ɑɨɪɢɟɜ Ⱥ. Ɍɚɫɚɜɜɭɮ ɮɚɥɫɚɮɚɫɢɞɚ ɢɧɫɨɧ ԕɢɺɮɚɫɢ. – Ԕɚɪɲɢ, 1997.
– Ȼ.7-8.
189
Ahmad Yassaviy (vafoti 1166-yil) asos solgan yassaviylik tariqatida
ham inson eng oliy mavjudot sifatida ulug‘lanadi, Olloh vasliga yetishi
uning kamolotga erishishi bilan belgilanadi. Yassaviy fikricha, insonning
xudoga yetishishidagi eng yuqori bosqich «fano» holatidir. Fano
deganda, yo‘q bo‘lish; o‘zligidan voz kechib, o‘zini har tomonlama
qiynab, o‘limni yaqinlashtirish; tirik murdaga aylanish, o‘lim bilan hayot
orasidagi faoliyat tushuniladi
1
. Boshqacha qilib aytganda, bu holatda
inson o‘zining bor-yo‘qligini mutlaqo unutadi, xudoning visoliga
yetishishni maqsad qilib qo‘yadi. Yassaviyning ta’kidlashicha, bu
bosqichda inson g‘ofillik va g‘aflat deb atalmish bedavo qusurlardan
ozod bo‘ladi, manmanlikdan poklanadi, tubanlikdan chiqadi.
Tasavvuf falsafasining Bahouddin Naqshband (1318–1389) asos
solgan yana bir yirik tariqati bo‘lmish naqshbandiyada ham asosiy
masala sifatida insonning ruhan poklanish, axloqan yetuk bo‘lish orqali
Ollohga yaqinlashish g‘oyasi ilgari suriladi.
Naqshbandlik tariqati kubraviylik va yassaviylikdan, eng avvalo,
odamlarni tarkidunyochilikdan voz kechishga va halol mehnat qilishga
chorlagani bilan tubdan farq qiladi. Halol mehnat – ma’naviy-axloqiy
yetuklikning tayanch nuqtasi. Naqshband ta’limotida inson kamoloti
dabdabali hayot va mol-mulk to‘plashdan voz kechish, kamtarona
faqirlikni qabul qilish bilan bog‘lanadi. Shu yo‘l bilan insonlar
Muhammad payg‘ambardek yashashga chorlanadi.
Naqshbandlikda ta’kidlanishicha, inson o‘z dilida Olloh ishqini
mustahkam joylashtirib, shuhratparastlik, o‘ziga bino qo‘yish,
yolg‘onchilik, makkorlik, johillik kabi yaramas illatlarga qarshi tinimsiz
kurash olib borgandagina ruhiy va ma’naviy yetuklikka erishadi.
Insonning ruhiy-ma’naviy yetukligi, eng avvalo, o‘tkir aqlga, yuksak
idrokka, keng dunyoqarashga ega bo‘lishni taqozo etadi. Naqshbandiya
tariqati insonlarni e’tiqodli, iymonli bo‘lishga chorlaydi, chunki bu
xislatlar asosida abadiy mavjud Olloh yotadi.
Xulosa qilib aytganda, eng muhimi, naqshbandiya boshqa
tariqatlardan farqli ravishda tarkidunyochilik g‘oyalariga qarshi borib,
tasavvuf falsafasiga dunyoviy tus berdi, uning g‘oyalarini hayotga
yaqinlashtirdi va ularning keng tarqalishiga yo‘l ochib berdi.
Buyuk shoir Alisher Navoiy falsafasida insonning paydo bo‘lishi
masalasi optimistik panteizm nuqtai nazaridan hal etiladi, inson
xudoning voqelikka aylangan imkoniyati deb izohlanadi. Boshqacha
1
əɫɫɚɜɢɣ Ⱥɯɦɚɞ. Ԟɢɤɦɚɬɥɚɪ. – Ɍ., 1991. – Ȼ.86.
190
qilib aytganda, odam xudo tomonidan yaratilgan ojiz banda sifatida
emas, balki aql doirasi bilan olamni bila oladigan, tafakkurga va nutqqa
ega bo‘lgan, o‘z maqsadlariga muvofiq harakat qiladigan, yaxshilik va
yomonlikni farqlay oladigan ijtimoiy mavjudot sifatida baholanadi.
Navoiy panteizmiga binoan, xudo odam shaklida zuhur etilgan va
shuning uchun xudo hamma narsaga qodir bo‘lganidek, odam ham
xudoning namoyon bo‘lish shakli sifatida cheksiz iroda erkinligiga ega, u
o‘z taqdirini o‘zi yaratadi hamda orzu qilgan hamma narsaga erishishi
mumkin. Shu sababli ham Navoiy yaratgan hech bir ijobiy qahramon
taqdirga tan bermaydi, o‘z maqsadlari yo‘lida tinmay kurashadi
1
.
Azaldan O‘rta Osiyo falsafasida olg‘a surib kelingan komil inson
g‘oyasining muayyan ta’siri Alisher Navoiyning falsafiy va axloqiy
qarashlarida ham o‘z aksini topgan. Bu g‘oya uning asarlaridagi Suqrot,
Aflotun, Iskandar Zulqarnayn, Farhod, Shirin singari ijobiy qahramonlar
timsolida badiiy ifodalangan.
