mollahəsən adlı yerdə (Ağsu çayı sahilində) Osman paşanın (Şirvanın Osmanlı hakimi) köməyinə gəlmiş Krım xanı Adil Gərayın ordusunu darmadağın etdilər. 1583-cü ildə Səfəvilər Şirvan ərazisində Niyazabad adlı yerdə Osmanlılar üzərində qalib gəlsələr də, lakin həmin ildə Samur çayı sahilində tarixdə “Məşəl savaşı” adlandırılan döyüşdə məğlub oldular. 1585-ci ildə Sufiyan ətrafında olan döyüşdə də qüvvələr bərabər olmadığı üçün qızılbaşlar məğlub oldu.

1586-1589-cu illərdə təqribən bütün Azərbaycan III Sultan Muradın ordusu tərəfindən tədricən ələ keçirildi. Bu dövrlərdə Osmanlı-Krım ordusunun törətdiyi hərbi əməliyyatlar, qarətlər nəticəsində Azərbaycanın iqtisadiyyatına olduqca mənfi təsir göstərirdi, bölgələr viran qaldı.

Belə bir vaxtda daxili feodal əyanları arasında çəkişmələr yenidən güclənir. 1587-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə vəfat etdikdən sonra əyanlar Şah I Abbası hakimiyyətə (1587-1629) gətirirlər. Bu dövrdə osmanlı ordusu dəfələrlə Azərbaycana yürüşlər etmişdilər. Şah I Abbas yerdə qalan əraziləri əldə saxlamaq üçün sülhün ağır şərtlərini qəbul etməli oldu. Nəhayət, 1590-cı ildə iki dövlət arasında İstanbulda sülh müqaviləsi imzalanır. Bu müqavilə Azərbaycanı Səfəvi və Türkiyə dövlətləri arasında bölüşdürür. 1590-cı il İstanbul sülhünün şərtlərinə əsasən Azərbaycan (Qaradağ, Ərdəbil və Talış vilayətləri istisna olunmaqla), Cənubi Qafqaz əraziləri və İranın bəzi qərb vilayətləri Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edildi.

Osmanlı hakimiyyət orqanları zəbt olunmuş ərazilərdə yeni inzibati idarə vahidləri yaratdılar, vilayətlərə hakimlər təyin etdilər. Şirvan, Şamaxı və Dərbənd vilayətlərinə bölündü. Şamaxı vilayəti 16 sancaqlıqdan ibarət idi: Şamaxı, Lahıc, Ağdaş, Qəbələ, Salyan, Zərdab, Şəki, Bakı, Sədru, Qara Ulus, Diku, Siryan (Sirhan), Osmani, Xudavərd, Mahmudabad, Ərəş; Dərbənd vilayəti isə 8 sancaqlığa ayrılmışdı: Dərbənd, Şabran, Axtı, Quba, Müskir (Müşkür), Kürə, Çıraq, Rustov.

1593-cü ildən etibarən Səfəvi dövlətinin tərkibində qalmış bütün Azərbaycan əraziləri vahid bəylərbəyilikdə birləşdirilmişdi. Fərhad xan Qaramanlı və Zülfüqar xan Qaramanlı Səfəvi Azərbaycanını növbə ilə idarə edirdilər.

XVII əsrin birinci yarısında Osmanlı-Səfəvi müharibələri və Azərbaycan. Hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən Şah I Abbas (1587-1529) Səfəvilərin əvvəlki qüdrətini qaytarmağa çalışırdı. Şah I Abbas Səfəvilərin itirilmiş ərazilərini geri qaytarmaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək məqsədi ilə hərbi və inzibati islahatlar keçirdi. Şahın həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri dövlətin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaqdan ibarət oldu. Bu məqsədlə o, yüksək vəzifəli bütün şəxslərdən peşkəş adı altında xəzinəyə müəyyən məbləğ verilməsini tələb etdi.  Qızılbaşların təkbaşına silah  
gəzdirmək hüquqları  ləğv edildi. Başqa tayfalara da qoşuna daxil  
olmaq hüququ verildi. Şah tərəfindən qoşun tayfa müxtəlifliyi  
prinsipi  əsasında təşkil edildi. Qızılbaşlar-
 Qulamlar, Tüfəngçilər,  Artilleriya (topçular) adlı müxtəlif dərəcəli qoşun növləri  yaradıldı.

