Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
Yüklə 3,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tərcümə: Ülkər Nəsibbəyli
- Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net
|
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 317
Mənə həçinin professor Vatanabe öz humanizm ideyaları ilə təsir edib. Mən humanizmə Avropanın əsas prisnsipi kimi baxıram. Bu ideya həmçinin Milan Kunderanın, romanının mahiyyəti ilə bağlı verdiyi açıqlamada da əksini tapıb. Vatanabe hərtərəfli öyrəndiyi tarixi mənbələr əsasında başda Rable olmaqla, Erasmusdan Sebastian Kastellionadək bütün kişilərin və Kraliça Marqeretdən tutmuş Qabriela Destreyədək IV Henriylə əlaqəsi olan bütün qadınların bioqrafiyasını qələmə alıb. Vatanabe bu yolla yaponlara humanizmin və dözümlülüyün əhəmiyyətini, inasanın öz əli ilə yaratdığı maşınlardan və uydurduğu mövhumatdan üstün olduğunu izah etməyə çalışırdı. O, daniyalı filoloq Kristofer Niropun sözlərinə istinad edirdi: ―Müharibənin əleyhinə çıxmayanlar müharibə tərəfdarlarıdırlar‖. Onun ―misilisiz cürəti‖ və ―Pantaqruel cəsarəti‖ Qərb təfəkkürünün əsasını təşkil edən humanizmin Yaponiyada kök salması üçün göstərdiyi cəhdlərdə də özünü biruzə verdi. Çalışıram həm söz adamları, həm də onların oxucuları, özlərinin və zamanın əzablarından xilas ola bilsinlər, ruhlarını ağır yaralardan təmizləsinlər. Vatanabenin şagirdi olmuş bir insan kimi mən öz vəzifəmi bunda görürəm. Mən öz ağrı-acılarımdan ədəbiyyat vasitəsilə xilas olmuşam, həmçinin həmvətlənlərimin də sağalması üçün dua edirəm. Yenə də əqli çatışmazlığı olan oğluma qayıtmaq istərdim. Hikari quşların köməyi ilə Bax və Motsartı kəşf etdi. Nəhayət, o öz musiqisini yaratdı. Oğlumun yazdığı ilk əsərlər təravət və nəşə ilə dolu idi. Hikarinin musiqisi yaşıl yarpağın üstündə bərq vuran şehi xatırladırdı. Həmin əsərlər müəllifinin məsumluğunu əks etdirirdi. Hikari bəstələməyə davam edirdi, bir müddət sonra mən onun musiqisində fəryadın və qaranlıq ruhun səsini eşitməyə başladım. Əqli çatışmazlığına baxmayaraq, inadkarlığı sayəsində o öz əsərlərini cilaladı, bəstəkarlıq texnikasını və musiqi anlayışını dərinləşdirdi. Beləliklə, Hikari qəlbinin dərinliklərindəki, bu vaxta qədər sözlə ifadə edə bilmədiyi kədəri kəşf etdi. ―Qaranlıq ruhun və fəryadın səsi‖ gözəldir. Bu səsi musiqidə əks etdirməklə Hikari öz ruhunu müalicə edir. Onun musiqisinin dinləyiciləri sağaltdığı da artıq təsdiq edilib. Beləliklə, mənim incəsənətin müalicəvi gücünə inanmaq üçün əsasım var. Mənim bu inamım özünü hələ tam doğrultmayıb. Cismim zəif olsa da, mən iyirminci əsrdə texnologiya və nəqliyyatın nəhəng inkişafının nəticəsi olan bütün səhvlərə bu inamın köməyi ilə sinə gərmək istərdim. Magistraldan uzaq, təcrid edilmiş əyalət həyatı yaşayan bir insan kimi mən, nəcib və humanist olduğuna ümid etdiyim xidmətlərimlə bəşəriyyətin sağalmasına kömək etməyin yollarını axtrarıram.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 318
1989 — LİBERALİZMİN SON QƏLƏBƏSİ?
Amerika politoloqu, Dövlət Departamentinin keçmiş yüksək rütbəli əməkdaşı Frensis Fukuyamanın ―Tarixin sonu?‖ essesi 1989-cu ilin yayında ―National Interest‖ (ABŞ) jurnalında işıq üzü görmüş və dərhal da bütün dünyada geniş əks-səda doğurmuşdur.
Esse dünya tarixinin dönüş məqamlarının birində – 1989-cu ildə Avropada kommunist rejimlərinin bir-birinin ardınca dağıldığı bir vaxtda, dünyanı azad və totalitar dünyalara bölmüş Berlin səddi uçqununun ―gurultu‖su yeni eranın — Fukuyamanın fikrincə, liberalizmin əbədi erasının başlanğıcından xəbər verdiyi günlərdə qələmə alınmışdır.
―Şahidi olduğumuz hadisələr, — Fukuyama yazırdı, — sadəcə olaraq ―soyuq müharibə‖nin və yaxud müharibədən sonrakı dövrün növbəti mərhələsinin sonu deyil, özlüyündə tarixin sonudur, bəşəriyyətin ideoloji təkamülünün və idarəetmənin bitkin forması kimi Qərb liberal demokratiyasının ümumdünya xarakteri almasının başa çatdırılmasıdır‖.
―Tarixin sonu?‖ essesi elə həmin il dünyanın bütün əsas dillərinə tərcümə edildi və bəşəriyyətin sonrakı inkişaf yolları haqqında bu gün də davam edən qızğın müzakirə- lərdən, əsas baxışlardan biri oldu.
Qərb oxucuları Fukuyamanın belə bir tezisini alqışladı ki, onların seçdikləri mənəvi dəyərlər və həyat tərzi yeganə düzgün yoldur və tarixin gedişi də bunu sübut edir; tarix Marksın dünya proletar inqilabı haqqındakı nəzəriyyəsini təkzib və liberalizm klassikləri C.Bentam və C.S.Millin yalnız insanın azadlığına əsaslanan sistemin səmərəli və mütərəqqi olması barədəki nəzəriyyələrini təsdiq etdi.
Fukuyama yazır ki, indən belə liberal demokratik düşərgəyə meydan oxumağa qabil olan dünya əhəmiyyətli faşist, yaxud kommunist gücü olmayacaqdır. Müəllif daha uzaqlara gedərək təsdiq edir ki, kommunizmin iflasından sonra daha liberalizmin dünyada alternativi yoxdur. Doğrudur, ayrı-ayrı ölkələrdə millətçilik və dini fundamentalizm hələ də şüurlara hakim kəsilməkdədir, lakin onların dünya əhəmiyyətli gücə çevrilmək üçün heç bir perspektivi yoxdur. Liberal dəyərlər, yəni demokratiya və insan hüquqlarını dünyanın bütün xalqları, aralarındakı mədəni fərqlərə baxmayaraq, tanıyacaqdır.
Eyni zamanda, Fukuyama özü sanki şübhə və tərəddüd keçirirmiş kimi soruşur: bəs görəsən, bu ―yeni şərəfli dünya‖ — ideyaların mübarizəsi, mücərrəd məqsədlər naminə özünü qurban verməyin, yüksək amallı idealizmin iqtisadi mənfəət, texniki və ekoloji problemlərlə əvəz olunduğu bir dünya darıxdırıcı və kədərli olmayacaqmı? Fukuyama bu gün bizim yaşadığımız dünya üçün bir ―həsrət‖ duyur. ―Tarixin sonu‖nu hələlik görə bilməyən bizlər isə artıq onun yaşayıb-yaratdığı dünyanın həsrətini çəkirik.
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 319
FRENSİS FUKUYAMA Tarixin sonu? (1989) ...Liberalizmin yaşamağa qabil heç bir alternativi qalmamış- dır. ...Tarixin sonunda meydana gələn dövlət ...insanın ayrıl- maz azadlıq hüququnu tanıdığına... görə liberal, təbəələrin razılığına əsasən mövcud olduğuna görə isə demokratik döv- lətdir.
