Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Ekzistensial falsafa – tom ma’noda mavjud bo‘lmoq, demakdir. 
Ekzistensializm vakillari asosan ikki yo‘nalishga bo‘linadi. Biri 
dunyoviy (Xaydeger, Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy (Yaspers, 
Marsel) bo‘lib, bunday bo‘linish nisbiydir. Bu falsafiy yo‘nalish 
nihoyatda xilma-xil yo‘nalishdagi ta’limotlarni insonning ma’naviy 
dunyosi, inson taqdiri, erkinligi g‘oyalari asosida umumlashtiradi.
Xaydeger, Sartr, Kamyulavrning ta’limotiga ko‘ra, inson o‘zining 
yaratish jarayonini o‘zi erkin amalga oshiradi. Insoniyat oldida ulkan 
imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ulardan qaysi birini tanlashda u erkindir. 
Demak, inson o‘z mohiyatini o‘zi erkin belgilaydi, uning kim bo‘lib 
yetishishi faqat uning o‘ziga bog‘liq. Erkinlik insonning o‘zi tomonidan 
yaratiladigan ichki ruhiy holati tarzida talqin etiladi. Insonga berilgan 
imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, chunki bunda inson 
o‘zi, boshqalarni hamda uni o‘rab turgan olamni ham qayta yaratadi.
Diniy ekzistensializm vakillari Yaspers va Marsel fikricha, inson o‘z 
erkin faoliyati davomida Xudoga qarab unga yetishish uchun, kamolot 
tomon harakat qiladi.
Pragmatizm – yunoncha «pragmatos» so‘zidan olingan bo‘lib, 
«ish», «xatti-harakat» degan ma’nolarini anglatadi. Yirik namoyandalari 
CH.Pirs, U.Djems, J.Dyui va boshqalar. Pragmatizm foydali faoliyatga 

---

 59
undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo‘llari va usullari haqida 
mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bu falsafiy yo‘nalishning maqsadi 
insonga olamda o‘z o‘rnini topishga yordam berishdan iboratdir.
Pragmatizm falsafiy oqim sifatida AQSHda XIX asrning 70-yillarida 
va XX asrning ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrida 
mamlakatning ma’naviy hayotiga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi. Pragmatizm 
falsafasi hozirgi kunga qadar ham AQSH, Kanada, Angliya, Avstraliya 
universitetlarida o‘rganiladi.
Pragmatizm – an’anaviy klassik falsafaga qarama-qarshi o‘laroq 
inson harakati, faoliyati muammosiga yangicha qarashni taklif qildi. 
Faoliyat bu inson hayotining asosini tashkil qiladi, holbuki shunday ekan 
uni amalga oshirishda uning ongida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 
Faoliyat maqsadga muvofiq ongli harakatdir. o‘sha ongli harakatning 
mexanizmi, fikrlash tartibi qanday degan savol tug‘iladi. Bu masalada 
pragmatizmning boshqa falsafadan farqi shundaki, bilish faoliyatini 
tashqi obyektiv voqelikka nisbatan qarashga qarshi chiqadi. Bu borda 
uning o‘rniga kishi ichki ruhiy faoliyatiga e’tibor qaratishni tavsiya 
qiladi. Pirs eng avvalo bilim haqida emas, balki ishonch, e’tiqod haqida 
gapirish lozim deydi. Bilishga qarshi bilmaslik yotgan bo‘lsa, Pirsda 
ishonch-e’tiqodga qarshi shubhani qo‘yadi. Shubhada inson harakatidagi 
sobitqadamlik yo‘qoladi. Demak, Pirs oldingi falsafiy qarashlardan farqli 
o‘laroq bilish jarayoni bilmaslikdan bilishga emas, aksincha shubhadan 
ishonchga, e’tiqodga borish deb hisoblaydi. E’tiqod deganda ham 
subyektiv ishonch emas, balki jamoa tomonidan tan olingan ijtimoiy 
e’tiqod haqida gap boradi. Demak, Pirsning fikricha, bu hamma 
tomonidan tan olingan va hamma uchun majburiy bo‘lgan ishonchdir, 
e’tiqoddir.
Berkli falsafasida «mavjud bo‘lmoq – demak idrok qilmoqdir» (yoki 
mavjud bo‘lish – idrokda mavjud bo‘lmoqdir) deyilgan bo‘lsa, Pirsda esa 
bu ibora «mavjud bo‘lmoq» so‘zidan ozod etadi. U borliq haqida uning 
mavjudligi haqida emas, balki u haqidagi tushunchaning mazmuni va 
ma’nosi haqida gapirishni ma’qul ko‘radi.
Xullas pragmatizm uchun xarakterli bo‘lgan xususiyat shundaki, u 
yoki bu obyektlar haqidagi tushunchalarning ma’nosi va ahamiyati ular 
keltirib chiqargan amaliy natijalardan qidiriladi. Pirsning mashhur 
prinsipiga binoan obyekt tomonidan keltirib chiqarilgan oqibat haqidagi 
tushuncha mazkur obyekt haqidagi tushunchasidir. Pirs «amaliy 
oqibat»lar deganda nimani nazarda tutadi. Birinchi navbatda, ular hissiy 

---

 60
natijalar, ya’ni sezgilardir. Ikkinchidan esa, ular tushuncha tomonidan 
keltirilib chiqariladigan ma’lum amaliy harakatlardir.
Uilyam Jeyms pragmatizmni haqiqat nazariyasining o‘ziga xos 
uslubi sifatida qaraydi. Uslub sifatidagi olingan pragmatizm uslubi, 
Jeymsning ta’kidlashicha, har xil nazariyalar o‘rgatuvchi bahsni 
murosaga keltirish uchun ulardan keladigan foydani taqqoslab aniqlash 
zarur. Jeyms bu o‘rinda materializm bilan idealizm o‘rtasidagi kurashni 
idealizm foydasiga hal qildi. Materialistik qarash bo‘yicha dunyoning 
boshlang‘ich va oxirgi nuqtasini topish mumkin, ya’ni boshqacha qilib 
aytganda materializm insoniyat tarixi cheksiz emasligi, ya’ni zamonlar 
kelib hayot umuman yo‘q bo‘lib ketishi mumkinligini ta’kidlaydi. Bu esa 
hech qanday ongli o‘ylaydigan kishi uchun ma’lum bo‘lmaydi, bu bilan 
kelisha olmaydi. Idealizm, uning tasavvurida deizm institutlariga oxirgi 
nuqtada ham kelajakka intilishga ruhiy kuch beradi, demak idealizm 
inson kelajagini, manfaatini hal qilar ekan, modomiki shunday ekan 
idealizm ta’limoti haqiqatdir.
Falsafa tarixini o‘rganish bugungi kunda o‘zining muhimligi bilan 
ajralib turadi. Chunki, bugungi kunda mavjud falsafiy yo‘nalish va 
maktablar ta’limotlaridan to‘g‘ri xulosalar chiqarish va to‘g‘ri yo‘nalish 
olish davr talabidir. Shuningdek, III xodimlarining falsafiy bilimlarini va 
dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi.
2-bob.