Şah I Abbas dövlətin paytaxtını 1598-ci ildə İsfahana köçürdü. Bu isə İran əyanlarının sarayda və dövlət aparatında nüfuzunun qüvvətlənməsinə səbəb oldu. Hakim sülalənin dövlət idarəçiliyində Azərbaycan etnik ünsüründən İran ünsürünə meylini əsasən başa çatdıran mühüm siyasi addım həyata keçirilir. Paytaxtın köçürülməsi zamanı Qarabağadan, Qəzvindən Azərbaycan türkləri köçüb  

gəldi. Burada onlar üçün və  Şah Abbasın  şərəfinə  “Abbasabad”  adlı xüsusui məhəllə salındı. Şah I Abbas 1599-cu ildə Şeybaniləri məğlub edərək Xorasanı yenidən Səfəvi dövlətinin tərkibinə qaytardı.

XVII əsrin başlanğıcında Azərbaycanda Osmanlı hakimiyyəti zəiflədi. Yerli feodallar Səfəvi dövlətinə Osmanlı işğalından özlərinin xilaskarı kimi baxırdılar. Bu zaman Azərbaycanda Osmanlı ağalığına qarşı başlanan üsyanlardan istifadə edən Şah I Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də Azərbaycana yürüşə başladı. Hərbi əməliyyatlar fasilələrlə 1639-cu ilə qədər davam etmişdir. 1603-cü ilin yayında Şah Ababs 15 minlik qoşunla Təbrizə tərəf hərəkətə başlayır.Təbrizdən bir qədər aralı Sufiyan adlanan yerdə baş verən döyüşdə Şah Abbas Osmanlılar üzərində ilk qələbəsini əldə edərək Təbrizi onlardan təmizləyir. 1603-cü ilin payızında Şah Abbasın qoşunları Naxçıvan və Culfanı, 1604-cü il iyunun 8-də İrəvan qalasını ələ keçirir. O, bu yerlərin əhalisini İsfahana köçürür. Bununla onun məsədi osmanlılara qarşı Səfəvilərin ənənəvi "yandırılmış torpaq" taktikasını tətbiq etməklə türkələri ərzaq təminatından məhrum etmək idi. Köçürmənin digər səbəbi Səfəvi şahının İranın daxili vilayətlərinin məhsuldar qüvvələrini inkişaf etdirmək və dünya tranzit ticarətinin əsas yolunu Səfəvi dövlətinin cənubuna köçürmək niyyəti idi. Belə ki, Culfadan Avropaya gedən karvan yolu Osmanlı Türkiyəsindən keçirdi. Şah Abbas Şərq-Qərb ipək ticarət yolunu Cənuba - Fars körfəzi limanlarına keçirmək qərarına gəlmişdi.

1606-cı iln qışında Səfəvi qoşunları Qarabağ, Gəncə, və Tiflisi işğal etmək üçün yürüşə başlayır. İki aylıq mühasirədən sonra Gəncəyə daxil olaraq oranı talan edirlər. Hətta Şah I Abbasın əmri ilə şəhər əhalisi 1606-cı ilində Gəncə çayının sol sahilinə köçürülür. Az sonra Tiflis işğal olunur. Bakı və Dərbənddə isə əhali türk qarnizonuna qarşı üsyan qaldıraraq onları qovdular. İran qoşunıları (1607-ci il) Şamaxını da ələ keçirərək 2000-dən arrıq türk qoşununu məhv etdilər. Səfəvilərlə Türkiyə arasında baş verən 4 illik müharibə (1603-1607) nəticəsində Azərbaycanın bütün ərazisi və qismən Dağıstan Şah Abbasın hakimiyyəti altına düşdü. Nəhayət 1612-ci ildə iki dövlət arasında Sərab sülh (II İstanbul) müqaviləsi bağlandı və 1555-cil il Amasiya sülhünün şərtləri bərpa edildi. Bununla yanaşı Osmanlı tərəfı bir sıra yeni şərtlər də irəli sürdü. Belə ki, Səfəvi sarayı osmanlılara ildə 200 tay ipək verməyi öhdəsinə götürdü. Osmanlıların vacib şərtlərindən biri də o idi ki, "rusların bu yerlərə yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədilə onlar tərəfındən tikilmiş Terek (Tarku) qalasının dağıdılması barədə sultanın fərmanı olarsa, onda Şah bu işə maneçilik törətməsin". Belə bir şərti irəli sürən Osmanlı dövləti Səfəvilərlə Rusiya arasında mümkün ittifaqın yaranmasına mane olmağa çalışırdı. Lakin bu müqavilənin şərtləri uzunmüddətli olmadı. Şah I Abbas böyük ordu ilə Azərbaycanın şimal vilayətlərinə və Gürcüstana 1613-cü ilin oktyabrında təşkil etdiyi yürüş uğurla başa çatdı. Səfəvilərlə Osmanlı qoşunu arasında 1618-ci il sentyabrın 10-da Sərab vilayətində Sınıq körpü adlı yerdə baş verən döyüşdə Osmanlılar məğlub olduqdan sonra Xəlil paşa geri çəkilib sülh danışıqlarına başladı. 1618-ci il sentyabrın 26-da Mərənddə Xəlil paşa ilə Şah I Abbas arasında Mərənd sülh müqaviləsi imzalandı. Bu sülhün 1618-ci il Sərab sülhündən əsas fərqi Səfəvilərin ildə verəcəyi 200 tay ipək bacın 100 taya endirilməsi idi.

Şah I Abbasın xarici siyasətində əsas məsələlərdən biri də İran körfəzində Portuqaliyanın ağalığına son qoymaq idi. Çünki, Hörmüz limanı körfəzdə üç mühüm strateji məntəqədən biri olmaqla sahibinə İran körfəzi vasitəsilə Hind okeanı və Qırmızı dənizə çıxışı təmin etmək və bununlada Cənub-Şərqi Asiya ticarətinə nəzarət etmək imkanı verirdi. Şah I Abbasın portuqallara qarşı mübarizədə İspaniyadan kömək almaq cəhdi baş tutmadığından o, portuqal və Hollandların rəqibi olan İngiltərənin “Ost-Hind” şirkəti ilə 1621-ci ildə müqavilə bağladı. Müqavilənin şərtlərinə görə şirkətin donanması Hörmüzdün geri alınmasında Səfəvilərə yardım göstərməli, əvəzində Hörmüzdə əldə olunacaq gömrük rüsumu Səfəvi və İngiltərə dövlətləri arasında yarı bölünməli və həmin limana gətirilən ingilis mallarından heç bir gömrük rüsumu alınmamalı idi. 1622-ci ildə ingilislərin köməyi ilə körfəzin əsas məntəqələri olan Hörmüz və Kiş adaları portuqallardan geri alındı. Şah I Abbas bu münasibətlə “Ost-Hind” şirkətinə ticarət imtiyazları ilə bərabər Bəndər Abbas limanında iki ticarət faktoriyası yaratmağa icazə verdi. Ancaq ingilislər burada bina tikə bilməzdilər. Şah I Abbas İran körfəzində İngiltərənin nüfuzunun güclənməsinin qarşısını almaq üçün Portuqaliya və Hollandiya ilə müqavilələr bağladı. 1625-ci il müqaviləsi ilə portuqallar müəyyən ticarət imtiyazı əvəzində, körfəzdəki bütün keçmiş müstəmləkələrinin Səfəvilər dövlətinə məxsusuluğunu təsdiq etdilər. 1623-cü il noyabrın 21-də Hollandiya ilə bağlanan müqavilə ilə bu ölkənin tacirlərinə sərbəst ticarət hüququ verilmişdi.

Şah I Abbasın apardığı mübarizə bütün Azərbaycan, Axalsık daxil olmaqla Şərqi Gürcüstan və İraqi Ərəbin Səfəvilərin hakimiyyəti altına düşməsi ilə nəticələndi. Şah I Abbas özünə arxa yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın şimal bölgələrinə yarım köçəri tayfaları köçürürdü. Məsələn, Muğanda çoxlu Şahsevən ailəsi yerləşdirilmişdi.Türk soylu Padarların İranadan Azərbaycana köçürülməsidə həmin dövrə təsadüf edir. Onlar Şamaxı Şəki və Dəvəçi rayonlarında indi də yaşayırlar.

Türkiyə işğalçılarının Azərbaycandan qovulması yalnız Şah Abbasın hərbi əməliyyətlarının nəticəsi deyil, eyni zamanda yerli əhalinin onlara qarşı azadlıq mübarizəsinin genişlənməsinin də böyük rolu olmuşdur.

1601-ci ildə Qubada,1602-1603 illərdə Şirvanda, Qarabağda bir sıra xalq çıxışları olmuşdu. Hətta Türkiyənin özündə də kəndli çıxışları baş vermişdi. Bunlardan biri Cəlalilər hərəkatı idi. Bu hərəkat Türkiyədə XVI-cı əsrin 90-cı illərində başlamış və sonralar Azərbaycan ərazilərinədə yayılmışdı. Cəlalilərin ayrı-ayrı dəstələri, onlara qoşulmuş şəhər və kənd yoxsulları yerli feodallar üzərinə hücum edərək onların var dövlətlərini ələ keçiridilər. Müxtəlif tayfalar içərisindən çıxmış Cəlalili dəstə başçılarından biri Koroğlu idi. Xalq rəvaətinə görə Səlmas yaxınlığındakı xaraba qala Koroğlu tərəfindən tikilmişdir. Koroğlunun silahdaşları Dəli Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər, Tanritanımaz, Abaza Paşa idilər. Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olması haqqında o dövrdə yaşamış Əylisli Zəkəriyyənin “Qeydlərində”, türk səyyahı Övliya Çələbiyyənin “Səyahətnaməsində” və başqa əsrlərdə məlumatlar verilir.

1629-cu ildə Şah I Abbasın ölümündən sonra nəvəsi Səfinin (1629-1642) hakimiyyətə keçməsindən istifadə edən IV Murad 1629-cu ildə Səfəvilərə qarşı hərbi əməliyyatlara yenidən başladı. Şah I Abasın nəvəsi I Səfinin dövründə (1629-1642) müharibə hər iki tərəfdən tez-tez davam etdirilirdi. Nəhayət, 1639-cu ilin mayın 17-də Qəsri-Şirində Türkiyə-Səfəvi sülh müqaviləsi imzalandı. Sazişə görə, Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə son qoyuldu. İraqi Ərəb osmanlılarda, Zəncir qalasından şərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qalırdı. Səfəvilər Van və Qars qalalarına, həmçinin Axalsıka hücum etməyəcəklərinə dair təminat verirdilər.

Bundan sonra bir müddət nisbi sakitlik yaranır. Təsərrüffatda, şəhərlərin həyatında dirçəliş meydana gəlir, bir sıra şəhərlər bərpa olunurlar. Azərbaycan ərazisinin inzibati bölgüsü yaradılır və 4 bəylərbəyliyinə bölünür. Bunlar Təbriz, Çuxur-Sədd (indiki Ermənistan), Qarabağ və Şirvan bəylərbəylikləri idilər. Bu vilayətləri İsfahan şah sarayının sərəncamı ilə təyin olunan bəylərbəyilər idarə edirdilər. Bəylərbəyiliyə tabe olunmuş vilayətlərin hakimləri qolbəyi adlanırdı, daha kiçik inzibati vahidlərin hakimləri sultan sultan titulunu daşıyırdı.

XVII əsrin ikinci yarısında Xəzərsahili bölgələrə Don kazaklarının yürüşləri baş vermişdir. Onlardan 1668-ci ilin yayında Stepan Razinin başçılığı ilə Azərbaycan ərazisinə təşkil edilmiş kazak yürüşləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu yürüş zamanı kazaklar Dərbənddə sahilə çıxdılar, Niyazabadı, Şabranı qarət və talan etdilər. Lakin onların Bakıya yürüşü uğursuzluqla nəticələndi. Stepan Razin güclü müqavimətdən ehtiyat edərək şəhəri təcili surətdə tərk etməli oldu.

XVIII əsrin birinci yarısında Səfəvi dövlətinin tənəzzülü və Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətlərinin Rusiya tərəfindən işğalı. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti dərin iqtisadi və siyasi tənəzzül dövrü keçirirdi. Mərkəzi hakimiyyətin zəiflədiyi bir dövrdə hakim feodallar arasında mərkəzə tabe olmamaq əhvali-ruhiyyəsi hiss olunurdu. Təbrizdə, Şirvanda, Carda şah üsuli-idarəsinə və yerli feodallar əleyhinə üsyanlar baş verdi.

Səfəvi dövlətinin ağır günlərində Şah Sultan Hüseyn (1694-1722) Rus dövlətindən kömək almaq məqsədlə 1713-cü ildə "dostluq və ticarət müqaviləsi" bağlamaq üçün Fəzlulla bəyi Peterburqa göndərdi. Şahın bu müraciəti I Pyotrun Şərqdə bağlı işğalçılıq siyasətinin reallaşması dövrünə təsadüf edir. Belə ki, O, Xəzər dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirməklə Xəzər-Volqa yolu ilə Şərq ölkələri ilə ticarət etmək, Şərqlə Qərb ticarətində Rusiyanın vasitəçiliyinə nail olmağa çalışırdı. Xəzər sahili vilayətləri ələ keçirmək, gələcəkdə cənub ölkələrinə ekspansiya siyasətini həyata keçirmək üçün Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Rəst kimi şəhərləri ələ keçirmək niyyətində idi. Rus dövləti Azərbaycana ucuz xammal mənbəyi və əmtəələrin əlverişli satış bazarı kimi yanaşır, digər dövlətlərin Azərbaycana ticarət müdaxiləsinə əngəl törədirdi.

Qəti addım atmazdan əvvəl I Pyotr Xəzərboyu əyalətlərin sakinləri arasında yürüşün səbəbini doğrultmaq məqsədilə "Manifest" çap edib, xüsusilə rus ordusu hərəkət edəcək istiqamətdə yerləşən şəhər və kəndlərə göndərdi. “Manifest” də yürüşün əsil səbəbi, mahiyyəti ört-basdır edilir və göstərilir ki, rus ordusunun bu yürüşdə məqsədi Şirvan üsyanı zamanı Şamaxıda qətl və qarətə məruz qalmış rus tacirlərinin intiqamını almaq, habelə Rusiya dövlətinin dostu olan İran şahına qarşı qalxan üsyançılara, xüsusilə Hacı Davuda və Surxay xana (Şirvandakı qiyamçılara rəhbərlik edirdilər) cəza verməkdən ibarətdir. I Pyotr "Manifest‖ində həmçinin yerli əhaliyə əmin-amanlıq da vəd edirdi. "Manifest" Azərbaycan dilində də çap olunmuşdu. Nəhayət, 1722-ci ilin iyulun 18-də I Pyotr 274 gəmidən ibarət böyük bir donanma ilə Həştərxandan yürüşə başladı. Rus qoşunalrı həm quru, həm də dəniz yolu ilə hərəkət edirdilər. Həmin il avqustun 15-də rus qoşınları Dərbəndə yaxınlaşdılar. Şəhərin naibi İmamqulu şəhərin açarını I Pyotra təqdim edir və rus qoşunları Dərbəndə daxil olurlar. Lakin, Rusiyaya İsvec tərəfindən yenidən müharibə təhlükəsi yarandığından I Pyotr tezliklə geri qayıdır. Onun göstərişi ilə 1723-cü ilin iyulun 12-də Bakı şəhəri də tutulur. Bakının alınması münasibətilə I Pyotrun göstərişi ilə Peterburqda yaylım atəşi də açılır.

1723-cü il sentyabrın 12-də Şah II Təhmasibin (1722-1732) onu səlahiyyətlərdən məhrum etməsindən xəbəri olmayan elçisi İsmayıl bəy İran şahından heç bir icazə almadan Peterburqda Rusiya ilə müqavilə imzaladı. Nəticədə Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqları, habelə Şamaxı, Mazandaran və Astrabad Rusiyaya güzəştə gedildi. Bunun əvəzində gələcəkdə İrana müdaxilə edən əfqanlara qarşı mübarizədə (İran türkiyəni bu yerlərə buraxmasın) İranlılara kömək etməyi öhdəsinə götürdü.

Şərqdə öz müstəmləkə siyasətini həyata keçirməyə çalışan İngiltərə və Fransa Rusiyanın Qafqazdakı nüfuzunun güclənməsinə hər vasitə ilə mane olurdular. Bakının tutulmasından istifadə edərək bu ölkələr Osmanlı imperiyasını Rusiyaya qarşı müharibəyə qızışdırırdılar.

1723-cü ilin yazında Ərzurum paşası böyük ordu ilə Gürcüstana daxil olur. Onlar Tiflisi tuduqdan sonra Gəncə tərəfə hərəkət etdilər. Osmanlıların Qafqaza yürüşü Türkiyə ilə Rusiya arasında ziddiyətləri dahada kəskinləşdirdi. Lakin, İsveclə müharibəni təzə qurtarmış Rusiya yeni müharibəyə hazır olmadığından sülh bağlamağı lazım bilir. Nəticədə 1724-cü il iyulun 12-də İstanbulda iki dövlət arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləyə əsasən Türkiyə tərəfı Xəzərboyu əyalətlərin Rusiyaya güzəşt edilməsini qəbul etdi. Rusiya tərəfı isə öz növbəsində Türkiyə tərəfindən Qərbi Qafqazın və Cənubi Azərbaycanın iğalına etiraz etməyəcəyini bildirdi. Bu müqaviləyə əsasən Şirvan Türkiyənin himayəsi altında yarımmüstəqil xanlıq elan olunurdu. Hacı Davud Türkiyə tərəfındən Şirvan xanı təsdiq edildi.