Təxminən son onillikdə cərəyan edən hadisələri izləyərkən ümumdünya tarixində nə isə əsaslı bir hadisənin baş verdiyi hissindən uzaqlaşmaq çətindir. Ötən il ―soyuq müharibə‖nin sonunu və ―sülh‖ün bərqərar olduğunu elan edən çoxlu məqalə yazılmışdır. Fəqət bu materialların əksəriyyətində əsaslı məsələləri təsadüfi olanlardan ayırmağa imkan verən konsepsiya yoxdur; onlar səthidir. Belə ki, əgər cənab Qorbaçov Kremldən qovularsa və hər hansı yeni ayətullah minillik şahlıq dövrü elan edərsə, bu icmalçıların özü dərhal münaqişələr erasının bərpa olunduğunu elan etməyə tələsəcəklər. Ancaq gedən prosesin fundamental xarakter daşıması, onun cərəyan edən hadisələrə rabitə və nizam verməsi barəsində anlayış artmaqdadır. İdeoloji zorakılığın paroksizmi XX əsrdə gözlərimiz qarşısında bütün dünyanı bürümüşdü, liberalizm əvvəlcə mütləqiy- yətin qalıqları, sonra isə bolşevizm və faşizmlə, nəhayət, bizi nüvə müharibəsi girdabına sürükləməklə hədələyən ən yeni marksizmlə mübarizə etmək məcburiyyətində qalmışdı. Başlanğıcda Qərb liberal demokratiyasının tam qələbəsinə əmin olan əsr indi, nəhayət, nədən başlamışdısa, ona — hələ bu yaxınlara qədər fərz olunan ―ideologiyanın sonu‖ və yaxud kapitalizmlə sosializmin uyğunlaşmasına deyil, iqtisadi və siyasi liberalizmin şəksiz qələbəsinə qayıdır. Qərbin, qərbçiliyin qələbəsi ona görə şəksizdir ki, liberalizmin yaşamağa qabil heç bir alternativi qalmamışdır. Son onillikdə ən iri kommunist ölkələrində intellektual mühit mühüm islahatlara məruz qalmağa başlayaraq dəyişilmiş- dir. Bu fenomen yüksək siyasətin çərçivələrindən kənara çıxır, onu Qərb istehlakçı mədəniyyətinin ən müxtəlif formalarda geniş yayılmasında... müşahidə edirik. Şahidi olduğumuz hadisələr sadəcə olaraq ―soyuq müharibə‖nin və yaxud müharibədən sonrakı dövrün növbəti mərhələsinin sonu deyil, özlüyündə tarixin sonudur, bəşəriyyətin ideoloji təkamülünün və idarəetmənin bitkin forması kimi Qərb liberal demokratiyasının
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 320
universal xarakter almasının başa çatdırılmasıdır. Lakin bu o demək deyildir ki, bundan sonra daha heç bir hadisə baş verməyəcək və “Forin Affearz”ın beynəlxalq münasibət- lərə dair illik icmallarının səhifələri boş qalacaqdır, liberalizm hələlik yalnız ideyalar, şüur aləmində qalib gəlmişdir; real, maddi aləmdə qələbəyə hələ çox var. Ancaq ciddi əsaslar söyləməyə imkan verir ki, məhz bu ideal aləm son nəticədə maddi aləmi müəyyənləşdirəcəkdir. Bu prosesin mahiyyətini anlamaq üçün əvvəlcə tarixdə baş verən dəyişikliklərin təbiəti ilə əlaqədar bəzi nəzəri məsələləri araşdırmalıyıq.
I
Tarixin sonu haqqında təsəvvürü orijinallıq kimi qəbul etmək olmaz. Onun ən məşhur təbliğatçısı Karl Marks olmuşdur. O hesab edirdi ki, maddi qüvvələrin qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyənləşən tarixi inkişaf məqsədyönlü xarakter daşıyır və bütün ziddiyyətləri həll edəcək kommunist utopiyasına çataraq bitəcəkdir. Tarixin bu konsepsiyasını (əvvəli, ortası və sonu olan dialektik proses kimi) Marks özünün böyük alman sələfi G.V.F.Hegeldən əxz etmişdi. Bunun pis, yoxsa yaxşı olmasından asılı olmayaraq, Hegel tarixiliyinin bir çox cəhətləri bu gün əqli biliyimizin tərkib hissəsini təşkil edir. İnsan şüurunun sosial qurumların qəbilə-tayfa, quldarlıq, teokratiya və nəhayət, demokratik eqalitarizm 1 kimi konkret formalarına uyğun gələn bir sıra mərhələləri keçməsi haqqında təsəvvür bu qəbildəndir. Hegel filosofların içərisində birinci olaraq müasir ictimai elmin dilində danışmağa başlamışdır. Onun üçün insan ―təbii hüquq‖ nəzəriyyəçilərinin hesab etdikləri kimi, bu və ya digər ―təbii‖ atributların məcmusu deyil, konkret tarixi və ictimai mühitin məhsuludur. Və təbiətə yiyələnərək onu elm və texnikanın köməyi ilə dəyişdirmək ideyası Marksa deyil, Hegelə məxsusdur. Tarixi relyativizmdən tout court 2 relyativizmə enmiş sonrakı tarixçilərdən fərqli olaraq Hegel hesab edirdi ki, tarix müəyyən mütləq anda zirvə nöqtəsinə çatır, məhz həmin anda cəmiyyətin və dövlətin bitkin, ağlabatan forması qalib gəlir. Bədbəxtlikdən, çoxları Hegeli Marksın sələfi kimi tanıyır və ona marksizm prizma- sından baxırlar; çox az adam onun əsərləri ilə birbaşa tanış olmaq əziyyətinə qatlaşmışdır. Hegeli təfsirçi marksistlərdən xilas etmək və onu müasir dövr üçün əhəmiyyət kəsb edən bir filosof kimi həyata qaytarmaq cəhdlərini az-çox fransız tədqiqatçıları etmişdilər. On- ların içərisində rus mühaciri, parlaq intellektual Aleksandr Kojev xüsusilə fərqlənirdi. Kojev ―Ruhun fenomenologiyası‖ dövrü Hegelini 1806-cı ildə tarixin sonunun yaxın- laşdığını elan etmiş Hegeli dirçəltmək istəyirdi. Çünki hələ onda Hegel Prussiya
1
— red.
