Yengil atletika va uni

Tayanch iboralar.
1. Depsinish
2. Uchish
3. Yerga tushish
4. Depsinish tezligi
5. Gorizontal tezlik
6. Vertikal tezlik
7. Sapchish
8. Usul va usullar
9. Sakrash fazalari
10. Fazani bajarish usullari
11. Fazani bajarish vazifalari

---

263
O‘z – o‘zini nazorat qilish uchun savollar:
1. Uzunlikka sakrashning sport turi sifatida shakllanishi va rivoj-
lanishi qaysi davrlardan boshlangan?
2.Uzunlikka sakrash bo‘yicha musobaqalarni kim boshqaradi?
3.Uzunlikka sakrash bo‘yicha musobaqalarida nechta hakam 
bo‘ladi? 
4.Uzunlikka sakrashni oxirgi qadamlari qanday bajariladi?
5.Yugurish tezligi qanaqa bo‘ladi?
6.Vertikal tezlik qanday hosil bo‘ladi?
7.Depsinishda UOM qanaqa holatda bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi?
8.Uzunlikka sakrash uzoqligi nimaga bog‘liq bo‘ladi?
9. Uzunlikka sakrash tezligi qanday bo‘lishi kerak?
10. Uzunlikka sakrash uchun necha metr masofadan yugurib kelish 
kerak, balandlikkachi?
11. Erkaklar o‘rtasida uzunlikka sakrash bo‘yicha dunyo rekordi 
qaysi davlat vakiliga tegishli?
12. Ayollar o‘rtasida uzunlikka sakrash bo‘yicha dunyo rekordi 
qaysi davlat vakiliga tegishli?

---

264
III BOB. UCH HATLAB SAKRASH
3.1. Uch hatlab sakrashning rivojlanishi
Uch hatlab sakrash – yengil atletikaning murakkab turi hisoblanadi. 
Bu sport turi yugurish va uchta ketma – ketlikda bajriluvchi element-
lardan – «sаpchish», «qadam tashlash» va «sakrash»dan tashkil topadi. 
Birinchi elementni («sаpchish») bajarish vaqtida sportchining 
tayanch – harakatlanish apparati yuklama zo‘riqishini his qiladi, bunda 
tana og‘irligidan 5 – 7 marta katta qiymatdagi, 1000 kg ga yaqin yukla-
ma qayd qilinadi. Yugurish vaqtida sportchi tezlikni rivojlantiradi, 
bunda u 10,3 – 10,8 m/s qiymatdagi tezlik oladi. Dinamik zarbani 
engib o‘tish bilan bog‘liq holatda va itarilish vaqtida harakat yo‘nalishi 
o‘zgarishiga bog‘liq sakrashning har bir elementida sportchi 0,6 – 0,8 
dan 0,9 – 1,5 m/s gacha tezlik qiymatini yo‘qotadi va uchinchi element 
(«sakrash») bor – yo‘g‘i 8,0 – 8,5 m/s qiymatdagi tezlikda amalga 
oshiriladi. Jismoniy jihatdan tayyorgarlik, texnik tayyorgarlik darajasi 
bo‘yicha individual xususiyatlardan kelib chiqqan holatda, har bir 
sportchi tomonidan yugurish masofasini 35 metrdan 45 metrgacha 
tanlanadi. Shuningdek,, alohida elementlarning ya’ni, «sаpchish» 
+ «qadam tashlash» + «sakrash» uzunlik masofasi nisbatlari o‘zaro 
farqlanadi. Shunday qilib, tezlik sifati ustunlik qiluvchi sportchilarda 
jismoniy tayyorgarlik darajasi holatida bu qiymat 33 + 31 + 36%ni 
tashkil qilishi, kuch sifati ustunlik qiluvchi sportchilarda esa – 37 + 
32 + 31% va «universal» sportchilar uchun – 38 + 30 + 32%ni tashkil 
qilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Uch hatlab sakrash – bu yengil atletikaning eng qadimiy turlaridan 
biri hisoblanadi. 
Ko‘p marta takroriylikdagi sakrash musobaqalari haqida eramizdan 
oldingi VIII asrga tegishli bo‘lgan yozma manbalarda ma’lumotlar 
keltiriladi, eramizgacha 708-yilda o‘tkazilgan XVIII Olimpia 
o‘yinlarida pentatlon (bu sport turi tarkibiga ko‘p marta takroriylikda 
sakrash ham kiritilgan) bo‘yicha dastlabki chempion lankaniyalik 
Lampis bo‘lganligi keltiriladi. Navbatdagi davrlarda sakrash texni kasi 
va mashqlar tarkibidagi elementlar miqdori doimiy ravishda o‘zgartirib 

---

265
borilgan, bu holat Yevropa va Amerika mamlakatlarining iqlim va 
tabiiy shart – sharoitlaridan kelib chiqqan holatda amalga oshirilgan. 
Yakuniy holatda, uch hatlab sakrashning quyidagi uchta texnik uslublari 
shakllangan: jumladan, Grekcha «qadam tashlash» + «qadam tashlash» 
+ «sakrash», Irlandiyacha «sаpchish» + «sаpchish» + «sakrash» 
va Shotlandiyacha «sаpchish» + «qadam tashlash» + «sakrash». 
1908-yilda sakrashning Shotlandiyacha uslubi qonuniylashtirilgan va 
bu qoidalar hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. 
Uch hatlab sakrash bo‘yicha dastlabki dunyo rekordi qonuniy-
lash tirilgan uslubda amerikalik D.Axern tomonidan 1911 --yil 30 – 
may sanasida Nyu – York shahrida o‘tkazilgan musobaqalarda qayd 
qilingan bo‘lib, 15 metr 52 sm ga teng natija ko‘rsatilgan. 1927-yildan 
boshlab, uch hatlab sakrashda yer yuzasiga oyoqlarning yengil tazda 
(«mushuk qadam») tashlanishi bilan faqrlanuvchi, Yaponiya sakrash 
maktabi ajralib chiqqan. 1936-yilga qadar yaponiyalik sportchilar 
ushbu sport turi bo‘yicha barcha yirik musobaqalarda ustunlikni o‘z 
qo‘llarida saqlab turishgan. Ular 1928 --yilda Amsterdam shahrida 
o‘tkazilgan, IX Olimpia o‘yinlarida g‘oliblikni qo‘lga kiritishgan. 
Shuningdek,, 1932 --yilda Los – Andjeles shahrida o‘tkazilgan, X 
Olimpia o‘yinlarida Ch.Nambu tomonidan dunyo rekordi o‘rnatilgan 
(15 metr 72 sm), 1936-yilda Berli n shahrida o‘tkazilgan, XI Olimpia 
o‘yinlarida N.Tadzima birinchi marta 16 metrlik masofani zabt etgan. 
Faqatgina 1950 --yilga kelibgina, braziliyalik sportchi – F.Silva 
ushbu natijani takrorlay olgan, bu sportchi 1951-yilda 16 metr 0,1 sm 
masofani qo‘lga kiritgan. 1952-yilda Xelsinki shahrida o‘tkazilgan, 
XV Olimpia o‘yinlarida F. da Silva tomonidan 16 metr 22 sm masofa 
zabt etilib, rekord natija sifatida qayd qilingan. Navbatdagi yetti-yil 
davomida Yevropa va Lotin Amerikasida faoliyat olib boruvchi uch 
hatlab sakrash maktablari vakillari o‘rtasida kurash ketgan. 1953-yilda 
L.Sherbakov (Sobiq Ittifoq) 16 metr 23 sm masofaga sakrashni 
amalga oshirgan, 1958-yilda esa – O.Ryaxovskiy 16 metr 59 sm 
natija ko‘rsatgan, 1959-yilda ushbu sportchi 16 metr 70 sm masofani 
zabt etgan. 1960-yil 5 – avgust sanasida Olshtin shahrida o‘tkazilgan 
uch hatlab sakrash musobaqalarida Polshalik Yu.Shmidt 17 metrlik 
masofaga sakrashni amalga oshirgan (17 metr 0,3 sm). 

---

266
17 metrlik masofaga sakrash natijasi navbatdagi Olimpiada-yili 
hisoblangan 1968-yilda qayd qilingan. XIX Olimpia o‘yinlarida 
(Mexiko, 1968-yil) 17 metrlik masofani D.Djentile (Italiya) zabt etgan 
(17 metr 22 sm), shuningdek, N.Prudensio (Braziliya) tomonidan 17 
metr 27 sm, V.Saneev (Sobiq Ittifoq) tomonidan esa – 17 metr 39 sm 
natija qayd qilingan va yangi Olimpia rekordi o‘rnatilgan. 1971-yilda 
kubalik sportchi P.Duenyas 17 metr 40 sm masofaga sakrashni amalga 
oshirgan, biroq 1972-yilda V.Saneev 17 metr 44 sm masofani zabt eta 
olgan. 1971-yil 15 – oktyabr sanasida Mexiko shahrida o‘tkazilgan 
musobaqalarda braziliyalik J.Oliveyra tomonidan 17 metr 89 sm 
masofa zabt etilib, yangi dunyo rekordi o‘rnatilgan, bu natija 10-yil 
davomida o‘zgarmasdan saqlanib qolgan bo‘lib, faqatgina 1985-yilda 
amerikalik U.Benks 18 metrga yaqin masofaga sakrashni amalga 
oshira olgan (17 metr 97 sm).
Hozirgi vaqtda yugurib kelib, uch hatlab sakrash sport turi bo‘yicha 
dunyo rekordi angliyalik D.Edvards hisobiga yozilgan bo‘lib, bu 
sportchi tomonidan 18 metr 29 sm natija qayd qilingan. 
Yugurib kelib, uch hatlab sakrash sport turining ayollar o‘rtasida 
ommalashtirilishi 1992-yilda boshlangan. Dunyoda birinchi ayol 
rekordchi sportchi bu yo‘nalishda ukrainalik I.Kravest (Geteborg, 
1995-yil) hisoblanib, bu sportchi 15 metr 50 sm natijani qayd qilgan. 
Shuningdek,, bu sportchi 1996-yilda Atlanta shahrida o‘tkazilgan 
ushbu sport turi bo‘yicha Olimpia chempioni hisoblanadi.