1724-cü il İstanbul müqaviləsindən sonra təşkil edilmiş Osmanlı hücumu nəticəsində Azərbaycanın böyük bir ərazisi Türkiyə tərəfındən zəbt edildi. Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətləri isə Rusiya dövlətinin hakimiyyətində qaldı. Rus dövləti Xəzərboyu əyalətlərdən həm iqtisadi, həm də strateji məqsədlə istifadə etmək üçün xüsusi tədbirlər hazırlamışdı. Çar hökuməti Xəzəryanı bölgələrdə özünə sosial dayaq yaratmaq məqsədi ilə - bu ərazilərə xristian əhalisini, xüsusilə erməniləri köçürməyə çalışırdı. Ermənilər I Pyotra müraciətlə "yeni əldə olunmuş torpaqlarda", xüsusilə Bakıda onlar üçün yer ayırmağı xahiş etmişdilər. Ermənilərin bu müraciəti onsuz da bu yerlərdə o, ilk növbədə xristianları, xüsusilə ticarət aləmində fəallıq göstərən erməniləri görmək istəyən I Pyotrun ürəyindən oldu. Rus tarixçisi P.Butkov yazır ki, 1724-cü il İstanbul müqaviləsindən sonra I Pyotr Rumyantsevə tapşırmışdı ki, erməniləri Xəzərboyu əyalətlərdə istədikləri şəhərlərdə yerləşdirmək gərəkdir, lazım gələrsə, yerli əhalini qovub, erməniləri həmin yerlərdə məskunlaşdırsın. I Pyotrun 1724-cü il 10 noyabr fərmanında Osmanlı ərazisindən Xəzərboyu Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi, yerli əhalinin öz doğma yurdlarından qovularaq ermənilərin məskunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Nəticədə Xəzərboyu bölgələrə, xüsusilə Quba və Dərbəndə çoxlu sayda erməni və gürcü köçürülmüş və onlara əhalidən müsadirə edilmiş xeyli ev və torpaq sahəsi ayrılmışdı.

1727-ci il dekabrın 12-də Rusiya ilə Osmanlı sərhədinin müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə Şamaxı yaxınlığında Nabur kəndində müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə ruslar 1727-ci ildə Cavad, Salyan, Şeşpara, Rustov, 1728-ci ildə isə Quba və Təngəyə sahib oldular. Hacı Davud Təngə qalasını ruslara təhvil verməkdən boyun qaçırdığı üçün Osmanlı hakim dairələri sədaqətsizlik kimi qiymətləndirərək, onu xanlıqdan uzaqlaşdırdılar.

Rusiya Xəzərsahili vilayətlərin idarə olunmasını knyaz V.V.Dolqorukova həvalə etmişdi. Bəzi şəhərlərdə rus inzibati idarələri yaradılmış, bəzilərində isə köhnə hakimlər saxlanılmışdı.

Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı və Rus işğalından azad edilməsi. Osmanlıların hücumları İran Səfəvi dövlətinin bütün varlığını təhlükə altına almışdı. Belə bir vaxtda şah II Təhmasib Əfşar tayfasından olan Nadiri Səfəvi qoşunlarının başçısı təyin etdi. Nadirqulu əvvəlcə əfqan feodallarını ölkədən qovaraq Herat şəhərini tutur. Bundan sonra Osmanlılara qarşı mübarizəyə başlayan Nadir, artıq 1730-cu ildə Həmədan, Təbriz, Marağa və Ərdəbili işğalçılardan təmizləyir. Lakin bu zaman Xorasanda baş verən qiyamla əlaqədər Nadir ora qayıdır. Bu zaman Şah II Təhmasib öz nüfuzunu möhkəmləndirmək məqsədilə İrəvan istiqamətində hücuma keçir, lakin orada biabırcasına məğlub olur. Bundan istifadə edən Türkiyə yenidən Təbrizi tutur. Bundan qorxan Şah II Təhmasib sülh bağlamağa razı olur. 1732-ci il yanvarın 16-da Kirmanşah şəhərində İranla-Türkiyə arasında sülh bağlanır. Sülhə görə İrəvan, Gəncə, Tiflis, Şamaxı, Şirvan və Dağıstan Türkiyəyə verilir. Bu hadisə Nadiri olduqca narazı saldığından 1732-ci ildə Nadir Xorasandan qayıdaraq Şah II Təhmasibi taxtdan salır və onun oğlu 8 aylıq Abbas Mirzəni III Abbas adı ilə taxta çıxarır. Elə bu vaxtdan əfşar tayfasından olan Nadir faktiki olaraq İran dövlətini idarə etməyə başlayır və ilk növbədə Şah II Təhmasiblə Osmanlı komandanlığı arasında bağlanmış 1732-ci il müqaviləsinin şərtlərini ləğv edərək hərbi əməliyyatlara başladı.

1725-ci ildə çar I Pyotrun ölümündən sonra Rus dövləti zəiflədiyindən Rusiyanın Xəzərsahili vailayətlərini öz əlində saxlaması mümkün deyildi. Bu vilayətlər uğrunda İranla müharibə başlana bilərdi. Ona görə də 1732-ci yanvarın 21-də Rusiya-İran arasında sülh müqaviləsi bağlanır. Kürdən cənuba Xəzər sahiili vilayətlər yanidən İrana qaytarıldı. İran isə türkiyəni bu yerlərə buraxmamağı öhdəsinə götürdü. Həmçinin, İran dövləti daxilində rus tacirləri üçün güzəştli şərtlər nəzərdə tutuldu.

1733-cü ildə Nadirqulu türk qoşunlarını Bağdad ətrafında darmadağın edir. 1734-cü ildə isə Azərbaycanın şimal torpaqlarına yürüşə başalyır. Nadirqulu Şamaxı əhalilinin gələcəkdə gözlənilən müqavimətini qırmaq üçün şəhəri yerlə yeksan etməyi, onun sakinlərini isə sonralar "Yeni Şamaxı" adı ilə şəhərə çevrilən Ağsuya köçürməyi əmr etdi.

Buradan Gəncəyə üz tutan Nadir 1735-ci il martın 21-də şəhər ətrafında Rusiya nümayəndələri ilə sonralar "Gəncə müqaviləsi" adını almış sülhün imzalanmasına nail olur. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, rus qoşunları Xəzərsahili vilayətləri tamamilə tərk edir.

Tezliklə Xəzərsahili vilayətləri ələ keçirən Nadir Cənubi Qafqazda Osmanlı ağahğına qarşı həlledici döyüşlərə başladı. 1735-ci ilin iyununda Eçmiədzinin şimal-şərqində İran və Osmanlı qoşunları arasında baş verən döyüş Nadirin qələbəsi ilə nəticələndi. 1735-ci ilin sonunda Osmanlı qoşunları Cənubi Qafqaz hüdudlarından tamamilə çıxardı.

1736-cı ilin əvvəlində Nadir qışlamaq üçün Muğana gedir. Şah III Abbasın qəflətən ölmündən istifadə edən Nadir 1736-cı ilin martında toplanmış qurultayda özünü şah elan edir. Onun taxt-tacı ələ keçrməsinə narazılıq edən Ziyadoğluları cəzalandırdı və həmin xanları Qazax, Borçalı elatlarının hakimləri ilə birlikdə Gürcüstan çarlarına tabe etdi. Kəbirli, Cavanşir, otuzikilər tayfasını Xorasana sürgün edir.

Nadir köhnə bəylərbəyliklərini ləğv edərək Azərbaycan adı altında vahid inzibati bölgü yaratdı. Bölgünün mərkəzi Təbriz, hakimi isə qardaşı İbrahim oldu.

Uzun sürən müharibələr Azərbaycanın iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdu. Belə bir şəraitdə talan edilmiş şəhər və kəndlərin əhalisi tələb olunan vergiləri ödəyə bilmədiklərindən, İran xəzinəsi tamam başlamışdı. XVIII əsrin 30-40-cı illərində zəhmətkeş xalqın maddi vəziyyətinin həddindən artıq kəskinləşməsi və sinfi ziddiyyətlərin artması son həddə çatdı. Bu illərdə dəhşətli aclıq və xəstəliklərin yayılması əhalinin feodallar əleyhinə çıxışlarına gətirib çıxardı. Bir yandan Nadir şah xəzinəni doldurmaq üçün əhali üzərinə soyğunçu vegilər tətbiq edirdi.

Nadir zülmünə qarşı üsyanlar hələ 1734-cü ildən başlamışdı. Birinci olaraq Astaranın aclıq çəkın əhalisi çıxış etdilər. Lakin onların çıxışları amansızlıqla yatırıldı. 1735-ci ildə Şəki vilayətində Biləcik kəndinin əhalisi üsyan etdi. 1738-ci ildə Qarabağ, Şəki, Şirvan və Balakəndə də kəndli üsyanları baş vermişdi. Lakin, bu üsyanlar yatırıldı.

XVIII əsrin 40-cı illərində xalq hərəkatı daha geniş vüsət aldı. 1743-cü ildə Şirvanda Nadir zülmünə qarşı üsyan qalxdı. Belə bir tarixi şəraitdə guya Səfəvilər nəslindən olan yalançı Sam Mirzələr meydana şıxırlar. Nadir zülmündən cana doyan əhali qurtuluşu Sam Mirzədə görürdülər və ona görə də onu rəğbətlə qarşılayırlar. Lakin Sam Mirzələrin hamısı məğlub oldular. 1743-44-cü illərdə Şirvan, Şəki, Təbriz, Xoy və Səlmasda yeni üsyanlar baş verdi. Şəkidə baş verən mübarizə daha kəskin xarakter aldı. Üsyanın baş verməsinə əsas səbəb Şəki hakimi Məlik Nəcəfin özbaşınalığı olmuşdu. O, xalqa əzab verir, vegiləri üçqat toplayaraq özü mənimsəyirdi. Hələ 1741-ci ildə səbri tükənmiş Şəki əhalisi Nadir şaha şikayət etmişdi. Ona görə də Nadir Məlik Nəcəfin işlərinə nəzarət etmək üçün Şəki əhalisindən vəkil seçməyi göstəriş verir. Əhali Hacı Çələbini Vəkil seçir. O, vəkil seçiləndən sonra açıqcasına Məlik Nəcəfin işlərinə qarışır, onun əleyhinə çıxırdı. Məlik Nəcəf Hacı Çələbidən narazı idi və onu şahın qarşısında təqsirləndirmək üçün fürsət axtarırdı. O,şaha xəbər göndərir ki, guya Hacı Çələbi “Şahın əmrlərinə tabe olmur, xalqı da onları icra etməyə qoymur”. Qəzəblənmiş Şah Hacı Çələbini hüzuruna çağırır və edam olunmasını əmr edir. Hacı Çələib kəndir boğazında özünü mərdliklə və dəyanətlə apraraq, Məlik Nəcəfin işləkləri haqqında ərz edir. Bunda sonra şah onu azad edir. Tarixçi Kərim Ağa Fatehin yazdığına görə, bu hadisədən bir az keçmiş şah öz yaxın adamlarına deyir: “Mənim hüzurumda bir kəsin nəfəs çəkəmyə həddi olmadığı halda bu Şəkili Çələbidə nə cürət varmış ki, boğazında kəndir cəsarət edib bu ərzləri mənə söylədi və məlikdən mənə şikayət etdi. Görərsiniz, o bir xəta edəcəkdir, mən öz zənnimdə heç vaxt yanılmamışam”.

Bir müddət sonra əhali üsyan edir və Məlik Nəcəfi öldürür. Hacı Çələbi özünü Şəki xanıl elan edir. O,uzun müddətlik ərzaq və sursat ehtiyatı görərək, bütün şəhər əhalisini Şəkinin 8 km-də yerləşən qədim və möhkəm “Gələsən-Görəsən “qalasına köçürür. 1744-cü ilin noyabrnda Nadir şahın qoşunu Şəki üzərinə yürüşə başlayır. Lakin qoşun “Gələsən-Görəsən”də ciddi müqavimətə rast gələrək Bərdə tərəfə çəkilr.1745-ni ilin fevralında şah qoşunları yenidən Şəki üzərinə hücuma keçirlər, lakin Şəki əhalisi inadla müqavimət göstərdi. Bu vaxt Türkiyə ilə münasibətlərin kəskinləşməsi üzündən Nadir şah Şəkidə bir qarnizon qoyaraq Türkiyə sərhəddinə gedir. 1745-ci ilin ortalarında Türkiyə-İran müharibələri yenidən qızışdı. “Gələsən-Görəsən”qalası demək olar ki iki ilə yaxın mühasirədə qaldı. Qalada ərzaq ehtiyatı qurtarmaq üzrə olduğundan Hacı Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaqla, Nadir şahın hakimiyyətini tanımağa məcbur olur.

Aramsız ara müharibələri nəticəsində gərgin iqtisadi vəziyyət, sinfi mübarizə nəticə etibarilə Nadir şahın dövlətinin süqutuna səbəb oldu.1747 ci il iyunun 20-də sui-qəsd nəticəsində Nadir şah öldürüldü. Onun silah gücünə yaratdığı dövlət tamamilə dağlıdı. İran dövlətini yünidən ara müharibələri bürüdü.