2-§. Hozirgi zamon fani materiya haqida
Obyektiv borliq hamisha harakat qilib turuvchi materiyadan iborat.
Moddiy dunyo xilma-xildir, unda sodir bo‘ladigan hodisalar ham turli-
tumandir. Ularning asosini nima tashkil qiladi degan savol ko‘pgina
kishilarni qiziqtirib kelgan. Falsafadagi ikkita oqim bu savolga ikki xil
javob berishgan.
Idealizm vakillari narsa va hodisalar asosini sezgi, ilohiy iroda yoki
mutlaq g‘oya tashkil etadi deb tushuntirishgan.
Materialistlar esa hodisalarni tabiiy tushuntirishga harakat qilishgan.
O‘tmishdagi materialistlar materiyani real narsalar va hodisalarning biror
aniq shakllari bilan taqqoslashga harakat qilganlar. Fales dunyoning
asosini suv tashkil qiladi degan. Geraklit esa hamma narsaning asosini
olov tashkil qiladi deydi. Ba’zi materialistlar dunyoning asosini, barcha
narsa va hodisalarning asosini to‘rtta element tashkil qiladi deyishgan.
Bular: suv, olov, havo, tuproq. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda
materiyaga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: Materiya obyektiv
reallikni ifodalovchi falsafiy kategoriya bo‘lib, bu obyektiv reallikni
inson o‘z sezgilari bilan idrok qiladi va u bizning sezgilarimizga bog‘liq
bo‘lmagan holda mavjuddir, bizning sezgilarimiz undan nusxa, surat
oladi, uni aks ettiradi.
Ta’rifda materiya ongimizning obyektiv manbai ekanligi va uni
bilish mumkinligi ta’kidlanishi bilan birga, o‘tmishdagi falsafiy
sistemalardan farqli, materiya hissiy qabul qilinadigan jismlardan,
moddalar, zarralardan va hokazolardan iborat etib qo‘ymaydi.
Materiyaning falsafiy tushunchasi uning tuzilishi va xususiyatlari
to‘g‘risidagi tabiiy-ilmiy tasavvur bilan aralashtirib yubormaslikni talab
qiladi. Chunki materiyaning falsafiy tushunchasi mutlaq xarakterga ega
bo‘lib, fandagi yangi-yangi kashfiyotlar uni tasdiqlab boradi, lekin
mohiyatini o‘zgartirmaydi. Materiyaning tuzilishi va xususiyatlari
to‘g‘risidagi tabiiy-ilmiy tasavvur esa fan taraqqiyoti bilan o‘zgarib,
kengayib boradi.
93
Materiyaning falsafiy tushunchasini uning tabiiy-ilmiy tasavvuridan
farqini tushuna olmagan ba’zi tabiatshunos va faylasuflar materiya yo‘q
bo‘ldi degan fikrga borishdi. Buning sababi XX asr boshlarida fizika
fanida bo‘lgan yangiliklar edi. Atomning o‘z navbatida yanada mayda
zarrachalarga – elektron, protonlarga bo‘linib ketishini kashf etilishi
«materiya yo‘qoldi» deb xulosa chiqarishlariga olib keldi.
Materiya yo‘q bo‘lmaydi, uning tuzilishi haqidagi eski tasavvur-
larimiz yo‘q bo‘ladi, uning xususiyatlari to‘g‘risidagi bilimlarimiz
chegaralari kengayadi, uning tuzilishi va xususiyatlari to‘g‘risida
chuqurroq tasavvur vujudga keladi.
Materiyaning tuzilishi haqidagi hozirgi zamon ilmiy tasavvurlari
uning tizimli tarzda tashkil topganligi to‘g‘risidagi g‘oyaga asoslangan.
Masalan, har qanday makrojismni muayyan molekulalar majmui sifatida
qarash mumkin. Har qanday molekula ham tizimdir. U atomlar va ular
o‘rtasidagi muayyan aloqalardan iboratdir. Har bir atomning yadrosi o‘z
navbatida ichki tarkibga ega. Oddiy misol, vodorod atomida yadro bir
zarra hajmiga teng keladigan protondan iborat. Nisbatan murakkab
atomlar yadrosi proton va o‘zaro ta’sir qiluvchi va neytronlardan tashkil
topadi. Proton va neytronlar ham murakkab tuzilmalardir. Ular tarkibida
ham o‘ziga xos elementlar – kvarklar mavjud.
Tirik tabiatni o‘rganganimizda ham, biz materiyaning tizimli
tuzilishini ko‘ramiz. Masalan: hujayra va undan tashkil topgan
organizmlar murakkab tizimlardir. Jamiyatda ham ko‘p miqdordagi
o‘zaro tutashuvchi tizimlarning tiplari mavjuddir: odam, oila, turli
kollektivlar, birlashmalar va tashkilotlar, partiyalar, sinflar, millatlar,
davlatlar, davlatlarning tizimlari va yaxlit jamiyat ham.
Moddiy olamning har qanday obyekti yagona va takrorlanmasdir.
Lekin obyektlar qanchalik yagona va takrorlanmas bo‘lmasin, ular
tuzulishida umumiy belgilar bor. Masalan: atomlarning juda ko‘p turlari
bor, lekin ular bir tipda tuzilgan (atomda yadro va elektron qobig‘i
bo‘lishi kerak). Turli makrojismlarda, hujayralarda, ulardan tuzilgan tirik
organizmlarda ham umumiy belgilar topish mumkin. Tuzilmalardagi
umumiy belgilarning mavjudligi turli obyektlarni muayyan moddiy
tizimlar turkumiga birlashtirish imkoniyatini beradi. Bu turkumlarni
ko‘pincha materiya tuzilishining darajalari yoki materiyaning turlari deb
atashadi.
Materiyaning hamma turlari genetik ravishda bog‘langan, ya’ni
ularning har biri boshqasidan kelib chiqadi, rivojlanadi. Hozirgi zamon
94
fani materiyaning tuzilishini uning darajalari iyerarxiyasi tarzida
tasavvur qilishni o‘rgatadi. Unga ko‘ra materiya tuzilishi tashkiliy
Yüklə Dostları ilə paylaş: |