2 Eläcä bu (fr.)
“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 321
monarxiyasının Napoleon tərəfindən məğlub edilməsində Fransa inqilabı ideallarının qələbəsini, azadlıq və bərabərlik prinsiplərini özündə cəmləşdirmiş dövlətin yetişməkdə olan universallaşdırılmasını görürdü. Kojev israr edirdi ki, əslində Hegel haqlı imiş. Yena ətrafında döyüş tarixin sonunu bildirirdi, belə ki, məhz həmin anda bəşəriyyətin avanqardının köməyi (bu termin marksistlərə yaxşı tanışdır
inqilabının prinsipləri həyata keçirildi. 1806-cı ildən sonra da hələ çox iş qalırdı
köləlik və kölə alverinin ləğvi irəlidə idi, fəhlələrə, qadınlara, zəncilərə və başqa irqi azlıqlara seçki hüququ vermək lazım idi və s. Ancaq liberal-demokratik dövlətin prinsiplərinin özü o vaxtdan artıq yaxşılaşdırıla bilməzdi. Əsrimizdə baş vermiş iki dünya müharibəsi, onların ardınca inqilab və çevrilişlər bu prinsiplərin daha geniş ərazilərə yayılmasına kömək etdi. Nəticədə əyalət sivilizasiyanın ön mövqeyinə çıxdı, Avropa və Şimali Amerikanın cəmiyyətləri isə liberalizm prinsiplərini həyata keçirmək üçün sivilizasiyanın ön cərgəsinə keçdilər. Tarixin sonunda meydana gələn dövlət qanunlar sistemi vasitəsilə insanın ayrılmaz azadlıq hüququnu tanıdığına və müdafiə etdiyinə görə liberal, təbəələrin razılığına əsasən mövcud olduğuna görə isə demokratik dövlətdir. Kojevə görə, onun təbirincə, bu ―universal homogen dövlət‖ müharibədən sonrakı Qərbi Avropa ölkələrində, ən nəhəng və cəsur layihələri Ümumi bazardan ibarət olan bu süst, tox, özündənrazı, yalnız özləri ilə məşğul olan, zəif iradəli dövlətlərdə gerçək həyata tətbiq edildi. Başqa cür ola bilərdimi? Bəşər tarixi öz münaqişələri ilə ―ziddiyyətlər‖in mövcudluğuna əsaslanır: qədim insanın şəxsiyyət kimi tanınmağa can atması, ağa-qul dialektikası, təbiətin dəyişdirilməsi və ona sahib çıxması, ümumbəşəri hüquqlar uğrunda mübarizə və proletariatla kapitalistlər arası- nda dixatomiya 3 bu qəbildəndir. Universal dövlətdə isə bütün ziddiyyətlər həll edilmiş və bütün tələbatlar ödənilmişdir. Mübarizə və ciddi münaqişələr yoxdur, ona görə gene- rallara və dövlət xadimlərinə də ehtiyac yoxdur; yerdə qalan isə, əsasən, iqtisadi fəaliy- yətdən ibarətdir. Demək lazımdır ki, Kojev həyatda da öz təliminə əməl edirdi. O hesab edirdi ki, düzgün başa düşülən Hegel mütləq biliyə nail olduğuna görə filosoflar üçün heç bir iş qalmamışdır. Ona görə də Kojev müharibədən sonra müəllimliyi tərk etmiş və 1968-ci ildə vəfat edənə qədər Avropa İqtisadi Birliyində (AİB) məmur işləmişdir. Kojev tərəfindən tarixin sonunun elan edilməsi, əlbəttə, müasirləri üçün fransız intel- lektualının dünya müharibəsi və başlanmaqda olan ―soyuq müharibə‖nin nəticələri ilə bağlı tipik ekssentrik solipsizmi kimi görünürdü. Hər halda, Kojev tarixin qurtardığını hansı cəsarətlə iddia edirdi? Bunu başa düşmək üçün biz bu iddianın Hegel idealizmi ilə əlaqəsini araşdırmalıyıq.
3 Davamlí parçalanmalar — red. “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 322
II
Hegel üçün tarixi hərəkətə gətirən ziddiyyətlər, hər şeydən əvvəl insan şüuru dairəsində, yəni ideyalar Amerika siyasətçilərinin seçkiqabağı bayağı vədləri deyil, dünyanın geniş birləşdirilmiş cəhətlərini əks etdirən ideyalar səviyyəsində mövcuddur; onları ideologiya adlandırmaq daha yaxşı olardı. İdeologiya, eyniləşdirilməyə adət etdiyimiz kimi, siyasi doktrina ilə üst-üstə düşmür, ancaq hər hansı cəmiyyətin əsasında dayanan din, mədəniyyət və mənəvi dəyərləri də özündə birləşdirir. Hegelin ideal, real və maddi aləmin əlaqəsinə baxışı çox mürəkkəbdir. Ondan başlayaq ki, onun üçün onların arasında fərq zahiridir. Hegel üçün real aləm fəlsəfə professor- larının ideoloji xurafatından asılı deyil; ancaq demək olmaz ki, ideal olan onun üçün ―maddi‖ aləmdən ayrılıqda mövcuddur. Hegel özü də professor olmaqla Yena döyüşü kimi bir maddi hadisənin təsiri altında bir müddət çaşıb qalmışdı. Amma əgər, bir tərəfdən, Hegelin yazarlığına və düşüncəsinə maddi aləmdən atılmış güllə son qoya bilərdisə, digər tərəfdən, tətiyin üzərindəki barmaq, öz növbəsində, Fransa inqilabını ruhlandırmış azadlıq və bərabərlik ideyası ilə hərəkətə gətirilirdi. Hegel üçün maddi aləmdə insanın bütövlükdə özünü aparması, buradan da bütün bəşər tarixinin kökü şüurun əvvəlinci vəziyyətindən irəli gəlir... Şüur nəticə deyil, səbəbdir və o, maddi aləmdən kənar inkişaf edə bilməz; ona görə də bizi əhatə edən hadisələr burulğanının əsl səbəbi ideologiyadır. Sonrakı mütəfəkkirlərin əsərlərində Hegel idealizmi miskin vəziyyətə salındı. Marks şüurun əhatə dairəsində olan dini, incəsənəti və fəlsəfənin özünü həlledici maddi istehsal vasitələri ilə əsaslandırdığı ―üstqurum‖un siyahısına keçirərək ideal və real aləm arasında əlaqəni tərsinə dəyişdi. Marksizmin daha bir hüznlü mirası ondan ibarətdir ki, biz siyasi və tarixi hadisələrin maddi və əməli izahlarına meylli olmuşuq; biz ideyaların müstəqil gücünə inanmaqdan çəkinirik. Buna sonuncu nümunə Pol Kennedinin böyük uğur qazanmış ―Böyük dövlətlərin yüksəlişi və süqutu‖ kitabıdır. Orada böyük dövlətlərin süqutu çox sadə iqtisadi gərginləşmə ilə izah olunur. Əlbəttə, burada müəyyən həqiqət vardır: iqtisadiyyat özünü güclə saxlayan imperiya müflisliyi haqqında sonsuz etiraflarla yaşaya bilməz. Ancaq cəmiyyətin öz ümummilli məhsulunun 3, yaxud 7 faizini nəyə müdafiəyə, yoxsa istehlak ehtiyaclarına ayıracağı haqqında məsələ bu cəmiyyətin siyasi prioritetlərinə daxildir, axırıncılar isə şüur dairəsində müəyyən olunur. Müasir düşüncənin materialist meyli təkcə marksizmə rəğbət bəsləyən sollar üçün deyil, bir çox qızğın antimarksistlər üçün də səciyyəvidir. Məsələn, deyək ki, ―Uoll strit cornel‖ jurnalının materialist determinizmi sağ qanada dayanır. O, ideologiya və mədə- niyyətin əhəmiyyətini tanımır, insana mahiyyətcə yüksək gəlir dalınca qaçan ağıllı fərd kimi baxır. İqtisadiyyata dair dərsliklərdə məhz bu tip insanları onu hərəkətə gətirən “Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.
Ə
Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu – www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana 323
maddi stimullarla birlikdə iqtisadi həyatın əsası kimi götürürlər. Bu materialist baxışların şübhəli tərəflərini misalla göstərək.
Maks Veber özünün məşhur ―Protestant etikası və kapitalizmin ruhu‖ kitabını protestant və katoliklərin iqtisadi fəaliyyətindəki fərqləri göstərməklə başlayır. Bu fərqlər belə bir zərb-məsəldə ümumiləşdirilmişdir ki, ―protestantlar şirin bar alır, katolik- lər şirin yuxuya dalırlar‖. Veber qeyd edir ki, insanı yüksək gəlir dalınca qaçan ağıllı varlıq hesab edən hər hansı iqtisadi nəzəriyyəyə uyğun olaraq tariflərin yüksəldilməsi əmək məhsuldarlığının artmasına gətirib çıxarmalıdır. Lakin bir çox ənənəvi kəndli icmalarında bu, əks nəticə verir daha yüksək tariflər qoyularkən gündə iki marka yarım qazanmağa adət etmiş kəndli az işləməklə elə həmin məbləği qazanmaq imkanı olduğunu başa düşür və elə də hərəkət edir. Gəlirə deyil, asudə vaxta, sonra afinalı tacirin firavan dolanışığına deyil, spartalı hoplitin 4 hərbiləşdirilmiş həyat tərzinə, ya da hətta aristokratın ənənəvi vaxt keçirməsinə deyil, ilkin kapitalizm dövrü sahibkarının asket həyatına üstünlük verilməsini maddi qüvvələrin simasız hərəkətləri ilə izah etmək olmaz; seçim əsasən şüur sahəsində, ideologiyada baş verir. Veberin əsərinin mərkəzi mövzusu, Marksın əksinə olaraq, belə bir tezisi sübut etməyə yönəlir ki, kökləri din və mədəniyyətdə olan maddi istehsal üsulu ―bazis‖ə deyil, ―üstqu- rum‖a aiddir. Əgər biz müasir kapitalizmin və gəlirin motivlərinin nə olduğunu başa düşmək istəyiriksə, Veberə görə, hər ikisinin şüur sahəsində olan ilkin şərtləri öyrənilməlidir. Müasir dünya iqtisadi inkişafın materialist nəzəriyyələrinin acizliyini çılpaqlığı ilə göstərir. ―Uoll strit cornel‖ jurnalının materialist determinizm məktəbi azad bazar iqtisadiyyatının həyataqabilliyinə sübut kimi Asiyanın son bir neçə onilliklər ərzində əldə etdiyi heyrətamiz iqtisadi uğuru misal göstərməyi xoşlayır; nəticə çıxarırlar ki, başqa cəmiyyətlər də öz əhalisinə sərbəst şəkildə maddi maraqları rəhbər tutmağa imkan ver- səydi, onlar da belə uğurlar qazanardı. Əlbəttə, azad bazar və sabit siyasi sistem iqtisadi yüksəlişin vacib şərtidir. Lakin o da şübhəsizdir ki, Uzaq Şərq cəmiyyətlərinin mədəni irsi, əmək, ailə həyatı etikası, qənaətcilliyi, islamdan fərqli olaraq, iqtisadi davranış sahəsinə heç bir məhdudiyyət qoymayan dini və özünə yer etmiş digər mənəvi keyfiyyətləri onların iqtisadi fəaliyyətini izah edərkən heç də az rol oynamır. Bununla belə, materializm beyinlərə elə təsir edib ki, iqtisadi inkişafın ciddi müasir nəzəriyyələrindən heç biri şüur və mədəniyyəti qəbul etmir və görə bilmir ki, bu, mahiy- yətcə iqtisadiyyatın ana qucağıdır. İqtisadi davranışın şüur və mədəniyyətlə şərtləndiyini başa düşməmək geniş yayılmış səhvə gətirib çıxarır — təbiətinə görə ideya ilə bağlı olan hadisələri də maddi səbəblərlə izah edirlər. Məsələn, Çin islahatı, son vaxtlar isə Sovet İttifaqında aparılan islahat da adətən maddinin ideya üzərində qələbəsi kimi şərh olunur. İzah etməyə çalışırlar ki, ideoloji stimullar maddi marağı əvəz edə bilmədi və irəliləyiş əldə etmək üçün şəxsi
4
Aõír sìlahlí pìyada — red.
|