Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

xemosintez
deyiladi. 
Birinchi guruhga kiruvchi organizmlar 
«avtotrof»
organizmlar, deb ataladi. 
Ikkinchi guruhga anorganik moddalardan organik moddalarni sintez qila 

---

olmaydigan tirik organizmlar kiradi. Shuning uchun bu organizmlar organik 
moddalarni ovqat tarzida qabul qiladi. 
Bu guruhga kiruvchi organizmlar 
«geterotrof»
organizmlar deb ataladi. Bu 
guruhga hamma hayvonlar va ko‘pchilik bakteriyalar kiradi. 
Tut ipak qurti ham boshqa hamma hasharotlar kabi mana shu guruhga kiradi, 
ya’ni ozuqaga muhtoj bo‘ladi. Oziq deganda, organik va mineral moddalarning 
biror kompleksini tushunamiz, bular organizmning yashashi uchun zarurdir.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, faqat tut bargi ipak qurti uchun to‘la qimmatli 
oziq hisoblanadi. Bu oziq ham o‘zining to‘yimliligiga qarab o‘zgarib turadi, ya’ni 
tutning naviga, bargning yaxshi pishgan yoki pishmaganligiga, yosh tut daraxtining 
o‘sish sharoiti: tuprokqa, suv bilan ta’minlanganligiga, yorug‘lik rejimiga va 
boshqalarga bog‘liq. 
57 -rasm.A.[18] 
Qurt og‘iz qismlari bilan
bargni qamrab oladi. 
B [18]. 
Qurt boshi bilan harakat 
qilib barg bo‘lakchasini 
uzib oladi, bunda yuqorigi 
lab va ostki jag‘ 
mo’ylovlari bilan ostki lab 
bargni tutib turadi. 

---

Bundan tashqari, qurt rivojlangan sari «ta’m bilish»ini o‘zgartiradi; kichik 
yoshdaligida unga sersuv barg kerak bo‘lsa, katta yoshdaligida uning organizmi 
talabiga birmuncha dag‘allashgan va suvi kam bo‘lgan, pishgan barg muvofiq
keladi. 
Oziq moddalari ipak qurti organizmiga bir necha bosqichdan iborat 
1) tut bargi bo‘lagini kemirib olish, 2) oziqni tomoq o‘tkazuvchidan ichakka 
o‘tkazish, 3) hazm qilish, 4) o‘zlashtirish. 
Tut bargi bo‘lagini kemirib olish uchun qurt ko‘krak oyoqlari va ostki jag‘ 
mo‘ylovlari bilan barg chetini tutib turib, shu chetining kichkina bo‘lagini jag‘lari 
bilan tortib oladi, so‘ngra boshini oldinga surib orqaga tortish bilan bu bo‘lakni uzib 
oladi. 
Bargdan uzib olingan bo‘lakchaning katta-kichikligi jag‘larining katta-
kichikligiga bog‘liq. Jag‘lar esa yoshga qarab kattalashib boradi. Qurt joyini 
o‘zgartirmasdan turib boshi yetaolgan joygacha bir necha barg bo‘lakchalarini 
kemira oladi, so‘ngra yangi joyga siljiydi. 
Birinchi yoshdagi qurtlar barg chekkasini kemirish uchun kichkinalik qiladi, ular, 
asosan, bargning orqa tomonidagi yumshoq joyini yeydi. Qurt ikkinchi yoshida 
bargni teshikli qilib va qisman chekkasidan yeydi. Uchinchi yoshdan boshlab, qurt 
barg chekkasini kemiradi,barg uning tanasiga nisbatan qulay joylashgan bo‘lsa 
xuddi shunga o‘xshash o‘rtasidan ham kemiradi. Uchinchi va to‘rtinchi 
yoshlarda qurt barg tomirlarini qisman qoldiradi, beshinchi yoshda bargning 
bandidan boshqa hamma qismini yeydi.

---

58–rasm Ipak qurti tanasida organlarning joylashish chizmasi. 
1-tomoq o‘tkazuvchi 2-aorta; 3-o‘rta ichak; 4 -bel naychasi; 5- Malpigi naychasi; 6 -ingichka 
ichak;7- yo‘g‘on ichak; 8 -to‘g‘ri ichak; 9-orqa chiqaruv teshigi. 10-siydik pufakchasi; 11- ipak 
chiqaruvchi bezning fibrionli qismi ;12-ipak ajratuvchi bezning rezervuari 13-qorin nerv zanjiri; 
14- ipak o‘tkazuvchi juft naycha; 15-ipak ajratuvchi naycha; 16 -tomoq osti nerv tuguni; 17-
tomoq; 18-tomoq usti nerv tuguni. 
Uzib olingan barg bo‘lagi og‘iz teshigi orqali ichakka tushadi. Ichak og‘iz 
va orqa chiqaruv teshigi o‘rtasida joylashgan va uchta: oldingi, o‘rta va orqa 
qismga bo‘lingan to‘g‘ri keng kanaldir. 
Oldingi qism bevosita og‘iz teshigiga ,tomoq va tomoq o‘tkazgichga 
yondoshgan og‘iz voronkasidan iborat. 
Og‘iz voronkasi xitin qavati bilan qoplangan bo‘lib, yuza qismida orqa 
tomonga yo‘nalgan tishli bo‘rtiklar joylashgan. Bu tishli bo‘rtiklar og‘iz 
voronkasiga tushgan ovqatni orqaga - jag‘lar tomonga o‘tib ketishiga to‘sqinlik 
qiladi. Jag‘larning asosida og‘iz voronkasiga so‘lak bezining teshigi 
ochilgan,bezlarning o‘zi og‘iz bo‘shlig‘ida va birinchi ko‘krak bo‘g‘imning 
oldingi qismida joylashgan. Og‘iz voronkasiga shu bezlardan kelayotgan so‘lak 
barg bo‘lakchasini namlaydi; so‘lakning bargga ta’siri hozircha to‘laligicha 
aniqlanmagan. Ehtimol, so‘lak barg hujayralarini o‘ldirib, uni hazm bo‘lishiga
tayyorlaydi, bargdagi ayrim bakteriyalarni nobud qiladi. 
Og‘iz voronkasining tubida og‘iz teshigi joylashgan, bu voronka bilan 
tomoqni birlashtirib turadi.Tomoq devorlari markaziga birmuncha siqilgan 
ingichka naychani eslatadi,shuning uchun uning ko‘rinishi 
X 
harfiga o‘xshaydi. 
Tomoqni bir guruh muskullar o‘rab turadi,bular tomoqning puls orqali 
qisqarishini ta’minlaydi. Buning natijasida ovqat tomoqdan tomoq o‘tkazgichka 
qarab siljiydi, bunda tomoq sekin-asta kengaya boradi.Tomoq o‘tkazgich ichak 
oldingi tomonning asosiy qismidir. Tomoq o‘tkazgich kanalning o‘rta qismi 
tomoniga qarab kengayib boradi,barg bo‘lakchalari o‘rta qismi tomoniga qarab 
kengayib boradi, barg bo‘lakchalari o‘rta qismga o‘tguncha bu qismda to‘planib 
turadi. So‘lak bezlari bilan namlangan barg bo‘lakchalari tomoqdan o‘ta turib, 

---

tomoq o‘tkazgichda to‘planadi. Bu yerda oziq hech qanday o‘zgarishga 
uchramasdan suyuqlik pufakchasi vazifasini o‘tovchi tomoq o‘tkazgichda bir 
qancha vaqt turib qoladi. So‘ngra oziq tomoq o‘tkazgichdan vaqt- vaqti bilan 
o‘rta ichakka ayrim bo‘lakchalar holida emas, umumiy massadan porsiya- 
porsiya holida o‘tib turadi. 
Tomoq va tomoq o‘tkazgichda nerv uchlari bilan ta’minlangan xitinli 
qilchalar bo‘ladi, bular o‘ziga xos ta’m bilish organi vazifasini bajarsa kerak. 
Tomoq va tomoq o‘tkazgichning devorlari ikki qavat xitindan iborat, shu bilan 
birga tomoq devoridagi xitinning ichki qavati og‘iz voronkasidagi kabidir. 
Ichakning o‘rta qismi tomoniga yo‘nalgan tishsimon o‘siqlar tomoq qisilganda oziq 
massasi og‘iz voronkasi tomonga o‘tib ketmasligi uchun yordam beradi. 
Tomoq o‘tkazgich devorning yaqinida tomoq o‘tkazgich teshigining 
qisqarishi ta’minlaydigan halqali va uzunasiga ketgan muskullar joylashgan. Bu 
qisqarish natijasida oziq tomoq o‘tkazgichdan ichakning o‘rta qismiga o‘tadi. Bu 
muskullar ichakning oldingi qismining so‘ruvchanlik qobiliyatini bir oz oshiradi; 
agar boshning og‘iz qismiga suyuqlik tomizilsa, ular oldingi qismi tomonidan o‘sha 
vaqtning o‘zida so‘rib olinadi. 
Tomoq o‘tkazgich va ichak o‘rta qismi chegarasida joylashgan xalqali 
klapan oziqning ichak o‘rta qismi bo‘shlig‘iga erkin o‘tishiga imkon beradi, lekin 
uning orqasiga qaytishiga to‘sqinlik qiladi. Bu shuning uchun ham muhimki, ovqat 
o‘rta ichakda suyuq holga o‘tadi, shunday ekan, qurt joyini o‘zgartirganda va har 
qanday boshqa harakat qilganda qurtning tanasi qisqaradi, natijada ichakka 
kelayotgan bosim ortadi. Bunday holatda agar klapan bo‘lmaganda edi,o‘rta 
ichakdagi suyuq ovqat tomoq o‘tkazgich va og‘iz voronkasiga, bu yerdan esa 
tashqariga chiqib ketgan bo‘ladi, ya’ni qurt ovqatni qusib tashlaganday bo‘lardi. 
Klapan borligi uchun ovqat tashqariga chiqib ketmaydi va ichak ning o‘rta 
qismidagi hamma ovqat qurt tanasi har qanday qisqarganda ham shu bo‘shlig‘ida 
turaveradi. Shunday bo‘lishiga qaramay, qurt qusishi mumkin. Masalan, xloroform 
ta’sirida qurt qusadi. 

---

Ichakning o‘rta qismi qurtning tana bo‘shlig‘ida joylashgan va ikkinchi 
ko‘krak segmentidan oltinchi qorin segmentigacha davom etadi. Bu yo‘g‘on katta 
trubka shaklida, oldingi tomoni bir oz keng bo‘lib, orqa tomoni torayib boradi. 
Ichak qurt tanasidagi eng katta organ bo‘lib, tana bo‘shlig‘ining ko‘p qismini 
egallab turadi. 
O‘rta qisimning devori bir qavat bezli epiteliydan tuzilgan. Hayvon 
to‘qimalarining, himoya qilish, ajratish yoki so‘rish vazifalarini bajaradigan bir 
turiga epiteliy deyiladi. 
Epiteliy hujayralari bir yoki bir necha qavat hujayralardan tuzilgan bo‘lib, 
uning tagida biriktiruvchi to‘qima joylashadi.
Epiteliy qavati bilan biriktiruvchi to‘qima o‘rtasida bazal membrana yoki 
bazal parda bo‘ladi. Hamma organlar usti va organizm hamma qismining sirti 
epiteliy bilan qoplangan. Yuzadagi epiteliy himoya vazifasini bajaradi, ya’ni uning 
hujayralari qurtning teri qoplamini hosil qiladi. 
Ichak o‘rta qismining epiteliysi uchta vazifani bajaradi. Birinchisi, tananing 
ichki bo‘shlig‘ini barglar bilan ichakka kirishi mumkin bo‘lgan mikroblardan 
himoya qiladi; ikkinchisi, fermentlar ajratadi, bu fermentlar yordamida ovqat hazm 
bo‘ladi; uchinchi qavati esa ovqat hazm bo‘lishi natijasida ichakda hosil bo‘lgan 
oziq moddalarini so‘rib oladi. 
Ichak o‘rta qismining epiteliysi uch xil: