Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Ⱦɭɛɢɧɢ ɇ. ɉ. ɑɬɨ ɬɚɤɨɟ ɱɟɥɨɜɟɤ. – Ɇ., 1983. – ɋ.241. 

---

 194
Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida har qanday tirik organizmlar 
hujayralardan iboratligi haqidagi xulosaga kelishimiz mumkin. Ochiq 
tizimga ega bo‘lgan hujayralar o‘zlarining ichki tartiblanish xossasini 
tashqi muhit hisobiga ta’minlaydi. Hayot ikki holda – nuklein kislotalar 
va oqsillarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaganda hamda o‘zaro 
bog‘liq reaksiyalar oqimi genetik ma’lumotlar (DNK va RNK) bilan 
dasturlashtirilgandagina paydo bo‘ladi.
Demak, keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, fan yer yuzida 
hayotning paydo bo‘lish evolutsiyasining bevosita koinotdagi yulduzlar, 
gallaktikalar va ularning yerdagi biologik, geofizik jarayonlarga ta’siri 
bilan o‘zaro bog‘liq ekanligini tasdiqlamoqda. Lekin biz bu bilan fan 
hayotning paydo bo‘lishi masalasiga oxirgi nuqta qo‘ydi, degan xulosaga 
kelmasligimiz kerak. Chunki fanning yangi tarmoqlari bu masalaga 
yanada aniqlik kiritib bormoqda.
Insonning hayvonot olamidan ajralib chiqishi jonli tabiatning jonsiz 
tabiatdan paydo bo‘lishidek buyuk sakrash bilan teng hodisadir. Fan 
rivojlangani sari inson paydo bo‘lishidek buyuk mo‘jizaning sir-asrorini 
ochishda ham yangi-yangi ma’lumotlar topilmoqda. XIX asrning 
ikkinchi yarmida CH.Darvinning umumiy evolyutsion nazariyasi o‘sha 
davrda hukm surgan diniy-teologik qarashlarga dastlabki qaqshatqich 
zarba bo‘ldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki bu nazariya asosida 
inson biologik evolutsiyaning mahsuli ekanligi isbotlab berildi. 
CH.Darvinning 1859-yilda nashr qilingan «Tabiiy tanlanish orqali 
turlarning kelib chiqishi» va 1871-yilda nashr qilingan «Insonning paydo 
bo‘lishi va tabiiy tanlash» nomli mashhur kitoblari insonning paydo 
bo‘lishi masalasiga yangicha qarashga ilmiy asos yaratib berdi.
CH.Darvinga qadar insonning kelib chiqishi sabablari haqida boshqa 
olimlar ham tadqiqot olib borganlar. Jumladan, XVIII asr o‘rtalarida 
insonning kelib chiqishi haqidagi farazlarga birinchi bor ilmiy tus bergan 
mashhur olim tabiatshunos Karl Linney hisoblanadi. Karl Lineyning 
ilmiy xulosalari insonni sut emizuvchilar sinfiga kiruvchi maymunlar 
bilan bir qatorga qo‘yib, primatlar (lot. «primus» – birinchi) otradiga 
mansubligini isbotlaydi. Keyinchalik XVIII asrning ikkinchi yarmi va 
XIX asrning birinchi yarmida ingliz tabiatshunos olimi Tomas Geksli va 
shveysariyalik Karl Fogt (anatom) ham insonning odamsimon 
maymunlar bilan yaqin qarindoshligini asosladilar.
Bu izlanishlar orasida organik olamning evolyutsion ta’limotini 
birinchi bor yaratgan fransuz olimi Jan Batist Lamarkning xizmatini 

---

 195
ta’kidlab o‘tish zarur, chunki bu ta’limot Darvinizm paydo bo‘lishining 
bevosita ilmiy-nazariy manbai bo‘lib xizmat qilgan. Chunonchi, 1809-
yilda, hali Darvinning olamshumul kitoblari chiqmasidan avval, Lamark 
o‘zining «Zoologiya falsafasi» asarida inson maymunlarning nisbatan 
takomillashgan turi bo‘lmish shimpanzelar oilasidan kelib chiqishi 
mumkinligini ta’kidlab o‘tadi. Lekin Lamark primatlarning bu turkumi 
bilan insonni bog‘lab turuvchi halqani topa olmaydi.
Lamarkdagi bir tomonlama determinizmni Darvin bartaraf etadi. 
Uning fikricha, hayvonot dunyosining evolutsiyasida harakatlantiruvchi 
kuch vazifasini o‘zgaruvchanlik, nasliylik va tabiiy tanlanish bajaradi. 
Primatlar oilasiga kiruvchi odamsimon maymunlar o‘z rivojlanishida 
tashqi muhit ta’siriga duch keladi va nasliylik mexanizmi tufayli 
organizmda yuz bergan o‘zgarishlarda o‘z izini qoldiradi, tabiiy tanlanish 
natijasida biologik o‘zgarishlarning nisbatan istiqbolli bo‘g‘inlari 
saqlanib qoladi. Hali genlar kashf etilmaganligi bois Darvinning 
o‘zgaruvchanlik haqidagi ta’limoti mavhumroq bo‘lib ko‘rinardi. 
Genetika yaratilishi bilan bu stixiyali dialektik uchlik – o‘zgaruvchanlik, 
nasliylik, tabiiy tanlanish jarayoni tadrijiy rivojlanishning o‘zagi ekanligi 
to‘laligicha isbotlandi. Saqlanib qolgan o‘zgarishlar tabiiy tanlash orqali 
keyingi avlodni yangi belgilar bilan to‘ldirib boradi. Shu tariqa yangi tur 
paydo bo‘lishi mumkin bo‘ladi.
Darvinning ushbu ta’limoti fanning o‘sha davrdagi rivojlanish 
bosqichi bilan bog‘liq ayrim juz’iy kamchiliklar bo‘lishiga qaramay, 
ilmiy tafakkur taraqqiyotida ulkan inqilob bo‘lgan edi. Lekin hozirgi 
kunda Darvinning evolyutsion nazariyasi inson paydo bo‘lishini izohlab 
beruvchi yagona ilmiy asos bo‘lib xizmat qila olmaydi, chunki fanda 
evolyutsion nazariyaning to‘g‘riligiga shubha bildiruvchi yangi nazariya 
va ilmiy farazlar vujudga kelmoqda.
Fanda mavjud ayrim ilmiy farazlarga ko‘ra, koinot va undagi 
tuzilmalar yer yuzida insoniyat paydo bo‘lishiga ikki jihatdan – 
birinchidan, noorganik tabiatning (iqlim, landshaft, relyef va boshqalar) 
o‘zgarishi bilan, ikkinchidan, bevosita organik tabiatning (tabiiy tanlash 
– mutatsiya va hokazo) o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda – ta’sir 
ko‘rsatganligi taxmin qilinadi
1
.
Iqlim va landshaft, shuningdek, yerdagi biologik jarayonlarning 
o‘zgarishi quyosh energiyasi aktivlik darajasi va xususiyatining 
o‘zgarishiga bog‘liqligi aniqlangan. Chunonchi, rus olimi Chijevskiy 
1