Yana bir buyuk alloma Boborahim Mashrab (1653–1711) o‘z
g‘azallarida insonlarni komillikka intilishga chaqirdi. Mashrab qalan-
darlikni, tarkidunyochilikni yoqlab chiqdi va undan axloqiy komillikka,
poklikka erishish, hayotdagi salbiy illatlarga qarshi kurashishda
foydalandi. Uning fikricha, inson o‘z hayotida murod-maqsadiga yetish,
fisqu fasod, yomonlik va sitamlarlardan qochish uchun qalandar bo‘lish
kerak. Mashrab adolatsizlikka, jabr-zulmga, zo‘ravonlik va o‘zboshim-
chalikka, firibgarlik va munofiqlikka qarshi faqat shunday tarkidunyo-
chilik yo‘li bilan kurashish mumkin, deb tasavvur qildi.
Mashrab she’riyatida yaxshi xislatlar, insoniy fazilatlar Ollohdan
qidiriladi va odamlarni Olloh singari barkamol bo‘lishga undaladi. Shu
bilan birga, shoir insonlarni faqat Ollohga intilishga emas, balki mavjud
dunyoga, insonga, ona zaminga ishq-muhabbatli, vafodor, xalqparvar
bo‘lishga chaqiradi. Umuman, Mashrab she’riyatida inson ulug‘lanadi va
baxtli, farovon yashashga haqli zot deb ta’riflanadi.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida ma’rifatparvarlar
harakatining taniqli namoyandalaridan biri bo‘lmish Ahmad Donish
falsafasida ham doimo inson muammosi alohida o‘rin egallab kelgan.
Uning fikricha, inson bu olamning buyuk mo‘jizasi bo‘lib, u hamma
narsaga qodir. Ahmad Donish inson tabiatini quyidagicha tasvirlaydi:
«Agar tafakkur daryosiga cho‘msang, yetti osmonni xayoling qutichasiga
1
Qarang: ɒɟɪɦɭɯɚɦɟɞɨɜ ə. ȸɪɬɚ Ɉɫɢɺ ɦɭɬɚɮɚɤɤɢɪɥɚɪɢɧɢɧɝ ɹɯɲɢɥɢɤ ɜɚ
ɺɦɨɧɥɢɤ ԟɚԕɢɞɚɝɢ ԕɚɪɚɲɥɚɪɢ. – Ɍ., 1970. – Ȼ.54-60.
191
joylaysan; agar xayol quvvatini ishlatsang, yetti qavat yerni fikrning
tokchasiga sig‘dirasan; agar qahri-g‘azabing kelsa, yo‘lbarsni
mushukday ham ko‘rmaysan; agar mehribonliging tutar ekan, bechora
chumolini kipriging ustida saqlaysan; agar saxiyliging jilva qilsa, kiygan
to‘ningni muhtojga berib, o‘zing yalang‘och qolasan; agar baxilliging
tutsa, qumursqa og‘zidagi donni talashasan»
1
.
Ahmad Donish inson hayotining maqsadini yaratuvchilikda, o‘zidan
keyin moddiy, ma’naviy boylik qoldirishda deb biladi, yeb-ichishni,
nafsni qondirishni o‘z hayotining ma’nosi deb biladiganlarni kaltafahm-
likda, johillikda ayblab, ulardan nafratlanadi. O‘z zamonasining ichki
ziddiyatlarini bilgan va keyinchalik hech zamonda podsho kelib,
insonlarga farovon hayotni yaratib bermasligini tushungan Ahmad
Donish kishilarni ilmga, ma’rifatga chorlaydi. Chunki, uningcha, ilm va
ma’rifatgina xalqqa farovon hayotni yaratishga asos bo‘la oluvchi omil
sifatida namoyon bo‘ladi.
Yuqorida qilingan tahlillarimiz yakunida inson muammosi va uni
yoritishda falsafaning roli, O‘rta Osiyo ijtimoiy-falsafiy fikri tarixida mazkur
masalaning tutgan o‘rni haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1) hozirgi zamon fani taraqqiyotidagi differensiatsiyalashuv
jarayonlarining kuchayib borayotganligi inson muammosi o‘z mohiyati
bilan falsafaning o‘ziga xos tadqiqot obyekti ekanligini yana bir karra
isbotlamoqda;
2) O‘rta Osiyo falsafiy fikrining shakllanishi jarayonida insonning
mohiyati va kamoloti masalalari muayyan-tarixiy davr, ijtimoiy-siyosiy
vaziyat bilan chambarchas bog‘liq holda yoritib kelindi;
3) O‘rta Osiyo mutafakkirlari insonning paydo bo‘lishi masalasini
tushuntirishga asosan panteizm nuqtai nazaridan yondashgan bo‘lsalar-
da, inson hayoti, kelajagi, kamoloti masalalarida hozirgi kunda ham
yuksak tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan taraqqiyparvar g‘oyalarni
ilgari surganlar.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |